GA_KAPAK_39 9/28/13 9:25 PM Page 2 EK M 2013 GÜRKAN KUMBAROĞLU Enerji ticareti ve Türkiye nin bölgesel avantajları ENERJİ BORSASI NE GETİRECEK?

Transkript

1 EK M 2013 GÜRKAN KUMBAROĞLU Enerji ticareti ve Türkiye nin bölgesel avantajları ENERJİ BORSASI NE GETİRECEK?

2 İş Yatırım uzmanlığıyla BİST Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Piyasalar yükselirken de düşerken de... Siz kazançlı çıkabilirsiniz! VİOP, İş Yatırım da! Türkiye nin lider aracı kurumu İş Yatırım ın uzmanlığıyla VİOP ta yerinizi almanın tam zamanı. İş Yatırım a gelin, sizi hisselere ve BİST 30 endeksine dayalı Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlarla tanıştıralım. Fiyatlar inerken de, çıkarken de kazanabileceğiniz kaldıraçlı bu yeni türev ürünler tam sizin gibi büyük düşünen yatırımcılara göre... Üstelik aynı anda TradeMaster da! viop@isyatirim.com.tr VİOP TRADEMASTER İLE ELİNİZİN ALTINDA ARACILIK HİZMETLERİ YATIRIM DANIŞMANLIĞI PORTFÖY YÖNETİMİ KURUMSAL FİNANSMAN ARAŞTIRMA

3 E nerji konusunda Türkiye nin önünde büyük hedefler var. Uzmanlar n deyimiyle enerji hub olmak, uzun vadeli ve stratejik bir hedef. Ama buna ula mak hiç de kolay de il. Kaynaklar k s tl olan ve kendi enerjisini büyük oranda ithal eden bir ülkenin cazibe merkezi olabilmesi, ancak bu i in yat r m ve ticaretine girmesiyle mümkün. Zaten yap lan planlar da bu yönde. Özel sektörden kamuya, akademisyenlerden stratejistlere kadar herkesin hem fikir oldu u konu u ki, Türkiye bir nimet olan co rafi konumunu f rsata dönü türmeli. Enerjide kritik hedefler Haz rl klar son a amaya gelen Enerji Borsas da bu plan n önemli ad mlar ndan biri. Bu y l içinde faaliyete geçmesi planlanan Enerji Borsas ; MKB ve VOB dan sonra Türkiye nin üçüncü borsas olacak. lk etapta elektri i kapsayacak olan borsan n hedefi, yurtd borsalarla entegre biçimde i leyecek, yerli yabanc yat r mc lar bulu turacak, effaf bir piyasa olu turmak. Capital in Yat r m la birlikte düzenledi i Geni Aç toplant s nda, i te bu stratejik konu masaya yat r ld. Enerji piyasas n n mevcut durumu, effaf ve iyi i leyen bir piyasaya kavu mak için yap lmas gerekenler ve Türkiye nin uzun vadeli hedefleri payla ld. Kamudan özel sektöre, akademisyenlerden yat r mc lara kadar tüm taraflar, kendi gözlükleriyle de erlendirmelerde bulundu. yi okumalar, Do an Burda Dergi Yay nc l k ve Pazarlama A. Trump Towers, Kule 2, Kat 21-24, i li- stanbul Tel Faks capital@doganburda.com cra Kurulu Ba kanı Yay n Direktörü (Sorumlu) Yayın Yönetmeni Yaz i leri Müdürü Haber Müdürü Foto raflar Görsel Yönetmen Editör Sayfa Yap mc s Grafik Mehmet Y. Y lmaz M. Rauf Ate Sedef Seçkin Büyük Ebru F rat eyma Öncel Bay ksel A. Bertu Pat r Yasemin Erdo an Do an Pekta Yaman Tetik Gökhan Çelebi, Hüseyin Öngen Marka Müdürü Ankara Temsilcisi Gökçe Aykaç Tel: Erdal peke en Yönetim Genel Yay n Koordinatörü Ye im Denizel Projeler Direktörü (Tüzel Ki i Temsilcisi) Ferit Özka kç Sat Direktörü Orhan Ta k n Finans Direktörü Didem Kurucu Üretim Direktörü Servet Kavaso lu Reklam Grup Ba kan Viki Habif Grup Ba kan Yard mc s Nil Ertan Aydemir Sat Müdürü Filiz Kavak, Seda U ur Kesici, Sevil Ho man, Yonca Gönen Teknik Müdür Nusret K r ml o lu Tel: (3 hat) Faks: Kurumsal leti im Direktörü Neslihan Sad ko lu Rezervasyon Tel: Faks: Ankara Reklam Bölge Temsilcisi Sezinur Bal kç o lu Tel: Hedef Sayfalar Tel: Faks: Maya Akar Center, Kat: 7 Büyükdere Cad. No: Esentepe/ STANBUL Bask Uniprint Bas m Sanayi ve Ticaret A. Had mköy stanbul Asfalt, Ömerli Köyü Çatalca- STANBUL Tel: Da t m Yaysat A.. Tel: Yay n Türü Yerel, süreli, 3 ayl k üyesidir. c Capital Dergisi Do an Burda Dergi Yay nc l k ve Pazarlama A. taraf ndan T.C. yasalar na uygun olarak yay mlanmaktad r. Capital Dergisi nin isim ve yay n hakk Do an Burda Dergi Yay nc l k ve Pazarlama A. ye aittir. Dergide yay mlanan yaz, foto raf, harita, illüstrasyon ve konular n her hakk sakl d r. zinsiz, kaynak gösterilerek dahi al nt yap lamaz. DB Okur Hizmetleri hatt Tel: okurhizmetleri@doganburda.com DB Abone Hizmetleri hatt Tel: Faks: abone@doganburda.com Pazar hariç her gün saat aras nda hizmet verilmektedir.

4 ENERJ BORSASI Enerji, her zaman en önemli gündem maddelerinden biri. Çünkü tüketim her geçen yıl artıyor. u anda Türkiye nin elektrik tüketimi, yakla ık 242 terawatt/saat ve 2023 te bu rakamın 481 terawatt/saat e çıkması bekleniyor. Bu da önümüzdeki dönemde çok ciddi yatırımlar yapılması gerekti i anlamına geliyor. Bir di er sıcak gündem ise Enerji Borsası. Yıl sonuna kadar devreye girmesi planlanan borsa, yeni bir dönemin ba langıcı olacak. Uzun vadeli hedef, Türkiye yi bölgenin en önemli enerji aktörlerinden biri haline dönü türmek. Geni Açı nın bu toplantısı, Enerji Borsası Ne Getirecek? ba lı ıyla düzenlendi. Moderatörlü ünü Yatırım Kurumsal Finansman Müdürü Reha Pamir ile Capital Dergisi Yayın Yönetmeni Sedef Seçkin Büyük ün yaptı ı toplantıya; TE A Elektrik Piyasaları letmesi Daire Ba kanı Nezir Ay, Borsa stanbul Genel Müdür Yardımcısı Mustafa Kemal Yılmaz, Avrupa Enerji Tacirleri Federasyonu (EFET) Türkiye Koordinatörü Burak Güler, Enerji Ticareti Derne i Ba kanı Batu Aksoy, Bereket Grup Yönetim Kurulu Ba kanı Ceyhan Saldanlı ve Portföy Genel Müdürü Tevfik Eraslan katıldı. Toplantıda, enerji borsasının getirecekleri, piyasanın beklentileri ve gelece e dönük hedefler masaya yatırıldı. 4 / 2013

5 NE GET RECEK? 2013 / 5

6 Sedef Seçkin Büyük Öncelikle hepiniz ho geldiniz. Capital Dergisi olarak Yat r m ile birlikte 3 ayda bir düzenledi imiz Geni Aç toplant lar m z n bu ayki konusunu enerji borsas olarak belirledik. Toplant m z n moderatörlü ünü, enerji piyasas n çok yak ndan izleyen Yat r m Kurumsal Finansman Müdürü Reha Pamir yapacak, biz de ona yard mc olaca z. Tekrar ho geldiniz diyorum ve sözü Reha Bey e b rak yorum. Reha Pamir Merhaba. Öncelikle bütün kat l mc lara çok te ekkür ediyoruz. Yo un i programlar aras nda vakit ay r p geldikleri için Bugün hep birlikte enerji borsalar n de erlendirmek istiyoruz. Biliyorsunuz, mart ay nda kanunla an yeni Enerji Piyasas Kanunu ile beraber EP A n kurulmas söz konusu. Toplant m za kamuyu temsilen aram zda olan TE A Elektrik Piyasalar letmesi Daire Ba kan Nezir Bey den ba lamak istiyorum. EP A n neler getirece inden bahsedebilir misiniz? Spot piyasadaki Piyasa Mali Uzla t rma Merkezi nin (PMUM) u anki uygulamalar na göre neler de i ecek? Bunlar içeren genel bir de erlendirme yapabilirseniz çok seviniriz. Nezir Ay Öncelikle bu organizasyonu düzenledi iniz için te ekkür etmek isterim. Sorunuza gelirsek, hep EP A gelecek her ey REHA PAM R 6 / 2013

7 kurtar lacak, likidite çok artacak, piyasa fiyatlar bir anda dü ecek gibi bir beklenti olu tu. Halbuki fiyatlar n dü mesini isteyen de var istemeyen de var. Geçen hafta da ayn hadise gerçekle ti. ki gün süreyle EP A kuruldu, her ey süt liman olacak diye bir beklenti olu tu. Tabii böyle bir beklenti var ama bunun arkas nda da bir gerçek var. u anda gün öncesi piyasas çal yor. Bu gün öncesi piyasas n n grafiklerine de bakt m z zaman Fransa daki piyasa ve fiyat dalgalanmalar hangi oranda de i iyorsa bizim gün öncesi piyasan n fiyat da ayn oranda de i iyor. Bizde gün içi piyasas yok ama haz rl klar m z tamamland. Bir mevzuat yetersizli i nedeniyle gün içi piyasas n, belki Ocak 2014 olmasa da mart veya nisanda devreye alabiliriz. Bu arada sanal uygulamay da ba latt k. Yani EP A beklemeden bu çal malar sürdürülüyor. Tüm bunlara gelmeden önce belki de 2001 den ba lamak laz m. Bildi iniz gibi bu alandaki liberalizasyonun ilk 4628 le birlikte ve 1 Ekim den itibaren TEA n üç ayr irkete bölünmesi, Türkiye Elektrik letim Anonim irketi, Türkiye Elektrik Üretim A.. ve Türkiye Elektrik Ticaret A.. nin kurulmas yla ba lad. lk liberalizasyon ad mlar böyle at ld. Daha sonra 2004 y l ndaki Dengeleme ve Uzla t rma Yönetmeli i nin yay nlanm olmas, arkas ndan 1 A ustos 2006 dan itibaren nakdi uygulaman n ba lamas yla birlikte dengeleme veya üretim taraf nda saatlik uzla t rma, tüketim taraf nda üç periyotlu bir uzla t rma ile TE A olarak sistemi ba latm olduk. Niye üç zamanl ve ayl k uzla t rma ile ba lad k? Tabii ki sayaç altyap s yetersizdi. Biz zaman içerisinde bunu tamamlayarak 2009 y l nda üretim taraf n ve tüketim taraf n n her ikisini de saatlik bir uzla t rma noktas na getirdik. Bu çal malar bitirdik ve 2009 dan itibaren de gün öncesi planlama diye bir faz geli tirdik. O da bir geçi dönemiydi çünkü elimizde gün öncesi piyasas n i letecek, teklifleri e le tirecek bir yaz l m yoktu. O dönemde bunun ihalesini yapm t k ve implamantasyon çal malar n devam ettirmekteydik. Biz bunu 2010 A ustos unda bitirdik Aral k ta da gün öncesi piyasas na geçmi olduk. Aradaki zamanda da bir teminat mekanizmas geli tirdik. Yani bir risk yönetimini orada ba latm olduk. Günlük ödeme mekanizmas n getirdik. Bunun anlam da u: Günlük ödeme yaparak 55 günlük bir teminat maliyetini günlü e indirgeme noktas na getirdik. En az ndan gün öncesi piyasas nda... Nihai olarak da u noktaya geldik: Bir tarafta gün öncesi piyasas çal yor. Bir de dengeleme güç piyasas gerçek zamanda çal yor. Böylece sistemin dengesizliklerinin giderilmesi için dengeleme güç piyasas dedi imiz, esas amac sistemin fiziksel dengesini sa lamak olan bir piyasa olu mu oldu. Bunun yan nda tabii ki bir yan hizmet mekanizmas kuruldu. Primer kontrol olsun, sekonder kontrol olsun gerçek zamanda sistemin dengesinin sa lanmas için gerekli olan argümanlar da bu arada geli tirilmi oldu. EP A ne getirecek? sorusuna tekrar geldi imizde, u andaki yap dan farkl bir ey getirmeyecek asl nda. Ama piyasa i letmecisinin elini güçlendirecek. Nedir bu güçlendirme? Birincisi, biz u anda tarafs z oldu umuzu ne kadar iddia edersek edelim, bir k s m kat l mc lara veya bir k s m vatanda lara tarafs z oldu umuzu ispatlayam yoruz. Niye? Asl nda onlar da hakl tabii ki. Çünkü bir izleme mekanizmas yok. Mevzuat n de i tirilmesiyle ilgili birebir piyasa kat l mc lar n n katk s n n sa lanmas yla ilgili yetersizliklerimiz var. Bunu kamu içerisinde gerçekle tiremiyoruz. Ben her ne kadar yönetmelikler haz rlan rken bu ikisinde srar ettiysem de olmad. Mesela kamu içerisinde bir yönetmelik nas l de i ir? Ki bunu yönetmeli in içerisinde yazabilirdik. Yani de i tirme prosedürünü yazabilirdik ama yazamad k. Veya izleme komitesini kurabilirdik, kuramad k. Dedik ki bu ancak özel sektörün kat l m yla, özel sektörün de yönetimde pay sahibi oldu u, bizzat kendisinin de onaylad bir mekanizmay olu turursak, i te o zaman biz gerçekten tarafs z oldu umuzu ispatlayabiliriz dedik. Bunun ötesinde bizim neye ihtiyac m z var? u anda kamuda ben bir proje gerçekle tirmek istedi im zaman bunun finansman n sa layabilmek için 2 y l geçiyor. TE A n cebinde para var ama finansman, o harcama yetkisini al p da bütçeyi olu turabilmek için 2 y l harcad m. Halbuki art k piyasa i letmesinde teknoloji çok h zl geli iyor. Her an yeni ihtiyaçlar olacak ve bu ihtiyaçlar n an nda, k sa sürede kar lanmas laz m. Bu da kamu mant yla, kamu felsefesiyle i lemiyor. Oysa çok h zl davranmak zorunda kald m zda an nda cevab vermemiz laz m. Bir üçüncü husus ise personel konusu Ocak ay na kadar PMUM da sadece bir bilgisayar 2013 / 7

8 mühendisi vard. Zorlamayla u anda 11 tane bilgisayar mühendisi var. Bunlar da tabii ki genç elemanlar, biraz i i ö rendikten sonra hep gözleri d ar gidiyor. Onlar elimizde tutam yoruz. Onun ötesinde u anda hem i letme aç s ndan hem yeni projelerin geli tirilmesi aç s ndan önümüzde yapmam z gereken gerçekten çok proje var. Bunlar için personel ihtiyac var. 30 bilgisayar mühendisi istedik. Son 2 y l içinde 3 ki i alabildik. Özetle bu i in içinde özel sektör olmas n n 3 ana nedeni bu sayd klar md r. Birincisi tarafs zl m z ispatlayabilmek, ikincisi h zl hareket edebilmek, üçüncüsü de kalifiye personel istihdam edebilece imiz ortam n sa lanmas. Reha Pamir Te ekkürler. Ben imdi sözü biraz da türev piyasalar yla ilgili geli meleri dinlemek ad na Mustafa Kemal Bey e vermek istiyorum. Elektrik piyasalar na dayal kontratlar n i letilmesiyle ilgili yetkili merci Borsa stanbul. Dolay s yla buna ili kin olarak u andaki haz rl klar n z ne seviyede? Özellikle bu alandaki türev piyasaya yönelik olarak beklentilerinizi k saca aç klayabilir misiniz? Mustafa Kemal Y lmaz Tabii öncelikle hem Yat r m a hem Capital dergisine bu nazik davetleri için te ekkür ediyorum. Biliyorsunuz mart ay sonunda ç kan Enerji Piyasas Kanunu nda, tüm türev piyasa i lemleri ile birlikte standardize edilmi sözle melerin i lem görmesi için platform Borsa stanbul olarak belirlendi. Borsa stanbul olarak da türev piyasalar n etkin bir ekilde i letilmesi için çal aca z. Türev piyasalar konusunda yapacaklar m za de inmeden önce bir hususun alt n çizmekte fayda görüyorum. Biz yurtd ndaki spot ve vadeli enerji piyasalar n n yasalar n inceledi imizde öyle bir olgu gördük: Türev piyasalar n etkin bir ekilde geli ebilmesi için iyi bir spot piyasas na ihtiyaç var. Bu spot piyasas n n da 1-2 y l sa l kl bir ekilde i ledi ini görmeye ihtiyaç var. Çünkü türev piyasalar asl nda underlying asset dedi imiz, alt na kurulu oldu u düzeni sa lam bir piyasadan oluyor. Dolay s yla biz türev piyasa için spot piyasay ne kadar sa l kl bir ekilde olu turabilirsek, gelece inde de türev piyasada o ba ar y elde edebiliriz. Bunun en aç k örne i de 2011 y l nda i leme aç lan elektrik üzerine vadeli i lem sözle melerinin i lem hacminin maalesef olu amamas. Nakit uzla ya dayal bu sözle meler sektörle isti are ederek ç kar lm olduklar bir noktada yeteri kadar i lem hacmine ula amam bulunuyorlar. Bu nedenle biz EP A n sa l kl bir fiyatlama mekanizmas, effaf bir bilgilendirme mekanizmas, etkin bir risk yönetim mekanizmas ve piyasalararas bir gözetim mekanizmas ile ekillenmesinin çok kritik oldu unu dü ünüyoruz. Bakt n z zaman enerji piyasalar için türev piyasalar gerçekten önemli. Bunu rakamlarla da görebiliyorsunuz. Örne in bugün dünyada en fazla referans verilen Almanya daki EEX piyasas ile skandinavya daki Nord Pool ve Nasdaq piyasas na bakt n z zaman, türev piyasa i lem hacmi, spot piyasa i lem hacminin üç ila be kat na kar l k geliyor. Bu unu gösteriyor: Asl nda bu piyasalarda gerçek likidite ve i lem hacmi, türev piyasalarda gerçekle iyor. Dolay s yla burada çok önemli bir noktaya gelebilece imizi hedefliyoruz. Sadece elektrik için de il do algaz ve karbon emisyonu sözle melerinde de. Bu hedefi gördü ümüz ve bu sonucu belirledi imiz için Nasdaq OMX ile çok ciddi bir i birli i anla mas imzalad k. Bu anla man n bir parças n da tüm türev piyasa sistemimizin ba tan a a renove edilmesi olu turuyor. Bu renovasyon sonucunda biz bu piyasalarda i lem gören ürünler üzerinden yat r mc lara etkin bir risk yönetim mekanizmas sa lamay hedefliyoruz. Bunu da do ru bir al msat m platformu üzerinden gerçekle tirmeyi hedefliyoruz. Tabii sadece Borsa stanbul u dü ünmüyoruz. Ayn zamanda EP A da dü ünüyoruz. Çünkü biliyorsunuz ayn zamanda onun yüzde 30 orta olaca z. Bu nedenle de NEZ R AY E er türev piyasalar n ba ar göstermesini, likiditenin artmas n, spot piyasan n stabil bir fiyat olu turmas n bekliyorsak, her ikisi aras nda bir entegrasyonu kurmam z laz m. Çünkü spot piyasan n fiyat da türevden gelecek olan referans fiyatla belirlenecektir. Yani türev piyasas n fiziksel sözle me noktas na getiremezsek, likiditeyi art rmam z mümkün de il. O zaman EP A ve Borsa stanbul un, spot piyasa ile türev piyasa aras ndaki entegrasyonu sa layacak çok kuvvetli bir i birli ine ihtiyaç var. Zaten biz de bunu çok s k bir i birli iyle götürüyoruz. Netice olarak biz Avrupa ile entegrasyona on y llar önce hedeflemi iz ve onu bugün ba arm z. Fiziksel ba lant y tamamlam z. imdi ticari ba lant da hedef nedir? Almanya, Fransa, Avusturya, sviçre nin ba l oldu u iki sistem var. Biri EEX, di eri Nord Pool itibar yla bu ikisi birle iyorlar. Bizim de hedefimiz onlara entegre olabilmek. 8 / 2013

9 asl nda Nasdaq ile yapt m z görü melerin bir parças olarak TE A la, EPDK ile, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile birlikte çal yoruz. Bu konuda da kendileri ile birlikte hem Stockholm e gittik hem de stanbul ve Ankara da bugüne kadar üç tane workshop yapt k. Amac m z illa ki Nasdaq sisteminin al nmas de il. Ama kuraca m z türev piyasa ile entegre çal abilecek yap da bir al m-sat m sisteminin spot piyasada da i lerli ini sa lamak önemli. Çünkü biz una inan yoruz: Türkiye de enerji piyasalar n geli tireceksek bu iki boyutlu olur. Spot ve vadeli. kisi birbirinden kopuk olmaz. Dolay s yla bu entegrasyonu sa lamam z laz m ki yar n enerji sektörünün kat l mc lar bir trading yapmak istediklerinde, tek bir interface üzerinden tüm ürünleri al p satabilme kabiliyetine kavu sunlar. Minimum maliyette maksimum ihtiyaçlar n görebilsinler. Dolay s yla türev piyasa boyutunda hem futures ve opsiyon anlam nda hem de forward ve swap anlam nda özellikle uzun vadeli sözle meler itibariyle Borsa stanbul olarak ciddi bir riskten korunma mekanizmas sunabilece imize inan yoruz. Reha Pamir Te ekkürler. Ben imdi sözü Enerji Ticareti Derne i Ba kan Batu Aksoy a vermek istiyorum. Dernek ba kan olarak sizce daha iyi bir sistem getirmek ad na gerek kamuya gerek özel sektöre ne gibi görevler dü üyor? Batu Aksoy Ben de sözüme te ekkür ederek ba lamak istiyorum. Bugüne biraz geçmi ten gelmek istiyorum. Gerçekten bu liberalizasyon süreci 2000 y l nda, 4628 Elektrik Piyasas Kanunu ve 4646 Do algaz Piyasas Kanunu nun 2001 y l nda ç kmas yla ba lad. Arkas ndan EPDK n n kurulmas, paralelde TEA n bölünmesi, özelle tirmeye haz rlanmas, EÜA n bölünmesi, BOTA n kontrat devri ihalelerinin yap lmas yla devam etti. Paralelinde do algaz da t m özelle tirmeleri, do algaz kontrat devirleri, elektrik da t m özelle tirmeleri, imdi bir yerinden ba lad m z ama daha ciddi ölçekte ba laman n ucuna geldi imiz elektrik üretim özelle tirmeleri, EP A n kurulmas Esas nda bütün bunlar n hepsi bir sürecin çok önemli kilometre ta lar. Biz enerji sektörünü 1-2 y l de il 20 y ll k dü ünüyoruz ve öyle de dü ünmek zorunday z. Enerji sektörünün tüm noktalar nda k sa vadeli dü ünenlere ne kamuda ne özel sektörde ekmek var. Yoksa 20 y ll k bir horizonda bakt m z zaman esas nda 2000 li y llar n ba nda al nan bu politik ve bence çok do ru serbestle me sürecinin yar s ndan ço unu a t k diyebilirim. Belki yüzde 70 ine geldik. u 2013 / 9

10 andan sonra gidecek k sm da çok daha h zl bir ekilde devam ettirip y l nda, bir sonraki evre için ideal noktaya gelindi ini görebilme ümidimiz kesinlikle var. Biraz önce Nezir Bey in söyledi i evreler de çok önemliydi. Piyasa Mali Uzla ma Merkezi nin kurulmas, dengeleme mali uzla ma mekanizmalar n n çal mas çok önemli evrelerdi. Bunlar n nas l ba lad na bakarsak asl nda biraz da krizler bizi bunlar ba latmaya itti y l ndaki bu reformist hareket, hem krizlerin hem d etkenlerin bast rmas n n sonucuydu. Esas nda belki bize kalsa yapmayacakt k. Daha sonra 2006 da enerji arz s k nt s ya ad k. Dolay s yla bunlar n hepsinin ya anmas gerekiyordu ve ya and. Bence u anda iyi bir noktaday z. leriye de bakmam z laz m. leriye bakt m z zaman bundan sonras için öncelikler nedir? Biz neden u anda burada bunlar tart yoruz? Ben konuyu tabii ki özel sektör bak aç s yla de erlendirece im. Özel sektör olarak enerjide üretim ve ticareti ele almak istiyorum. Ülkemizin ciddi bir hedefi var y llar nda dünyan n, bölgenin en önemli ilk 10 ekonomisinden biri olmay hedefliyoruz. Dolay s yla bunun için Türkiye nin büyümesi laz m. Ciddi boyutta büyümeyi desteklemek, altyap s n olu turmak, en az ndan kösteklenmemesi için ciddi manada enerji yat r mlar yapmam z gerekiyor. Yeterli enerjisi olmayan, güvenilir arza sahip olmayan bir ülkenin büyümesi ve bu tarz h rsl hedefleri gerçekle tirebilmesi imkâns z diyebiliriz. Bu yüzden enerjimizi, enerji sistemimizi, altyap m z, sektörümüzü çok do ru konumland rmak zorunday z. Bundan dolay enerji üretimlerine ihtiyac m z var. Enerjide da t m ve iletim sisteminin ve ticaretin de bunun paralelinde çok do ru i liyor olmas 10 / 2013

11 laz m ki enerji üretim yat r mc lar önünü görerek yat r mlar n yapmaya ve ülkenin dinamosu olmaya devam edebilsin. O zaman enerji üreticileri için en önemli konu nedir? Bizim bak aç m zla öngörülebilirliktir. Art k Türkiye de 90 l y llarda oldu u gibi al m garantileri yok. Tamamen serbest piyasa ko ullar nda ilerliyoruz. Yat r m n za, piyasaya, teknolojiye, verimlili inize, arza, talebe ve ülkenin gelece ine güvenerek yat r m yapmak zorundas n z. Bu dünyada, hele bu tarz ölçekli yat r mlarda gerçekle tirilmesi en zor yat r m tarz d r. Çünkü hiçbir garantisi yok. Dolay s yla yat r mlar n geri dönü ü için piyasan n çok iyi i liyor olmas laz m. Aksi taktirde bu projeler finanse edilemiyorlar. Çünkü merchant (perakendeci) enerji yat r mlar, finanse edilmesi dünyadaki en zor enerji yat r m sistemleri. Dolay s yla bir entegrasyon önemli oldu u kadar piyasan n do ru ve düzgün i lemesi de çok önemli oluyor. Bu yüzden enerji yat r mc lar, Enerjimi nereye sataca m endi esini minimize etmek zorunda. Yani risklerini azaltmak zorundalar. O yüzden biz de burada, aynen Mustafa Kemal Bey in söyledi i gibi, enerji borsas n n konseptini, bu risklerin minimize edilip enerji yat r mc s n n önünü daha iyi görebilmesi için çok do ru, çok güzel bir araç olarak görüyoruz. Bu arac n en büyük unsurlar n n, piyasada effafl k, gerek fiyatlarda gerek yönetimlerde gerekse piyasa i leyi inde ve fiyat olu umunda öngörülebilirlik ve likiditenin olmas olarak özetleyebiliriz. Tabii bunlar n baz lar olmadan di erleri olmuyor. Hepsinin birlikte olmas, tüm MUSTAFA KEMAL YILMAZ Bilinç seviyemizi öyle bir noktaya getirmeliyiz ki, EP A la yani piyasa taraf yla, sermaye piyasas taraf yla ve sermaye piyasalar nda i lem gören ürün taraf yla, bir bütün olarak enerji sektörünü geli tirmeyi hedeflemeliyiz. Bunu da sadece piyasa olarak dü ünmemek laz m. Sonuçta enerji, sadece bizi ilgilendirmiyor. Dünyam z n önemli bir kayna. Zaten bu nedenledir ki bu y l sonu itibar yla 7 Avrupa ülkesi aras nda imzalanan bir anla mayla market coupling e (piyasa e le tirmesi) geçiliyor. Yani gün öncesi piyasada Avrupa da s n rlararas kapasite kullan m n n en etkili ekilde kullan lmas yoluna gidiliyor. Türkiye bugün bunun bir parças de il ama yar n olacak. Biz de sermaye piyasas boyutuyla, piyasan n gerçek anlamda i leyi i boyutuyla, bu geli ime ayak uydurabilecek bir ekosistem yaratmal y z. hedeflere ula labilmesi için son derece önemli. Biz bugün gün öncesi pazardan bahsediyoruz, gün içi pazara geçmekten bahsediyoruz. Çok güzel fakat ay öncesi, y l öncesi, 5 y l öncesini de en az ndan fikir olarak dahi olsa öngörmenin çok ciddi biçimde risk azalt c ve yat r m i tah n aç c etkenleri olacakt r. Dolay s yla öngörülebilirlik burada çok önemli oluyor. Ki böylece yat r mc, yat r m yapmaya veya yapmamaya karar versin. Çünkü yat r m n yanl bir ekilde yaparsa veya yapmamas gereken bir noktada yaparsa, bunlar at l oluyor. irketler zora dü ebiliyorlar. Tabii arz ve talep dengesi her zaman mükemmel olmak zorunda de ildir. Bu bir döngüdür. Onu da tam manas yla öngörmek imkans z ama bunu en iyi ekilde öngörmeye çal mak laz m. Dolay s yla EP A n son derece önemli oldu unu dü ünüyorum. Tabii bu borsa konseptine sadece EP A olarak da bakmamak laz m. EP A spot piyasa i leticisi, TE A sistem i leticisi operatörü, Borsa stanbul türev piyasalar ve finansal piyasalar n i leticisi. Bunlar n üçünün koordinasyonu ve en i birlikçi ekilde çal yor olmas, tüm sistemin ba ar ya ula mas için çok önemli. Sadece elektrik da olarak dü ünmemek laz m. deal dünyada do algaz, kömürü, karbondioksit emisyonlar n, s n r ötesi ticaret kapasite haklar n, k saca enerji ile ilgili her eyi bu sistemin içerisinde görebilmemiz laz m. Biraz daha EP A a dönersek, biz bu sistemin özel sektör olarak yüzde 30, hatta yüzde 40 hissedar olaca z gibi gözüküyor. Bu da bizim için hem çok büyük bir onur vesilesi hem ayn zamanda çok önemli bir görev ve sorumluluk. E er özel sektör olarak en az ndan e it bir hissedar olacaksak, o zaman bizim bu sorumlulu u en iyi ekilde yerine getirebilmemiz için görü lerimiz dikkate al nmak durumunda. Burada EP A a bakt m z zaman yönetim taraf nda, tüm taraflar yani piyasan n tüm oyuncular n ve biraz önce bahsetti im hissedarlar ve belki hissedar olmayan ama halen kat l mc veya taraf olan payda lar içinde bar nd r yor olmas bence çok önemli. Ondan sonra organizasyon taraf var. Yani i letme ve idare taraf diyelim Bunun da profesyonel olmas çok önemli. Kendi bütçesine sahip olabilmesi çok önemli. Gerçekten profesyonel insanlar taraf ndan yönetiliyor olmas biraz önce Nezir Bey in hakl olarak söyledi i, kamu i letmesi olmaktan kaynaklanan s k nt larla kar la mamak anlam nda çok önemli. Belki Borsa stanbul gibi 2013 / 11

12 olmas laz m. Tabii bunlar pratikte olmas gerekenler olarak konu uyorum u anda. Bir de yine biraz önce bahsedilen surveillance (gözetim) konusu var. Onun ba ms zl da çok önemli. Burada bir yönetim olacak, bir operasyon olacak ama bu operasyon da mutlaka bir izleme komitesi taraf ndan ba ms z ki ilerce takip edilecek. Örne in halka aç k irketlerdeki ba ms z yönetici konseptini burada onunla yerine getirebiliriz. Bunun içinde de sadece piyasa oyuncular ya da profesyonel yöneticiler de il, piyasaya bilgisiyle katk da bulunabilecek kurumlar da olmal. Mesela Burak Bey in temsil etti i The European Federation of Energy Traders (EFET), biraz önce bahsedilen European Energy Exchange (EEX) veya Nord Pool, piyasadaki yerli yabanc yat r mc lar ve Avrupa piyasalar nda bu i te imdiye kadar tecrübe sahibi olmu ve bize ciddi katk larda bulunabilecek oyuncular, dan manlar laz m. Ba ms z, gerçek manada global ve tarafs zl ne özel sektör ne kamu taraf ndan hiçbir ekilde sorgulanmayacak kurumlar laz m. Bunlar, yap yla ilgili en önemli unsurlar. Genel olarak üretim, ticaret, da t m ve bütün bunlar, enerjide toptan sat pazar n n önemini ortaya koyuyor. Mesela bir örnek vereyim: u anda Türkiye de enerji arz ve talebini kar la t rd m z zaman esas nda arz n talebe göre fazla oldu unu söyleyebiliriz. Tüketici aç s ndan bakarsak çok güzel bir ey, mükemmel bir ey. Tabii bu bir yere kadar böyle gidecek. u anda esas nda gün öncesi piyasalarda fiyat arz ve talep belirliyor. Tabii kamunun biraz hakim oyuncu pozisyonunu, örne in hidroelektrik santrallerini kontrol edebilmesini dikkate almazsak Yani kamumun bask n rolünü hesaba katmazsak, genel olarak gün öncesi piyasas nda fiyatlar arz ve talebin belirledi ini söyleyebiliriz. Fiyatlar diyelim ki yeni yat r m yapm bir enerji yat r mc s n mutlu edecek veya yat r m maliyetini geri ödeyebilecek noktada olmayabiliyor. Bu kötü bir ey çünkü o zaman da enerji üretim yat r mlar azal yor. Ne oluyor? Fiyatlar yükselmeye ba l yor. O döngü bu kez di er tarafa dönüyor ve birkaç y l sonra tekrar yat r mlar ba l yor Bunlar normal ama böyle zamanlarda toptan sat pazar üretici için bir güvence noktas. Çünkü di er tarafta kazanamayaca paray, en az ndan toptan sat pazar nda kazanmaya devam ediyor. Yani likit ve effaf bir ekilde yönetilen, düzgün bir ekilde i leyen bir toptan ticaret pazar nda en az ndan öbür taraftaki zararlar n n bir k sm n bu taraflarda kar layabilecek bir kompenzasyon sistemi, bir risk hedge mekanizmas yaratabilece ini dü ünüyoruz. Ben imdilik burada b rakay m. Reha Pamir Çok te ekkür ediyoruz. imdi sorumu Bereket Enerji Grubu nun ve Aydem Grubu nun yönetim kurulu ba kan Ceyhan Bey e iletmek istiyorum. Grubunuzda hem elektrik üretim hem de da t m irketleri mevcut. Dolay s yla sektörün bu segmentlerini yak ndan takip ediyorsunuz ve i in içindesiniz. Elektrikte gerek üretici gerek da t c irket apkas yla sizin EP A ve Enerji Borsas ndan beklentileriniz neler? Ne gibi uygulamalar olursa daha verimli hale gelebilir? Ceyhan Saldanl Konumuz elektrik borsas. Elektrik piyasas EP A özelinde. Olaya geni çerçeveden bakacak olursak esas amaç elektri in kaliteli, ekonomik ve çevreye uyumlu bir ekilde tüketiciye ula t r lmas d r. Elektrik çok önemli. Bu noktada bizim mevzuat m z iki prensip öngördü. Bunlardan birisi özelle tirme di eri piyasa uygulamas yani serbestle tirme. Bütün dünyadaki e ilim de bu do rultuda. Yine Türkiye de de bütün dünyadaki gibi önce özelle tirme, sonra piyasa uygulamalar ba lad. Türkiye de özelle tirme 80 li y llarda ba lad ama piyasa uygulamas 4628 say l kanunla Türkiye ye getirildi. Tabii önce özelle tirmenin sonra piyasa uygulamas n n olmas n n birtak m komplikasyonlar oldu. Ama art k onlar geride kald. Esas olan u: E er piyasa uygulamas olacaksa, bunun özel sektör irketlerince yap lmas, onlar n oyuncu olduklar bir piyasa olmas gerekiyor. Bu do rultuda bak ld nda Türkiye de elektrik üretimi ve ticareti büyük oranda özelle mi oldu. 20 küsur sene BATU AKSOY Türkiye nin net gerçeklerinden biri enerji ithalatç s olmas. Bunun oran da her geçen y l art yor. Türkiye olarak her ne yapacaksak, hem üretim hem tüketim taraf nda yapmak zorunday z. Çünkü Türkiye bunun aksini kald racak durumda de il. Bence Türkiye de enerji tüketim bilincini ilkokulda ö rencilere ö reterek ba lamak laz m. Çünkü esas nda her ey tüketim ile ba l yor. Türkiye de öncelikle tüketimi kontrol alt na almal y z. Enerji tüketimini verimli hale getirmeliyiz. Ondan sonra da Talep taraf yla nas l bir i birli i yaparak sistemi daha verimli hale getiririz sorusunun yan t n aramal y z. Gerçekten esas nda bütün konu verimlilikten geçiyor. 12 / 2013

13 u ra t ktan sonra nihayet bu noktaya geldik. Sevinerek söyleyebilirim ki art k özellikle da t m yüzde 100 oran nda özelle ti. Ticaretle da t m fonksiyonu irketleri de birbirinden ayr ld. Tüketiciler de serbest tüketici ve tarifeye tabi tüketiciler olarak ikiye ayr ld. Piyasan n yüzde 70 ten büyük bir bölümü aç k, serbest tüketici segmentinde. Bunlar Türkiye aç s ndan önemli ve faydal kazan mlar. Tabii burada piyasadan, özelle tirmeden bekledi imiz nedir, ona bakmak laz m. lk beklentimiz her eyden önce do ru fiyat n olu mas. Piyasa mekanizmas n n gerekçesi bu. Do ru fiyat neden laz m? Öncelikle en ucuz maliyetli santral devreye girsin, toplumsal maliyetleri dü ük olsun. Kanunun öngördü ü ekonomik enerji çözümü buradan geçiyor. kincisi, yat r m için do ru sinyalin verilmesi say l kanunla piyasa uygulamalar TE A a verildi. PMUM bunu uyguluyordu. Bu defa yeniden bir düzenleme getirildi. PMUM uygulamalar n n ve vadeli i lemler borsas n n uygulamalar n n getirdi i tecrübenin nda yeniden düzenlendi. Bu defa yeniden EP A ad nda bir kurulu olu turulacak. Bunda TE A n, özel sektörün ve Borsa stanbul un paylar olacak. Bu yap öncelikle do ru bir yap. Elektrik piyasas özel bir piyasad r. Kendine has özellikleri vard r. Bu, elektri in özelliklerinden kaynaklan yor. Elektrik depolanam yor, çok h zl hareket ediyor, an nda maliyetlerin s ralanmas laz m. Saatlik olarak hangi santral devreye sokulacak belirlenmesi laz m. Bu özel bir uygulamad r. Ama di er yanda türev piyasalar var. Bu da bir borsa tecrübesi gerektiriyor. Borsa stanbul un burada olmas o bak mdan faydal ama özel sektörün de en az ndan gözlemci olarak i letim sistemi içerisinde bulunmas önem ta yor. Bu bak mdan yap önemli. Ben bunun ba ar l olaca na inan yorum. Türev piyasalar özellikle yat r mc ya sinyal vermek bak m ndan önemli. imdi bir çeli ki var. u andaki spot piyasaya bak ld nda fiyatlar dü ük. Evet arz fazla ama bir yandan da diyoruz ki Türkiye nin uzun vadeli elektrik ihtiyac var. Yat r m yap lmas laz m. O zaman demek ki spot piyasaya bakmayaca z. Bakmam z gereken, uzun vadeli kontratlar... Oysa Türkiye de bu piyasa kurulmu de il. lev ta yor de il. Bunun devreye sokulmas gerekiyor. Ben, bütün bu piyasalar kuruldu unda, i lev ta r hale geldi inde Türkiye için çok faydal olaca na inan yorum. Reha Pamir imdi Avrupa Enerji Tacirleri Federasyonu (EFET) Türkiye Koordinatörü Burak Bey e sorumu iletmek istiyorum. Siz daha önce bu tarz sistemler kuran ülkelerin piyasalar n çok yak ndan biliyorsunuz. Bu kapsamda referans al nabilecek ülkelerden k saca bahsedebilir misiniz? EP A ya da enerji borsalar yap s na benzeyen yap lar var m? Ya da oradaki uygulamalar neler? Bir de özellikle piyasa yap c l konusu bu tarz ülkelerde nas l gerçekle tiriliyor? Yurtd na bakt m zda Türkiye de kurulacak olan sistemde fiyat yap c l konusunda ne gibi önerilerde bulunabilirsiniz? Burak Güler Yat r m ve Capital Dergisi ne ben de çok te ekkür ederim. Asl nda ben ansl y m çünkü herkes konu tuktan sonra söz ald m. Cevap verme durumum da olacak. Konu tu umuz konu asl nda bir enerji politikas konusu. Elektrik sektöründe serbestle me dünyada ilk olarak ili de 80 li y llarda ba l yor. Hemen akabinde ngiltere ile devam ediyor ve 2013 / 13

14 de bu konuda çok çe itli kitaplar var. En önemli kitaplardan biri Sally Hunt n Electricity Policy Restructuring diye bir kitab vard r. Onun ilk önsözlerinden birinde öyle der: Serbestle me dünyan n hiçbir zaman nda yüzde 100 tamamlanmayacak. Bunun ana sebeplerinden biri u: Çünkü insan ihtiyaçlar de i iyor. nsan n ilk ba ta gelen ihtiyac da elektrik. Elektrik asl nda hem ulusal hem evrensel bak mdan insanlar n ya am kalitesini art r yor. Bunu bir an önce serbest piyasada, pazar ekonomisinde uygulamaya ba lam ülkelerde, son kullan c n n kendi tedarikçisini seçebildi ini görüyoruz. Son kullan c lar için maliyetlerini dü ürebilmesi aç s ndan çok önemli bir avantaj. Batu Bey ve Ceyhan Bey in sordu u sorular vard. Pazar ekonomisi asl nda enerji sektöründe çok iyi çal yor. Arz ve talep dengesi piyasa sinyallerini olu turmas nda çok iyi çal yor. Yaln z pazar ekonomisinin tam olarak çal amad bir yer var. O da büyük varl klar n; nükleer santraller, LNG terminalleri, büyük depolama santrallerinde capital market allocation sistemi Batu Bey in bahsetti i k s r döngülerden birinin içine dü erse, yat r mlar sekteye u rat yor. Yat r m n sekteye u ramas nda da en büyük dezavantaj özel sektöre oluyor. Çünkü o yat r ma bir ekilde kendinizin girmesi gerekiyor. Orada da nükleer ve LNG terminallerinde oldu u gibi bu yap lamazsa e er devlet yard m yla yap l yor. O soruyu öyle cevaplayal m: Asl nda pazar ekonomisinin çok büyük yat r mlara yard m etti i söylenemez. Esas sorunuza gelecek olursak, Türkiye de öngörülen enerji borsalar na ili kin bilhassa ngiltere ve Almanya dan örnek 14 / 2013

15 vererek ba layay m. ngiltere de 1980 lerde ngiltere TE A n n özelle tirilmeye ba lanmas yla birlikte bir serbestle me sürecine girildi. Bu serbestle me sürecinin amaçlar ndan biri de asl nda son kullan c ya hem verimli fiyat vermek hem de bunun tedarikini çevreye uygun artlarda son kullan c ya getirmekti. Bugün hem elektrikte hem do algaz piyasalar nda, Avrupa aç s ndan bakacak olursak, ngiltere piyasas en likit piyasalardan biridir. ngiltere do ru örnektir veya de ildir anlam nda söylemiyorum. Bence bizim karar vermemiz gereken en önemli konulardan biri zaten bu. Türkiye için ngiltere veya Almanya modeli do ru veya yanl t r demek bence do ru olmaz. As l olan udur: O piyasalar n geçti i, kulland araç-gereçler, sistemler buraya uygulanabilir. Bizim enerji politikas aç s ndan Türkiye nin kendi realitesini, hem kültürel hem çevresel realitelerini göz önüne alarak bir enerji piyasas, bir EP A öngörülmesi laz m. Onun için bence altyap bak m ndan BT olsun, organizasyonel k s mlar olsun, EP A Avrupa dan çok farkl olmayacak ama Avrupa da çal an piyasalar u anda bildi imiz, gördü ümüz kadar yla birbirine zaten entegre piyasalar. Bizim Türkiye nin bulundu u jeopolitik konumdan dolay EP A n ilk önce Türkiye ye bakmas laz m. Mustafa Kemal Bey in de bahsetti i gibi çal an bir spot piyasaya ihtiyac m z var. Hemen akabinde bunun yöresel olarak bizi çevreleyen ülkelerdeki cevab n aramam z laz m. Reha Pamir Bir de piyasa yap c l na de inecektik. BURAK GÜLER Enerji borsas her ülkenin kendi asl na, gelece ine hedge etti i bir yap d r. Bunun için en önemli vizyonlardan biri, fonksiyon olarak çal an bir yap, Türkiye de de olu mal d r. Bence EP A bu bak mdan gelece e yönelik iyi bir ad m. O anlamda mutluyum. öyle örnek vereyim: VOB piyasalar ilk aç ld nda zmir de operasyon yap l rken, o zaman çal t m özel irkette EEX piyasas n n Phelix sözle melerini Türkçe ye çevirip VOB a adapte etmi tik. Belki erken bir yakla md ama pozitif yönde bir yakla md. En az ndan piyasay e itici bir duruma geldik. Bugün i lem yap lmasa bile VOB un ne oldu unu ö renmi olduk. Onun için EP A veya kurulacak sistemi direkt ngiltere, Almanya veya Amerikan piyasas na adapte etmektense, Türkiye realitesini öne ç karmak, sistemleri öne ç karmak ve de en önemlisi bu ülkenin kazan mlar n ortaya koyacak bir EP A yap s na entegre etmek çok daha önemlidir. Burak Güler Piyasa yap c l n n bilhassa ngiltere piyasas nda devlet irketi olan National Grid taraf ndan yap ld n biliyoruz. Bu asl nda çok önemli. Likit piyasan n ilk önce büyük oyuncular taraf ndan olu turuluyor olmas di er oyunculara cazibe olu turmas aç s ndan çok önemli. Burada biz bunu VOB la yapmaya çal t k. Çok ba ar l olamad k çünkü ortada öyle bir ö renilmi lik vard : Biraz önce Mustafa Kemal Bey in de dedi i gibi ilk önce spot fiziksel piyasan n çal yor olmas laz m ki onun üzerine türev piyasalar n n girmesi gerekli. Onun için piyasa yap c l n n burada büyük bir ihtimalle E A taraf ndan yap laca n bekliyorum. Bunun hangi ko ullarda yap labilece ini de asl nda merak ediyorum. Çünkü yönetmelik olarak, legal olarak bu yap labilir mi, yap lamaz m? Aç kças i in hukuksal taraf n bilmiyorum ama i özel sektör taraf na dü tü ünde, piyasa yap c l hem türev taraf nda hem fiziksel spot piyasa taraf nda yap laca ndan eminim. Reha Pamir Te ekkür ediyorum. Bu turun son sorusunu Portföy Genel Müdürü Tevfik Eraslan a iletmek istiyorum. Finansal oyuncular n da geli en enerji borsas nda önemli birer oyuncu olmas n ümit ediyoruz. Acaba sermaye piyasalar ve özellikle de portföy yönetim sektörünün bu alanda bir katk s var m? Finansman sa lama anlam nda, yat r m yapma anlam nda bir ilgisi ve katk s bulunmakta m? Tevfik Eraslan Te ekkürler. Öncelikle bakt m zaman bu masan n etraf ndaki tüm kat l mc lar aç kças bizden daha evvel sektörün içerisinde olmu lar ve bir ekilde konuya bizden daha vak flar. Bu da sermaye piyasalar n n biraz konunun d nda kald n gösteriyor. Ama ben sermaye piyasalar önümüzdeki dönemde Türkiye için ne ifade edecek, bu ifadenin içerisinde enerji sektörüyle sermaye piyasalar n n yolunun kesi ti i herhangi bir nokta olabilecek mi diye bak yorum. Böyle bakt m zaman, önümüzdeki dönemde stanbul finans merkezi olsun diye dev bir projemiz var. Bu dev projenin içerisinde de özellikle sermaye piyasalar n n bugünkünden çok daha büyük oyuncular n n olmas, Türkiye sermaye piyasas n n derinle tirilmesi ve biraz daha uluslararas kimlik kazanmas dü ünülüyor. Bu hedefler içerisinde ilerlerken ben portföy yönetim irketlerinin de sermaye piyasas n n di er aktörlerinin de önümüzdeki dönemde önemli rol alaca n dü ünüyorum. Bugün bu toplant ya gelmeden evvel Hazine Müste arl 2013 / 15

16 ile bir toplant m z vard. O toplant da bireysel emeklilik irketlerinin yöneticilerinin ifadesi uydu: 2023 y l nda sermaye piyasas alan nda özellikle bireysel emeklilik fonlar n n gelece i büyüklü ün yakla k 400 milyar TL olaca ifade edildi. Bu u demek: Öncelikle sermaye piyasalar alan nda bu kadar büyük bir kaynak toplanm ise sermaye piyasalar n n kimli i gere i de bu kayna n uzun süreli yat r mlarda de erlendirilmesi mümkün olabilecek. Bugün için enerji sektörünün genel yap s na bakt m zda da en büyük s k nt n n bu uzun dönemli yat r mlar n finansman oldu unu görüyoruz. Bu yönüyle sermaye piyasalar yla enerji sektörünün önümüzdeki dönemde bugünkünden daha fazla i birli i yapaca n dü ünüyorum. Bunun baz küçük emarelerini bugünden görmeye ba lad k. Baz enerji irketleri borsaya kote oldu. Borsaya kote olan irketlere portföy yönetim irketleri de yat r m yapt. u anda enerji alan nda do rudan faaliyet gösteren yakla k 10 irket var. Dolayl olarak holdinglere bakt m z zaman bu say biraz daha yukar ç kabiliyor. Holdingler ve do rudan borsaya kote olmu bu irketlerin piyasa de eri de yakla k 7 milyar dolar. Bu rakam, piyasada i lem gören k sm için ifade ettim. Demek ki biz bu kanaldan bir ekilde zaten enerji sektörünün finansman n yapabiliyoruz. Beklentimiz, bu alandaki irketlerin say s n n biraz daha artmas. O nedenle önümüzdeki günlerde daha fazla say da borsaya gelmi, halka aç lm irketi görmek istiyoruz. i aç kças bu alanda yat r m yapmak da istiyoruz. Bunun baz eksikliklerini de hissediyoruz. Birçok ülkeye bakt m z zaman ABD de, Avrupa da, Uzakdo u da özellikle enerji alan nda faaliyet gösteren irketlere yat r m yapm, enerji temal yat r m fonlar n n oldu unu görüyoruz. Henüz Türkiye de bu tema ile kurulmu fonlar mevcut de il. Ama bu alanda özellikle borsaya kote olmu irket say s nda art olursa, bizler bu alanda uzun dönemde yat r mc lar m zda pozitif getiri olaca dü üncesiyle yat r m yapmak ve fonlar olu turmak istiyoruz. Enerji sektörüyle yolumuzun kesi ece i bir di er alan ise do rudan enerji ile ilgili konulara yat r m yapmak. Bu dünyada genel olarak emtia tan m içerisinde gerçekle tiriliyor ama emtian n alt segmentlerinden biri de enerjidir. Daha çok petrol ve do algaz vadeli kontratlar nda yat r m fonlar n n yo unla t klar n gözlemliyoruz. Bu konuda Türkiye de de önümüzdeki dönemde aç l m olursa, Türk yat r mc s n n da buna ilgi duyaca n dü ünüyorum. Bunun çünkü do al bir hedge taraf da var. Türkiye do al olarak bak ld nda enerji ithalatç s bir ülke ve Türkiye de bir eyler do ru gitmedi i zaman ya da enerji fiyatlar çok h zl yükseldi i zaman makroekonomik aç dan bir ekilde olumsuz etkileniyoruz. Oysa enerji yat r mlar yapan ülkelerin ya da enerjiye sahip olan ülkelerin böyle durumlarda kazan mlar n n oldu unu gözlemliyoruz. Türk yat r mc s da böyle bir ekonomik konjonktürde elinde bu tip emtiaya, do rudan enerji kontratlar na yat r m yapt takdirde, dönüp kendisine do al bir hedge de sa lam olacak diye dü ünüyorum. Bu bahsetti im alanlarda önümüzdeki günlerde sermaye piyasalar n n büyümesine paralel olarak portföy yönetim irketlerinin faaliyetlerinin artaca n ve bu alandaki yat r mlar n n da h zla ço alaca n dü ünüyorum. Reha Pamir Böylece ilk turumuzu bitirmi olduk. kinci turda bu borsalar n farkl payda lar n n enerji borsas na ilgisinin art r lmas na yönelik olarak, enerji borsas n n büyütülmesine yönelik olarak neler yap labilece ini tart al m. lk a amada sözü yine Batu Bey e vermek istiyorum. Batu Bey sonuçta hep üretim k sm nda konu tuk ama bir de bunun talep k sm var. Özellikle çok büyük miktarda elektrik tüketen sanayici firmalar var. Sizce enerji üretimi olmayan ama ciddi birer tüketici olan irketlerin borsaya olan ilgisini art rmak için neler yapmak laz m? Batu Aksoy Te ekkürler. Çok önemli eyler söylendi. Türkiye nin en büyük problemlerinden biri 60 milyar dolar cari aç k ve bunun çok önemli bir miktar ki bu oran her y l art yorprimer enerji ithalat. Dolay s yla Türkiye de ciddi manada do al kaynak bulamazsak, ne yaparsak yapal m ana sorunun içerisinde çok majör bir etki yapamayaca z. O da k sa vadede çok gerçekçi gözükmüyor. Biraz önce Ceyhan Bey çok güzel bir ey söyledi. Enerji üretim maliyeti en dü ük olan santrallerin önce üretmesi, sonra arkadakilere s ra gelmesi gerekiyor. Bu bir tarafta üreticileri daha verimli, en verimli yat r mlar yapmaya te vik edecek. Dolay s yla herkes en son teknolojileri ara t rmak zorunda. öyle bir gerçek var ki ölçek verimlilik getiriyor. Dolay s yla bu da ölçekli yat r mlar yapma zorunlu u getiriyor. Ama bu durumda da 16 / 2013

17 finansman güçlükleri ortaya ç k yor. Finansmandaki güçlükleri minimize edecek her türlü önlemi al yor olmam z gerekiyor. Tüketim taraf nda, ideal enerji piyasas n n en önemli etkenlerinden biri taleptir. Bu, bir tarafta enerji tüccarlar, bir tarafta endüstriyel tüketiciler, bir tarafta ticari tüketiciler ve bir tarafta da meskenlere kadar gidecek bir sistem. Serbest tüketicilerin limitinin belli bir noktada s f ra inmesi ve her türlü tüketicinin tedarikçisini serbest bir ekilde seçiyor olmas laz m. Bugün ABD de telefon irketinizi AT&T mi, T-Mobile m kullanacaks n z tüketici olarak siz karar veriyorsunuz. O ayki operatörünüzü tek bir telefonla de i tirebiliyorsunuz. Burada da tüketicinin kendisini en verimliye, en ucuza do ru yönlendirebiliyor olmas laz m. Dolay s yla tüketim taraf ideal i leyen bir enerji piyasas n n en önemli yönlendiricisi olacakt r. nsanlar n çevreye kar olan duyarl l klar da bence yönlendirici olacakt r. Bu noktadaki te vik mekanizmalar da yönlendirici olacakt r. Dolay s yla bunun önemi yads namaz. Biraz önce Tevfik Bey çok önemli bir ey söyledi. Daha fazla enerji irketini borsada görmek istiyoruz. Bu konunun tüketim ve talep ile de alakas var. Bakarsan z enerji irketleri de daha yo un biçimde borsaya girmek istiyor. Ama bu noktada önemli s k nt lar var. Bu s k nt lar tek bir kelimeyle özetleyebiliriz, sürdürülebilirlik. Çünkü bir irketin borsada kendini arz edebilmesi için sürdürülebilirlik konusunda yat r mc lar n ikna edebiliyor olmas laz m. Türkiye de enerji irketlerimizin daha sürdürülebilir bir piyasada i lem yapt n yat r mc lar na ve tüm piyasa oyuncular na ikna edebilmesi için, do al kaynaktan üretim taraf na, piyasan n serbest bir ekilde i ledi ini ispat edebiliyor olmas laz m. Türkiye de son y lda çok önemli yok kat ettik fakat bu noktada istenen yerde de iliz. Ne yaz k ki halen do algaz piyasas nda BOTA n, yani kamu irketimizin hakim oyuncu pozisyonu var. Piyasa pay yüzde civar nda. Dolay s yla tam manas yla serbestle emeyen bir do algaz piyasas n n oldu u bir yerde, tam manas yla serbestle mi bir elektrik piyasas ndan bahsetmek zaten mümkün de il. Hele Türkiye gibi tüketti imiz elektri in yüzde 45 civar n n do algaz kaynakl enerji tesislerinden geldi i gerçe ini unutmazsak... Dolay s yla burada do algaz sektöründeki liberalizasyon sürecinin BOTA n kontrat devirleri veya hacim devirleriyle özel sektöre kontratlar n devretmesinin, bir noktada özelle tirilmesinin, art k pozisyonunu iletici olarak korumas n n, Türkiye ye yurtd ndan gaz tedarikçilerini iç pazarda oyuncu yap p gas to gas competition dedi imiz tedarikçilerin birbiriyle iç pazarda rekabetinin önünü açmad m z sürece yol almak çok mümkün de il. Çünkü biz zaten hammaddeyi kontrol etmiyoruz, enerji maliyetlerini hiçbir ekilde zaten radikal olarak dü üremeyece iz. Sadece verimlilikler yakalamaya çal aca z. u noktaya da de inmek istiyorum. Do algaz sektörünün bütün konu tuklar m z içerisinde çok ama çok önemli bir etken oldu unu, biraz daha makro resme bakt m z zaman görebiliyoruz. Biraz önce bahsetmi tim ama elektrik üretim özelle tirmelerine tekrar de inmek istiyorum. Çünkü elektrik sektöründe çok ciddi ad mlar TEVF K ERASLAN 2013 / 17

18 at ld. Özel sektör her y l 3-5 bin megawatt (MW) aras nda yat r mlar yaparak bugün kurulu 61 bin MW a getirdi. Herhalde y lsonunda bin MW civarlar n bulabilir. Bu inan lmaz bir ivme. Son 10 y la bakt m z zaman 24 binlerdeydik. Neredeyse 2,5 3 kat na ç k yoruz. Halen, bütün bunlara ra men, kamunun elektrik üretiminde çok ciddi bir pay var bin MW lik bu pay da onu hala piyasada önemli bir oyuncu yap yor. Dolay s yla kamu hala elektrik ve do algaz fiyatlar n kontrol ediyor. Bu böyle oldu u sürece enerji yat r mc s önünü göremiyor. Bu serbestiyi enerjinin tamam nda hem tüketicilere hem enerji yat r mc lar na aktarmak durumunday z. Aksi taktirde enerji borsas n ne kadar kurarsak kural m ve ne kadar düzgün bir ekilde kurgulay p i letelim, esas nda ana hedef olan serbest piyasaya veya likit pazara ula amam olaca z. Reha Pamir Te ekkürler. imdi de Mustafa Kemal Bey e bir soru yöneltmek istiyorum. u an geli mi olan enerji borsalar na bakt m zda, bunun sadece elektrik üreten veya toptanc gibi ticaretini yapan irketler de il, ayn zamanda finansal oyuncular n da özellikle türev piyasalar nda pozisyon ald klar n görüyoruz. Örnek vermek gerekirse, türev piyasalar nda i lem yapmak isteyen finansal kurumlar, prensip olarak ilgili ürünün spot piyasas nda i lem yapma hakk na sahip olmak ve gerekti i durumlarda pozisyonlar n kapatabilmek isterler. u an belki çok erken ama hedefin ilerleyen ve geli en bir borsa kurmak oldu unu dü ündü ümüzde, önümüzdeki dönemde bu tarz finansal oyuncular örne in hedge bank lar ya da portföy yönetim irketleri, türev piyasalarda i lem yapt dönemlerde spot piyasalarda da i lem yapabilme hakk na sahip olabilecek mi? Finansal oyuncular çekebilmek için ne dü ünürsünüz? Mustafa Kemal Y lmaz Eski ismiyle MKB yeni ismiyle Borsa stanbul da u anda arac kurumlar ile bankalar üye ve onlar i lem yapabiliyorlar. Ya da tüm i lemler onlar n üzerinden gerçekle tirilebiliyor. Hepinizin yakinen takip etti i üzere biz Borsa stanbul çat s alt na stanbul Alt n Borsas n, Vadeli lem Borsas n (VOB) ald k ve bu borsa çat s alt nda da sadece finansal ürünleri de il emtia üzerine vadeli i lem sözle melerini de gerçekle tirmeyi hedefliyoruz. Bu hedef çerçevesinde de üye yap m z farkl la t rmay planl yoruz. Önümüzdeki dönemde sadece arac kurumlar n ve bankalar n üye oldu u de il, örne in enerji piyasas devreye girdi inde enerji 18 / 2013

19 piyasas n n aktörlerinin, pamuk üzerine vadeli i lem sözle meleri aç ld nda tar msal ürünlerde i lem yapan ticaret yap c lar n da burada üye olabilmesine imkan tan may planl yoruz. Böylece, örne in Batu Bey bu piyasada i lem yapmak zorunda kald nda ya da ihtiyac n gidermek istedi inde, bir arac kuruma veya bankaya gitmeyecek. Do rudan kendisi, bizim bir üyemiz olarak buradan al m-sat m yapabilecek. Bu da kendisinin i lem maliyetlerini önemli ölçüde azaltacak. Dünyaya bakt n z zaman öyle bir durum görüyorsunuz: Örne in vadeli piyasalarda finansal oyuncular emtialarda çok önemli rol oynuyorlar. Barclays, JP Morgan gibi, Goldman Sachs gibi Bir örnek vermek istiyorum. Mesela JP Morgan enerji piyasalar nda ald pozisyonlarla yakla k 3 milyon hane halk n n tüketimine e de er bir vadeli i lem pozisyonuna sahip olmu bir anda. Yine EEX e bakt n z zaman, EEX de i lem gören türev piyasalardaki i lem hacminin ya da aç k pozisyonunun yüzde 40 n n finansal kurulu lar taraf ndan tutuldu unu görüyorsunuz. Yani finansal kurulu lar enerji ba ta olmak üzere emtialarda çok ciddi pozisyonlar ta yorlar. Hatta bir k sm santral sahibi. Tabii bunu çok dikkatli kullanmak laz m. Yani piyasan n asli oyuncular olan üreticilerin buraya i lem yapmas esas CEYHAN SALDANLI Elektri in öyle bir handikab var: Talep mevsimden mevsime, hatta saatten saate de i iyor. Gece ortaya ç kan elektrik talebi ile ak amüstü elektrik talebi aras nda uçurum var. Gündüz çal an santral gece yar s at l kal yor. Fiyatlar dü üyor, gece zarar ediyor. Halbuki o s rada sizin elektri e ihtiyac n z oldu u saatlerde kom u ülkede gece ya an yor. Oradaki elektrik buraya iletilebilse, elektrik üretim yat r mlar daha iyi çal acak. Daha rantabl olacak. te bu, iletim yat r mlar yla sa lanabilecek bir ey. Bu, sistemin verimlili ini art racak bir ey. O bak mdan AB olsun, bütün dünya olsun, iletim yat r mlar na önem veriyor. Türkiye, bulundu u pozisyon itibar yla, iletim yat r mlar n n geçebilece i en iyi yer. Elektrik piyasas n kurtaracak, rahatlatacak eylerden biri de iletim yat r mlar n n yan s ra depolama sistemleridir. Elektrik depolama sistemlerinin geli mesiyle piyasa da de i ecek. Gece üretilen elektri i depolayarak puant saatte kullanabilirsek, üretim yat r m yapm gibi olaca z. Bu konudaki teknolojiler de neredeyse haz r. Teknoloji h zla geli iyor. K sacas bizi çok farkl boyutlarda, çok heyecan verici bir elektrik piyasas bekliyor. olmal. Finansal oyuncular n i lem yapmas n çok ciddi bir ekilde takip etmek laz m. Çünkü onlar mal n esas sahibi de iller. Onlar arac konumunda olan kurulu lar. Nitekim siz de biliyorsunuz JP Morgan bu konuda çok ciddi bir cezaya muhatap oldu ve 410 milyon dolar ödeyerek bu cezadan bir uzla ma yoluyla bir ekilde kurtuldu. Kendisine 3 y l boyunca yapt bütün i lemleri raporlama mükellefiyeti getirildi. Dolay s yla biz gerek spot piyasada olsun gerek vadeli piyasada olsun piyasan n asli oyuncular olarak o i in bizzat yap c lar n üye olarak kabul etmeyi hedefliyoruz. Ama finansal oyuncular da arac kurum ve bankalar da mutlaka ki bu piyasalar n içinde aktif olarak yer alacaklard r. Bakt n z zaman u anda Türkiye deki elektrik tüketimi yakla k 242 terawatt saat ve 2023 y l nda bu rakam n 481 terawatt saate ç kmas bekleniyor. Bu da enerji irketlerinin önümüzdeki dönemde 100 milyar dolar n üzerinde yat r m yapmas anlam na geliyor. Çok do al olarak da bu yat r m yapmak için kayna a ihtiyaçlar var. Biraz önce Tevfik Bey in bence çok önemli olarak i aret etti i, Batu Bey in de üzerinde durdu u üzere irketlerimiz bu kayna sermaye piyasas ndan temin etmenin yolunu bir ekilde bulmak zorundalar. Biz tüm enerji irketlerimizi borsada i lem görmek üzere buruya getirmek istiyoruz çünkü sermaye piyasalar n n mutlaka enerji sektörünün geli mesinde kullan lmas n istiyoruz. Reha Pamir Te ekkür ediyorum. imdi belki bu konunun bir uzant s olarak Ceyhan Bey e bir soru sormak istiyorum. Daha önceki konu mac lar m z da birkaç kez ifade ettiler. u anki VOB piyasas nda belli elektrik kontratlar i lem görüyor ama pratikte de il teorik olarak i lem görüyor. Sizce sektör oyuncular, ayn zamanda sizin gibi üreticiler, VOB daki bu kontratlara neden ilgi göstermedi? Önümüzdeki dönemde piyasa iyile ti inde ve geli ti inde, bu tarz türev enstrümanlar kullan lmaya ba land nda, acaba sizin gibi üreticiler o zaman türev ürünlerine ilgi gösterirler mi? Ceyhan Saldanl Bu çok önemli bir soru. Asl nda biraz önce konu mac lar çok önemli yerlere temas ettiler. Yaln z beni a rtan bir nokta oldu. O da yeni piyasadan çok fazla bir ey beklememiz gerekti i Yani bunun iki nedeni olabilir. Ya piyasa u anda çok iyi i liyor, yeni bir ey istenmiyor ya da geli im noktas nda ümitsiziz. Çok mu iyi i liyor? Zannetmiyorum / 19

20 Eksiklerimiz var. Sizin sorunuzda bahsetti iniz gibi VOB da problem var. PMUM da var m? Evet. PMUM daki fiyatlar gerçe i yans t yor mu? Orada da yap labilecekler var. Örne in öyle bir ey: u andaki sisteme göre TETA perakende irketlerine elektrik sat yor. Sabit kontratlar var. Bir serbest tüketici perakende irketinin portföyünden ç kt zaman kontrat gere i ald enerjiyi perakende irket PMUM a veriyor. PMUM da istem d bir fazlal k olu uyor. Bu, fiyatlar dü ürüyor. Fiyatlar dü en ba ka bir perakendeci tedarik irketi, daha dü ük fiyatla yeni serbest tüketiciler ediniyor. Perakende irketinin portföyü daha çok dü üyor, daha çok piyasaya mal veriyor ve suni bir dü ü ya an yor. Bu noktada piyasaya arz edilen mal n maliyetle ba lant s kesiliyor. A a ya do ru gidiyor. Bunu geçti imiz y l çok fazla gördük. Esas nda bir nebze kontratlar n miktarlar ayarlanabilir hale geldi ama daha tam olarak de il. Örne in EÜA n varl Verilen teklifler maliyetle ne kadar ba lant l? Çünkü ço u santrallerin maliyetle ba lant s kesilmi durumda. Sabit maliyetlerini ödemi ler, i letme maliyetleri var. Do rusu mekanizmay bilmiyorum. Ama bir ey var ki PMUM piyasas n n daha iyi i leyebilmesi için devletin çekilmesinin do ru oldu unu dü ünüyorum. Reha Pamir Piyasa yap c l n kim üstlenir sizce? Ceyhan Saldanl Büyük özel irketler. Piyasa kendini yapar. Bu haliyle piyasan n çok do ru olu tu u kanaatinde de ilim. Tabii baz kritik eyler devlette kalabilir. Ama en az ndan devlet irketlerinin i leyi inin gözden geçirilmesi gerekiyor. Örne in TETA n perakendecilerle yapt kontrat n saatlik bazda fiyatland r lmas faydal olur. Tek bir fiyat var oysa bu mal n maliyeti ayn de il. Vadeli i lemler borsas nda neden problemler var? Bu neden önemli? Uzun vadeli kontratlar laz m. Yat r m karar ancak böyle verilebiliyor. Elektrik çok h zl ama yat r m çok yava. Y llar al yor. Yani bir elektrik üretim yat r m n n hatta iletim ve da t m n n, y llar öncesinden planlanmas gerekiyor. Y llar öncesinden fiyatlar görebilmek için bu borsan n iyi çal mas gerekir. Anl k eksik var. Kapasiteniz yoksa onu olu turmak kolay de il. Tabii vadeli i lemler borsas neden iyi çal mad, bunun da ara t r lmas gerekiyor. Mustafa Kemal Bey onun spot piyasa ile ilgili oldu unu söyledi ama ba ka eyler de var. Bence al c ile sat c n n bulu mas nda bir eksiklik var. Beklentileri kar lam yor. Sat c daha yüksek fiyat bekliyor çünkü y llardan beri ayn eyler söyleniyor y l nda u kadar talep olacak, Fiyatlar öyle olacak deniyor ama piyasadaki fiyat yerlerde sürünüyor. Bu, yola ç karken olan beklentiyi kar lam yor. Öte yandan al c da yüksek fiyata yana m yor. Çünkü yüksek fiyat çekse PMUM daki fiyatlar 20 / 2013