RİZE İLİ KARADENİZ ALABALIĞI Salmo coruhensis (Syn: Salmo trutta labrax)

Transkript

1 T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 12. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ RİZE ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ RİZE İLİ KARADENİZ ALABALIĞI Salmo coruhensis (Syn: Salmo trutta labrax) TÜR KORUMA EYLEM PLANI Aralık, 2013 RİZE RİZE İLİ KARADENİZ ALABALIĞI Salmo coruhensis (Syn: Salmo trutta labrax)

2 2 TÜR KORUMA EYLEM PLANI Aralık, 2013 RİZE Rize İli Karadeniz Alabalığı Tür Koruma Eylem Planı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, 12.Bölge Müdürlüğü, Rize Şube Müdürlüğü tarafından, EMS Çevre Araştırmaları Sosyal Hizmetler ve Eğitim Danışmanlık Ticaret Limited Şirketine yaptırılmıştır. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Söğütözü Cad. No: 14 / E, Beştepe Yenimahalle / ANKARA Telefon : Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü 12. Bölge Müdürlüğü Rize Şube Müdürlüğü Çamlıbel Mahallesi Atatürk Caddesi N0: 403 RİZE Telefon : EMS Çevre Araştırmaları Sosyal Hizmetler ve Eğitim Danışmanlık Ticaret Ltd. Şti. Mebusevleri Mah. Ergin Sokak No: 39/2 Tandoğan/ANKARA Telefon : Kapak Fotoğrafı: Karadeniz alabalığı, Foto: Prof.Dr. Bülent VEREP * Bu planın herhangi bir kısmı, tablolar, haritalar ve fotoğraflar kurumdan izin alınmadan yayınlanamaz.

3 3 ÖNSÖZ Avrupa kıtasında 29 farklı türle temsil edilen Salmonidae familyasına ait doğal alabalık türlerinden 9 farklı türün Türkiye tatlı sularında, üç türün ise Karadeniz bölgesi tatlı sularında yaşadığı bilinmektedir. Deniz ve tatlı su arasında kışlama ve üreme göçü yaptığı bilinen, boy ve ağırlıkça doğal alabalık türleri arasında en fazla büyüyebilen ve doğal habitatları tehlike altında olan Karadeniz alabalığı (Deniz alası: Salmo coruhensis) Doğu Karadeniz havzasının endemik bir doğal alabalık türüdür. Diğer yandan Salmo rizeensis ise büyük akarsu sistemlerinin üst kesimlerinde yaşayan, eğimli ve hızlı akan akarsu habitatlarını tercih eden bir kırmızı benekli alabalık türü olup dağ alabalığı olarak da bilinir. Doğal alabalıkların akarsu ekosistemine ait besin piramidinin tepesinde olması nedeniyle akarsu ekosistemi sağlığını göstermesinden dolayı doğal alabalık stokları populasyon yapısı, biyo-ekolojik özellikleri ve balık bolluğu gibi parametreler akarsu havzalarının en merak edilen konuları olmuştur. Doğu Karadeniz havzasında tatlı su potansiyeli bakımından ve doğal alabalık stokları açısından zengin olduğu bilinen Rize ili akarsu ekosistemleri sağlığının en önemli göstergesi ise Karadeniz alabalığı (Salmo coruhensis) dır. Dolayısıyla Türkiye, Doğu Karadeniz ve özellikle Rize ili akarsu havzalarında yaşayan doğal alabalıkların dağılım alanlarının belirlenmesi, özelde ise Rize ili kapsamında Karadeniz alabalığı (Deniz alası) nın her bir akarsuda dağılım alanları, yaşamsal habitatları, yumurtlama alanları, türün korunması açısından riskler ve tehditlerin ortaya koyulması için tür koruma eylem planı yürütülmüştür. Bu çalışmanın sonucunda özellikle ilgili kurumların Karadeniz Alabalığının yaşam alanları olan derelerde yapacakları çalışmalarda üreme ve göç dönemlerinin dikkate alınması ve türün ilimizdeki popülasyonunun arzu ettiğimiz seviyelere gelmesi umuduyla çalışma grubuna ve emeği geçen herkese teşekkür ederim. Mustafa BULUT DKMP 12. Bölge Müdürü Aralık 2013, Rize

4 4 TEŞEKKÜR Rize İli Karadeniz Alabalığı Tür Koruma Eylem Planının hazırlanmasında, Orman ve Su İşleri Bakanı Sn. Prof. Dr. Veysel EROĞLU na, Sn. Müsteşar Prof. Dr. Lütfi AKCA ya, plan çalışmasının başlatılması, yürütülmesi ve tamamlanmasındaki katkılarından dolayı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü Sn. Ahmet ÖZYANIK a, plan çalışmasının her aşamasındaki katkılarından dolayı Yaban Hayatı Dairesi Başkanı Sn. Cihangir ALTUN'a, Av Yönetimi Dairesi Başkanı Sn. Cemal AKCAN a, planın yapımında her türlü desteği sağlayan ve katkılarını esirgemeyen Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, 12. Bölge Müdürü Sn. Mustafa BULUT a, Rize Şube Müdürü Miktat ÖZYANIK'a, Rize Şube Müdürlüğü personeli'nden Orman Mühendisi Sn. Rahime USTABAŞ'a, Orman Mühendisi Sn. Muhammet Ali TERZİOĞLU'na ve Orman Mühendisi Sn. Ramazan ÇAYIROĞLU'na, proje çalışmalarında işbirliği ve yardımlarını esirgemeyen diğer kamu kurum ve kuruluşlarına ve köy muhtarları başta olmak üzere bütün vatandaşlara Planlama Ekibi olarak teşekkür ederiz. PLANLAMA EKİBİ Bülent VEREP (Prof. Dr.) Davut TURAN (Prof.Dr.) Yardımcı Personel Sabri BİLGİN (Doç. Dr.) Cüneyt KAYA (Arş. Gör.) Ertuğrul TERZİ (Arş. Gör.) İsmail SAMANCI (Harita Müh.) Arzu YILMAZ (Çevre Müh.) Koordinatör Balıkçılık Teknolojisi Mühendisi Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Su Ürünleri Temel Bilimler Bölümü, Rize Biyolog Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Rize Su Ürünleri Mühendisi Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Rize Su Ürünleri Mühendisi Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Rize Su Ürünleri Mühendisi Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Rize

5 5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 3 TEŞEKKÜR... 4 PLANLAMA EKİBİ... 4 Yardımcı Personel GENEL BİLGİLER YAPILAN ÇALIŞMALAR Literatür Çalışması Literatür ve Derleme Araştırması Arazi Çalışmaları BULGULAR VE SONUÇLAR BULGULAR Rize ilinde dağılım gösteren doğal alabalıklardan Deniz alası (Salmo coruhensis; Syn:Salmo trutta labrax) nın biyo-ekolojik özellikleri Deniz alası yaşam alanı coğrafik pozisyon tesbit çalışmaları (GPS koordinatları) ve Balık bolluğu SU KALİTESİ ÇALIŞMALARI İyidere-İkizdere havzası fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Derepazarı akarsu havzası fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Salarha akarsu havzası fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Rize-Gündoğdu-Çayeli arasında kalan küçük akarsuların fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri (Ballıdere, Veliköy, Söğütlü, Bozukkale) Çayeli havzası akarsularının fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Pazar havzası akarsularının fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Fırtına havzası akarsularının fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri Fındıklı havzası akarsularının fiziksel habitat ve su kalitesi özellikleri SONUÇLAR VE TÜR KORUMA EYLEM PLANI KAYNAKLAR EKLER... 73

6 6 1. GENEL BİLGİLER Karadeniz alabalığı olarak bilinen balıklar Doğu Karadeniz ve Çoruh havzasında dağılan doğal alabalıklar olup kahverengi alabalıklar (Salmo trutta) olarak bilinmektedir. Bilimsel literatürde Salmo trutta labrax olarak ifade edilen deniz alaları ve Salmo trutta macrostigma olarak bilinen dağ alabalıkları halk arasında Kırmızı benekli alabalık olarak aynı kategoride değerlendirilmektedir. Ancak son dönemde gerçekleştirilen moleküler ve morfometrik sistematik çalışmalar sonucunda (Turan ve ark., 2008) Karadeniz alabalıklarının iki türe ayrıldığı Salmo trutta labrax'ın (deniz alabalığı) Salmo coruhensis (Çoruh alabalığı) (Şekil 1,2) ve Salmo trutta macrostigma'nında Salmo rizeensis (Şekil 3,4) (dağ alabalığı veya kırmızı benekli alabalık) olarak iki farklı yeni tür olduğu ifade edilmiştir. Şekil 1. Karadeniz Alabalığı (Deniz alası: Salmo coruhensis)

7 7 Şekil 2. Karadeniz Alabalığı (Deniz alası: Salmo coruhensis) Salmo coruhensis (deniz alası)'in (Şekil 1,2) genellikle büyük ve temiz akarsu sistemlerinin deniz seviyesinden m kodlarına kadar yayılabilen daha yavaş ve mutedil akan geniş akarsu yatağına sahip kesimlerinde yaşayan, su kalitesi bakımından daha toleranslı bir türdür, oldukça uzun boylu ve büyüyebilen bir türdür. Fırtına, Çağlayan ve İyidere-İkizdere havzasında denize, nehir ağızlarına ve akarsu üst rakımlarına yaptıkları göçle bilinen en ilgi çeken doğal kırmızı benekli alabalık türüdür. Rize ili dışında Doğu Karadeniz bölgesi akarsu sistemlerinin yanında en fazla Çoruh akarsu havzasında yayılım alanı gösterdiği için coruhensis tür ismi kendisine atfedilmiştir. Ayrıca bu türlerin sular çok soğuduğunda Karadeniz'in kıyısal sularına kış göçleri yapmasından dolayı daha küçük ve kısa uzunluklarda (5-15 km) kıyısal akarsu sistemlerini de tercih ettikleri bilinmektedir. Diğer yandan Salmo rizeensis (Şekil 3,4) ise büyük akarsu sistemlerinin üst kesimlerinde yaşayan, eğimli ve hızlı akan akarsu habitatlarını tercih eden bir kırmızı benekli alabalık türü olup dağ alabalığı olarak da bilinir. Yüksek oksijen, soğuk sular ve tercihen kumluk olmayan büyük çakıl taşları ve kayalıklardan oluşan gölcükleri tercih eden bir tür olup genellikle akarsuların üst kesimlerini tercih ettiği gözlenmiştir. Büyük akarsu sistemlerinde (İyidere-İkizdere, Fırtına vbg) m kodlarından sonra daha küçük

8 8 akarsularda ise m kodlardan sonra dağılış gösteren kırmızı benekli alabalık türüdür. Şekil 3. Dağ alası: Salmo rizeensis Bu proje kapsamında özellikle Rize ili sınırları dahilinde doğal alabalık türlerinden tercih edilen habitatlar açısından incelendiğinde dere yataklarındaki karayolu inşaatları, mevcut karayollarının tamiri ve istinat duvarlarıyla korunması çalışmaları, doğal seller ve heyelanlar, hidro elektrik barajı inşaat çalışmaları ve evsel katı ve sıvı atıklar vasıtasıyla bozulan, kirletilen ve yok edilen habitatlar çoğunlukla Salmo coruhensis yaşam, yumurtlama ve göç alanlarını oluşturmaktadır. Bazı akarsu havzalarında nadiren Salmo rizeensis habitatlarını bozan ve yok eden faaliyetler gözlenmektedir. Bu açıdan Rize ili sınırları içersinde deniz alasının yaşamsal habitatlarının bozulması ve yok edilmesinden dolayı bölgedeki türlerinin varlığı tehlike altındadır. Bu açıdan Salmo rizeensis (dağ alabalıkları) daha üst kodlarda yaşadıkları için alçak kodlarda bulunan havzalar hariç daha avantajlı durumdadırlar.

9 9 Şekil 4. Dağ alası: Salmo rizeensis Şekil 5. Deniz alası: S.coruhensis (üstte) ve Dağ alası: S.rizeensis (altta)

10 10 2. YAPILAN ÇALIŞMALAR 2.1. Literatür Çalışması 2.2. Literatür ve Derleme Araştırması Salmo trutta, türünün Avrupa dan Atlas Okyanusunun güneyine (Fas, Cezayir) ve Afganistan daki Amu-Darya havzasının doğusuna kadar geniş bir yayılım gösterdiği rapor edilmiştir (Kotellat, 1997). Günümüze kadar, Salmo trutta türünün çok sayıda alttürü tanımlanmış ayrıca yine aynı cinsine ait birçok tür tanımlanmış, fakat bu biyolojik zenginlik uzun bir süre önemsenmemiştir. Son yıllarda yapılan moleküler çalışmalarda, Asya, Avrupa ve Afrika da dağılım gösteren Salmo trutta kompleksinin 5 farklı soya (lineage) ait olduğu ve soylar Mediterranian, Marmoratus, Adriatic, Atlantic ve Danubian lineage (soy) olarak tanımlamıştır. Bunlara ilaveten, Dicle Nehri nde dağılım gösteren örneklerin altıncı ve yeni bir soy olduğu bildirilmiş ve bu soy Tigris lineage (Dicle Soyu) olarak adlandırmıştır (Bernatchez, 2001; Susnik ve diğ. 2005; Bardakçı ve diğ. 2006). Türkiye de Danubian soyu Karadeniz, Hazar, Marmara, Ege havzaları ve Fırat Nehri nin kuzeydoğusundaki kollarında dağılım gösterdiği, Adriatik soyun, Akdeniz Havzası ve Fırat Nehri nin Güney-batı kollarında ve Tigris soyunun ise Dicle Nehri nde dağılım gösterdiği rapor edilmiştir (Bernatchez, 2001; Susnik ve diğ. 2005; Bardakçı ve diğ. 2006). Bu soylara ait morfolojik veriler ile moleküler veriler ilişkilendirme denemeleri yapılmamıştır. Kottelat ve Freyhof (2007), Avrupa da dağılım gösteren alabalık türlerini tekrar gözden geçirmiş ve 29 türün varlığından söz etmiştir. Ayrıca bu çalışmada, S. macrostigma türünün tip lokalitesinin Cezayir olduğunu ve Korsica, Sardinya, Sicilya, İtalya, Balkan Yarımadası ve Türkiye de ki türlerin aslında farklı türler olduğunu ortaya koymuştur. Kottelat (1997), aynı zamanda bu türlerin hiçbirinin Cezayir materyalleri ile karşılaştırılmadıklarını vurgulamıştır. Delling & Doadrio (2005) Kuzey Afrika da dağılım gösteren alabalık türleri üzerine çalışmalar yapmışlardır. Bu araştırmacılar, S. macrostigma türünün tanımlandığı yer olan Cezayir de türün soyunun tükenmemiş olduğunu rapor etmişlerdir. Delling (2003) Balkan Yarımada sın da ki alabalıklar üzerine yaptığı çalışmada 5 tür tanımlamıştır. Türkiye deki Anadolu daki ilk alabalık kaydı Abold (1835) tarafından Trabzon ve Erzurum illerindeki akarsulardan verilmiştir (Geldiay & Balık, 1999). Bunu takip eden yıllarda çok sayıda lokaliteden alabalık kaydı verilmiştir (Battalgil, 1941; Battalgil & Kosswig, 1943). Tortonese (1955) Anadolu da ki alabalıkların revizyonu adlı çalışmasında 4 alttür tanımlamıştır: S. trutta abanticus Abant Gölü nden; S. t. labrax Çoruh Nehri nden (Karadeniz Havzası), Çıldır Gölü (Hazar Denizi havzası) ve Uludağ Dağı (Marmara Denizi Havzası); S. t. caspius Kura Nehri nden (Hazar Denizi Havzası); ve S. t. macrostigma

11 11 Çoruh Nehri nden (Karadeniz Havzası) ve Çatak Çayı (Dicle Havzası). Daha sonra ki dönemlerde bazı araştırmacılar sadece üç tür rapor etmişlerdir: S. t. macrostigma Karadeniz Havzası (Çoruh Nehri) Ege Havzası, Marmara Denizi Havzası, Trakya Havzası, Akdeniz Havzası ve Dicle-Fırat Havzası (Geldiay & Kahsbauer, 1967; Kelle, 1978; Kuru, 1975; Balık, 1984; Bardakçı et al., 1994; Küçük, 1997; Kuru, 2004), S. t. labrax Karadeniz e dökülen akarsu ve nehirlerde ve S. t. caspius Kura ve Aras nehirleri (Aras, 1974; Kuru, 1975; Lelek, 1988; Kutrup, 1994; Geldiay & Balık, 1999; Tabak et al., 2002; Turan, 2003; Kuru, 2004). Behnke (1968) Seyhan Nehri nin yukarı havzasından S. platycephalus türlerini tanımlamıştır. Turan ve ark. (2007), TÜBİTAK projesi kapsamında Türkiye de dağılım gösteren alabalıkların taksonomik pozisyonlarını ortaya koymak amacıyla Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz ve Dicle-Fırat havzalarından çok sayıda istasyondan örnekler toplanmış ve değerlendirilmiştir. Turan ve ark (2009), Türkiye nin Karadeniz kıyılarında 3 türün varlığından söz etmiştir. Bu çalışmada, daha önce bir çok araştırmacı tarafından Türkiye nin Doğu Karadeniz kıyılarından rapor edilen S. trutta labrax popülasyonunu S. trutta labrax türünün gerçek dağılım alanından (Ukrayna ve Rusya) örnekler ile karşılaştırmıştır. Bu çalışmasında Doğu Karadeniz de dağılım gösteren bu alttürün popülasyonunun yanlış teşhis edildiği ortaya konulmuş ve bu popülasyonu S. coruhensis olarak tanımlamışlardır. Bu araştırmacılar, aynı bölgeden Tortenes (1955) tarafından rapor edilen S. trutta macrostigma popülasyonunu ise S. rizeensis olarak tanımlamışlardır. Bu iki yeni türün aynı bölgede dağılım gösterdiğini, S. coruhensis türünün akarsuların aşağı ve orta kısımlarında, S. rizeensis türünün ise akarsuların kaynağa yakın yukarı kısımlarında dağılım gösterdiğini rapor etmişlerdir (Turan ve ark. 2009; Salmo coruhensis türü, genel vücut renginin gümüşü olması, büyük boylara ulaşabilmesi (en büyük bilinen boy 1150 mm SL), başın ve ağzın küçük, maxillanın kısa olması, vücut renk ve deseniyle de kolaylıkla ayırt edilir. Bu türün ergin bireylerinde çok sayıda siyah ve kırmızı benekler bulunur ve siyah benekler vücudun yanlarında ve sırtında dağılım gösterir.

12 12 Şekil 6. Salmo coruhensis Salmo coruhensis temiz ve orta akıntılı sularda, zemini kum ve çakıldan oluşan bölgelerde yaşar. Nehir ve akarsuların ana kollarının orta kesimlerini bazense aşağı kesimlerini tercih eder. Aynı zamanda Karadeniz e dökülen orta büyüklükte ki akarsularda (5-35 km arası) genellikle rastlanmamasına karşın kısa akarsularda (5 km den küçük) gözlemlenmiştir. Çoruh Nehri nde Karadeniz e uzaklığı km olan bölgelerde rastlanmıştır. Bunun yanında Salmo coruhensis türünün yumurtlama sonrasında, akarsu ve nehirlerin aşağı kesimlerine veya denize göç ettiği ve Nisan-Mayıs aylarına kadar (sıcaklığın yükselmeye başladığı aylar) oralarda kaldığı tespit edilmiştir. Denizde nerelerde yaşadığına dair bilgimiz bulunmamaktadır. Balıkçılar tarafından da yakalanmamıştır. Fakat Nisan-Mayıs aylarında Fırtına, Çağlayan ve Bozukkale nin nehir ağızlarında çok sayıda numune yakalanmıştır. Muhtemelen denizden çok uzaklara gitmemekte, nehir ağızlarında veya denizin nehir ağızlarına yakın bölgelerinde kışlamaktadır. Salmo coruhensis Çoruh Nehri nde denize göç etmemekte sadece nehir boyu göçler görülmektedir. Yumurtlama zamanında Salmo coruhensis türünün küçük guruplar halinde (yaklaşık 10 ar birey) akarsuların yukarı kesimlerine göç ettikleri ve yumurtlama sonrası geri döndükleri tespit edilmiştir. Yumurtlama periyodu 20 Ekim ile Kasım ayının sonu arasındadır. Yumurtlama bölgeleri nehirlerin veya küçük akarsuların (5 km den küçük) yukarı kısımlarıdır. Fakat asla kaynak bölgesinde yumurtlamazlar. Salmo coruhensis türü Salmo rizeensis türünün yaşam alanına yumurtlamaz. Su sıcaklığının yaklaşık 5 0C olması gerekir. Yağlı Köyü nün (Kırık, Erzurum) 250 m aşağısında bulunan Çayırbaşı ve Yağlı derelerinin Salmo coruhensis türünün yumurtlama bölgesi olduğu gözlemlenmiştir. Bu bölgede yapılan araştırmada yumurtlama bölgesinde Salmo rizeensis türünün yaşamadığı fakat Yağlı Köyünün 1 km yukarısında yaşadığı tespit edilmiştir. Salmo rizeensis türünün genel vücut renginin kahve-yeşil olması, küçük boylu olması (en büyük bilinen boy 250 mm SL), baş ve ağzın büyük, maxillanın uzun olması, ergin bireylerde kırmızı ve siyah beneklerin az sayıda, siyah beneklerin vücudun sırtında ve sırta

13 13 yakın bölgede, kırmızı beneklerin ise yanların orta kısmında dağılım göstermesiyle ayırt edilir. Şekil 7. Salmo rizeensis Salmo rizeensis türü, Türkiye nin kuzey ve kuzeydoğu Karadeniz sahillerine dökülen akarsu ve nehirlerin (batıda Sakarya Havzası ve doğuda Çoruh Havzası arası) kaynak sularında ve yukarı kısımlarında dağılım göstermektedir. Bu tür soğuk, temiz, hızlı akıntılı ve çözünmüş oksijenin bol olduğu akarsularda ki gölcüklerde, zemini taş, kaya ve çakıldan oluşan bölgelerde yaşar. Tüm yaşamını akarsuların yukarı kısımlarında geçirir ve yumurtlama zamanında göç etmez. Üreme zamanları 15 Eylül 15 Ekim arasındadır. Dişilerde en küçük yumurtlama standart boyu 110 mm olarak gözlemlenmiştir. Gonadları olgunlaşmış gözlenen en küçük erkek birey 90 mm, çoğunlukla rastlanan birey mm ve en büyük birey 250 mm standart boyundadır. Kışın yakalanan örneklerin midesinin boş olduğu gözlemlenmiş ve kışları beslenmediği tespit edilmiştir. Yaşadığı bölgelerde başka balık türleri bulunmaz. Karadeniz havzasında dağılım gösteren diğer tür ise S. abanticus türüdür. Bu türün dağılım alanı Abant Gölü Havzası ile sınırlıdır. Şekil 8. Salmo abanticus

14 14 Turan ve ark. (2011), daha önceki araştırmalarda Dicle Nehri nden rapor edilen S. trutta macrostigma alttürünü S. tigridis olarak dünya faunasına yeni tür olarak kazandırmışlardır. Ayrıca, bu türün dağılım alanın Dicle Nehri ile sınırlı olduğunu rapor etmişlerdir. Şekil 9. Salmo tigridis Bunu takip eden yıllarda, Turan ve ark (2012) Türkiye nin Akdeniz kıyılarında dağılım gösteren alabalık popülasyonları üzerine yaptıkları taksonomik çalışmada, Akdeniz bölgesinde 4 türün dağılım gösterdiğini rapor etmişler ve S. platycephalus türünün yanında dünya faunası için 3 yeni tür kazandırmışlardır. Bu türlerden S. platycephalus Seyhan Nehri nin yukarı havzasında dağılım gösterir. Şekil 10. Salmo platycephalus Bunlardan, Salmo chilo türünün Ceyhan Nehri nin yukarı havzası olan Ak Dere de dağılım gösterdiğini rapor etmişlerdir.

15 15 Şekil 11. Salmo chilo Salmo opimus türünün Türkiye nin Akdeniz kıyılarında geniş bir dağılım alanına sahip olduğu belirtilmiş olup, Alara Çayın dan Ceyhan Nehri ne kadar olan bölgede dağılım gösterdiği rapor edilmiştir. Şekil 12. Salmo opimus Salmo labecula türü Seyhan Nehrinin aşağı havzasındaki kollarından Ecemiş Çayın dan ve Antalya ilinin sınırları içersinde yer alan Kartoz ve Zindan derelerinden rapor edilmiştir. Şekil 13. Salmo labecula Türkiye tatlı sularında bulunan alabalık türlerinin dağılım alanları aşağıdaki haritada gösterilmiştir.

16 16 Şekil 14. Türkiye de ki doğal alabalıkların dağılım alanı: S. platycephalus ( ), S. chilo ( ), S. labecula ( ), S. opimus ( ), S. abanticus ( ), S. coruhensis ( ), S. rizeensis ( ), S. caspius ( ) Arazi Çalışmaları Projeye konu olan Karadeniz Alabalığı veya Deniz alası olarak tabir edilen bilimsel adı Salmo coruhensis (Salmo trutta labrax, Salmo labrax) in yaşama ve üreme alanları ve özellikleri, bu yaşama ve üreme alanlarını tercih sebepleri, türün neslinin devamına ve yaşam alanlarına yönelik mevcut tehditleri ortaya koymak, türün yaşam alanlarının ayrıntılı olarak (koordinat, mülkiyet ve yönetimsel) özelliklerinin belirlenmesi ve diğer ortak kullanıcılarla (balıkçı, sanayici, turizmci) ilişkilerini ortaya koymak amacıyla Rize ili sınırları dahilindeki tüm sucul alanlar taranmaya çalışılmıştır. Arazi çalışmalarında akarsular ekolojik zonlara ayrılarak (alabalık, bıyıklı balık ve sazan zonları) zonları temsil edebilecek sayıda istasyonlar belirleyip olta, serpme ve elektroşok örnekleme araçları kullanılarak balık örneklemeleri yapılmıştır. Alınan örnekler yerinde hemen tür, boy, ağırlık ve diğer morfometrik özellikler açısından incelenip fotoğraflanarak formollü sıvıyla fikse edilmektedir. Bu çalışmaların paralelinde coğrafik pozisyon tespit cihaziyla (GPS) UTM sistemine göre yer tespiti yapılmaktadır. Diğer yandan su örneği alınarak fiziksel parametreler (su sıcaklığı, çözünmüş oksijen miktarı ve doygunluğu, elektriksel iletkenlik, toplam çözünmüş katı madde ve ph) HACH-LANGE portatif probla elektrometrik olarak derhal istasyonda, kimyasal parametreler ise (toplam sertlik, kalsiyum, magnezyum ve alkalinite vbg) ölçümleri titrimetrik olarak laboratuvarda yapılmıştır. Biyo-ekolojik özelliklerin Belirlenmesi: Boy kompozisyonu: İncelenen balıkların boy kompozisyonu 1 cm toplam boy (TL) sınıf aralığında sınıflandırıldıktan sonra dişi, erkek ve tüm bireyler için hesaplanmıştır. Dişi ve erkek

17 17 bireylerin boy kompozisyonları arasındaki istatistiksel olarak fark Kolmogorov-Smirnov two-sample test ile dişi ve erkek bireylerin ortalama boyları arasındaki fark ise Mann- Whitney U-test ile test edilmiştir (Sümbüllüoğlu ve Sümbüllüoğlu, 2002). Söz konusu istatistiksel hesaplamalar bilgisayar paket programı PAST (Paleontological Statistics) version 1,8 (Hammer vd., 2001) ile yapılmıştır. Boy ağırlık ilişkisi: İncelenen balıkların cinsiyete göre boy-ağırlık ilişkisi W = a + TL b formüle göre hesaplanmıştır. Burada W: incelenen balığın ağırlığı (g), TL: total boy (cm), a ve b ise regresyon katsayılarıdır. Yaş tayini: Balıklarının yaş tayini, yaş tayini konusunda en önemli referanslar olan Stevenson ve Campana (1992) ve Secor ve ark. nın (1991) önerileri doğrultusunda yapılmıştır. Yaş okuması kesit almadan yapılmıştır. Her bir otolit dijital hale getirilerek bilgisayar ekranında en az iki farklı kişi tarafından üçer defa ayrı zamanlarda okunmuş ve iki kişi arasındaki fark iki veya daha az ise büyük olan yaş o balık için atanmıştır. Yaş boy ilişkisi: Von Bertalanffy Büyüme Denklemi (VBBD) parametrelerinin hesaplanmasında Sparre ve Venema (1992) nın açıkladığı en küçük kareler yöntemine göre K [ 1 ] ( t to e ) Lt = L formülüyle hesaplanacaktır. Burada Lt = t yaşındaki balık boyu, L = t sonsuz kabul edildiğinde maksimum boy, K= büyüme katsayısı, t0 = balık boyunun kuramsal olarak sıfır olduğu yaştır. Dişi ve erkek bireyleri için yaş boy grafiği Pisces Conservation Ltd. tarafından hazırlanan ve lisans sahibi olduğumuz Growth II programında hesaplanmıştır (Henderson, ve Seaby, 2006). Büyüme performansı indeksi (Ø') değeri aşağıdaki formüle göre hesaplanacaktır (Pauly ve Munro, 1984). Ø' = 2LogL + LogK, Burada, L ve K Von Bertalanffy büyüme denklemi parametreleridir. Üremenin belirlenmesi: Gonatların gelişimi; ovaryum ve testislerin makroskopik olarak incelenmesi neticesinde Avşar (2005) in önerdiği olgunluk skalasından ve kişisel gözlemlerden yaralanılarak 5 dereceli olgunluk safhalarına göre sınıflandırılmıştır. Ovaryum ve testis gelişim safhaları aşağıda belirtilen kriterlere göre tespit edilmiştir. Ovaryum gelişim safhaları: I. safha: Vücut boşluğunun 1/4 lük kısmını doldurmakta, yassı ve ince yapıda pembemsi renktedirler. II. Safha: Vücut boşluğunun 2/4 lük kısmını doldurmakta, yumurta

18 18 folukülleri oluşmamış, koyu pembe rengindedir. II. safha: Vücut boşluğunun yaklaşık ¾ lük kısmını doldurmakta, sarımtırak renkte ve yumurtalar çıplak gözle görülebilir özelliktedir. IV. safha: Vücut boşluğunun neredeyse tamamına yakın bir kısmını doldurmakta, yumurtalar irileşmiş ve kısmen sulanmış, koyu sarımsı renktedir. V. safha: yumurtalar boşalmış ovaryum büzülmüş, kırmızı pembemsi renktedir. Testis gelişim safhaları: I. safha: Vücut boşluğunun 1/4 lük kısmından daha az bir kısmını doldurmakta, ince ipliğimsi yapıda, beyazımsı şeffaf renktedir. II. safha: Vücut boşluğunun 1/4 lük kısmını doldurmakta, beyazımsı renkte, içerisinde süt benzeri yapılar çıplak gözle belirlenememekte. III. safha: Vücut boşluğunun neredeyse 2/4 lük kısmını doldurmuş, boğumlaşmaya başlamıştır. IV. safha: Vücut boşluğunun neredeyse 3/4 lük kısmını doldurmuş, boğumlar tamamen belirginleşmiş, bastırılınca beyazımsı süt dışarı çıkmaktadır. V. Safha: bu safhadaki testislere rastlanılamamıştır. Yumurta veriminin (Fecundity) belirlenmesi: Yumurta tespiti gonat gelişim 3. (2 birey) ve 4. safhada (14 birey) olan 16 birey üzerinden belirlenmiştir. Çıkartılan ovaryumlar uzunlamasına kesilmiş ve içerisinde Gilson s fluid solüsyonu bulunan kapaklı plastik kaplara konulmuştur. Gilson s fluid solüsyonu; Nitrik asit 17 ml, Asetik asit 4 ml, Mercuric chloride 20 g, Ethanol 95% 70 ml ve Distile su 900 ml kullanılarak hazırlanmıştır (Davenport, 1960). Ovaryumların parçalanarak, yumurtaların ayrılması ve sertleşmesi için ovaryumların yerleştirildiği kapaklı plastik kaplar 15 gün süresince her gün çalkalanmıştır. Yumurtaların tane şeklinde ayrıldığı görülünce yumurta verimi tespiti işlemine geçilmiştir. Yumurtalar sayılacağı zaman çözelti boşaltılarak su ile birkaç kez yıkanmış ve ovaryum artıkları temizlenmiştir. Yumurta veriminin belirlenmesi için bağ dokularından ayrılan yumurtalar teker teker sayılmıştır. Yumurta verimi ile balık boyu (toplam boy) arasındaki ilişki en küçük kareler yöntemine göre aşağıdaki formülle hesaplanmıştır. b F = a *( TL), Burada, F: Toplam yumurta verimi (fecondite), TL: Toplam boy (cm), a (doğrunun kesme noktası) ve b (doğrunun eğimi) ise regresyon katsayılarıdır. Regresyon katsayısının sıfırdan farklı olup olmamasını test etmek amacıyla t testi aşağıdaki formüle göre yapılmıştır (Sümbüllüoğlu ve Sümbüllüoğlu, 2002).

19 19 t= r* n 2 1 r2, Burada, n = birey sayısı, r = regresyon katsayısıdır. Şekil 15. Elektro-şok ile balık örnekleme Şekil 16. Serpmeyle balık örnekleme

20 20 Şekil 17. Arazide su kalitesi ve balık ölçümleri Şekil 18. Örneklenen balıklarda morfometrik ölçümler

21 21 Tablo 1. Gerçekleştirilen arazi çalışmaları Akarsu havzası Tarih (2013) Gün Örnek Alınan Akarsular Fırtına Havzası (15-19 Temmuz) 5 Fırtına deresi ve Hala, Büyükdere, Tunca, Çat ve Palovit kolları İyidere-İkizdere Havzası (22-26 Temmuz) 5 İyidere deresi ve Kalkandere, Ovit, Cimil ve Anzer kolları Fındıklı Havzası (19-23 Ağustos) 5 Çağlayan ve kolları, Arılı ve kolları Çayeli Havzası (26-30 Ağustos) 3 Büyükdere ve Uzundere, Çataldere kolları, Aşıklar deresi, Kanlıdere ve Limanköy dereleri Pazar havzası (26-30 Ağustos) 2 Pazar deresi ve Papatya kolu, Melyat ve Hunarsu deresi Salarha Havzası (16-20 Eylül) 2 Taşlıdere, Muradiye dereleri, Güneysu Adacami, Ballıdere kolları Derepazarı deresi 1 Derepazarıderesi (16-20 Eylül) Gündoğdu Dereleri (16-20 Eylül) 2 Gündoğdu, Veliköy, Söğütlü ve Bozukkale dereleri Tüm havzalar (19-23 Ekim) 5 Tüm akarsular Arazi çalışmalarında genel olarak gerçekleştirilen çalışmalar ve örneklemeler sonrası laboratuarda gerçekleşen süreçler aşağıdaki gibi sıralanabilir: -Serpme veya elektro-şokla balık örnekleme -Örneklenen balıkların tür tespiti ve morfometrik ölçümü -Su örneği alınması ve yerinde fizikokimyasal parametrelerin ölçümü -GPS cihazıyla coğrafik yer tespiti -Örneklenen istasyon çevresinin özelliklerinin belirlenmesi -Örneklenen istasyon çevresinin sucul habitat yapısının tespiti -Su örneklerinin laboratuarda kimyasal bazı özelliklerinin incelenmesi -Balık örneklerinin laboratuar ve balık müzesinde bazı populasyon ve ekolojik özelliklerinin ve genetik yapısı için incelenmesi

22 22 3. BULGULAR VE SONUÇLAR 3.1. BULGULAR Rize ilinde dağılım gösteren doğal alabalıklardan Deniz alası (Salmo coruhensis; Syn:Salmo trutta labrax) nın biyo-ekolojik özellikleri Boy dağılımı: Dişiler 9,1 ve 24,9 cm boy arasında (ortalama:17,1±0,54 cm;%95 güven aralığı: 15,989 18,166 cm), erkekler ise 8,3 ve 22,2 cm (ortalama:16,1±0,61 cm; %95 güven aralığı: 15,011 17,105 cm) boy arasında dağılım göstermişlerdir (Şekil 19). Dişi ve erkek bireylerin ortalama boyları arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (t test: t = 1.359, P = 0,17834). Dişi ve erkek bireyler arasındaki boy frekans dağılımı bakımından ise fark istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (Kolmogorov-Smirnov test: d = 0,14643, P = 0,7859). Dolayısıyla incelenen balıkların boy-frekans dağılımı tüm bireyler içinde hesaplanmıştır Dişi Erkek Frekans (%) Boy (cm) -15 Şekil 19. Dişi ve erkek Deniz alası (Salmo corunensis) bireylerin boy frekans dağılımları

23 Frekans (%) Dişi+Erkek Toplam boy (cm) Şekil 20. Deniz alası (Salmo coruhensis) türünün boy kompozisyonu İncelenen bireylerin cm boy grubu aralığında dağılım gösterdiği bu aralıktaki bireyler incelenen örneklerin % 61,3 lük bir oranını temsil etmektedir (Şekil 20). Boy ağırlık ilişkisi: Dişi bireylerin boy ağırlık ilişkisi W = 0,009TL 3,059 (r 2 = 0,96 N = 40) şeklinde hesaplanmıştır. 200 Ağırlık (g) Dişi W = 0.009TL r 2 = N = Toplam boy (cm) Şekil 21. Dişi Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerinin toplam boy ağırlık ilişkisi Erkek bireylerin boy ağırlık ilişkisi W = 0,055TL 2,432 (r 2 = 0,94 N = 35) şeklinde hesaplanmıştır.

24 24 Ağırlık (g) Erkek W = 0.055TL r 2 = N = Toplam boy (cm) Şekil 22. Erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerinin toplam boy ağırlık ilişkisi Tüm bireylerin (dişi+erkek) boy ağırlık ilişkisi W = 0,0232TL 2,733 (r 2 = 0,94 N = 75) şeklinde hesaplanmıştır Ağırlık (g) Dişi+Erkek W = TL r 2 = N = Toplam boy (cm) Şekil 23. Dişi+Erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerinin toplam boy ağırlık ilişkisi Yaş kompozisyonu: Erkek bireylerin 0-4 yaş arasında, dişi bireyler ise 1-4 yaş arasında oldukları belirlenmiştir. Yaşlardaki ortalama boylar cinsiyete ve tüm bireylere göre aşağıdaki tabloda sunulmuştur.

25 25 Tablo 2. Yaşlardaki ortalama boylar (ortalama±standart hata) ve birey sayıları Yaş Dişi Erkek Genel Toplam 0-8,30± (N = 1) 8,30± (N = 1) 1 9,75±0,65 (N = 2) 12,60±0,94 (N = 6 ) 11,89±0,84 (N = 8) 2 14,62±0,34 (N = 10 ) 15,39±0,34 (N = 13 ) 15,06±0,25 (N = 23 ) 3 17,21±0,33 (N = 18 ) 18,65±0,62 (N =10 ) 17,72±0,33 (N = 28) 4 20,77±1,06 (N = 10 ) 18,28±0,58 (N = 5 ) 19,94±0,78 (N = 15 ) Genel Toplam 17,08±0,54 (N = 40 ) 16,06±0,51 (N = 35 ) 16,60±0,38 (N = 75 ) Dişi Erkek 20 Oran (%) Yaş (yıl) Şekil 24. Dişi ve erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerin yaş kompozisyonu Yaş boy ilişkisi: Dişi bireylerin von Bertalanffy Büyüme Denklemi (VBBD) Lt = 35,3 (1-e -0,176 (t+0,923) ) şeklinde, erkek bireylerin von Bertalanffy Büyüme Denklemi ise Lt = 21,6 (1-e -0,428 (t+1,0509) ) şeklinde hesaplanmıştır. Dişi ve erkek bireyleri için yaş boy grafiği Growth II programında hesaplanmış ve şekiller aşağıda sunulmuştur.

26 26 Şekil 25. Dişi Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerin von Bertalanffy büyüme eğrisi Şekil 26. Erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerin von Bertalanffy büyüme eğrisi Tablo 3. Dişi ve erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerinin von Bertalanffy Büyüme denklemi parametreleri. (L (cm) = sonuşmaz kuramsal uzunluk (cm), K = büyüme katsayısı (yıl -1 ), t 0 = balığın yumurtadan çıkmadan önceki kuramsal yaşı (yıl -1 ), L min = en küçük boy (cm), L mak = en büyüm boy (cm), L ort = ortalama boy (cm), Φ = büyüme performansı) L (cm) K (yıl -1 ) t 0 (yıl -1 ) L min-mak (L ort. ) Φ Erkek 21,6 0,428-1,051 8,3-22,2 (16,1±0,6) 2,300 Dişi 35,3 0,176-0,923 9,1-24,9 (17,1±0,5) 2,341

27 27 Yumurta sayısı- toplam boy ilişkisi: Yumurta tespiti gonat gelişim 3. (2 birey) ve 4. safhada (14 birey) olan ve toplam boyları 14,9 cm ile 24,9 cm (ortalama: 18,3±0,78 cm) arasında değişen 16 bireylerden yapılmıştır. Yumurta sayısı 102 ile 539 (ortalama: 218±30 adet/birey) adet arasında değişmiştir. En küçük yumurtalı birey 14,9 cm olup yumurta sayısı 102 adet olarak tespit edilmiştir. En büyük yumurtalı birey ise 24,9 cm olup yumurta sayısı 426 adet olarak belirlenmiştir. Yumurta sayısı ile toplam boy arasında YS = 0,1575TL 2,4608 (N = 16, P < 0,01) şeklinde hesaplanmıştır. Yapılan t testine göre yumurta sayısı ile toplam boy arasındaki korelasyon katsayısının (r) istatistiksel olarak sıfırdan farklı olduğu (P<0,01) tespit edilmiştir. Yumurta sayısı (N) YS = TL r 2 = N = 16 P < Toplam boy (cm) Şekil 27. Salmo coruhensis türünün yumurta sayısı toplam boy ilişkisi Gonat gelişim safhaları: Araştırma süresince incelenen incelenen bireylerin gonat gelişim safhaları aylık olarak dişi ve erkek bireyler için hesaplanmıştır. Erkek bireylerde 5 safhada tespit edilmesine rağmen dişi bireylerde 2. safhadaki bireyler tespit edilememiştir.

28 28 ERKEK 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% V IV III II I 10% 0% Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Şekil 28. Erkek Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerin aylık testis gelişim safhaları Erkeklerin 1. ve 2. gelişimi safhasındaki testislere sahip bireylerine Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında, 3. safhadaki bireylere Ağustos ve Kasım aylarında, 4. safhadaki bireylere Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında, 5. safhadaki bireyler ise sadece Ağustos ayında örneklenebilmiştir. DİŞİ 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% V IV III I 20% 10% 0% Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Şekil 29. Dişi Deniz alası (Salmo coruhensis) bireylerin aylık ovaryum gelişim safhaları

29 29 Dişilerin 1. gelişimi safhasındaki ovaryumlara sahip bireylerine Temmuz, Ağustos ve Kasım aylarında, 3. safhadaki bireylere Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında, 4. safhadaki bireyler tüm aylarda, 5. safhadaki bireyler ise sadece Temmuz ayında örneklenebilmiştir. Şekil 30. Yumurtlamaya hazır olgun ovaryum (4. safha) Şekil 31. Olgunlaşmış testisler (4. safha)

30 30 Şekil 32. Testis (sol) ve ovaryum (sağ) Şekil 33. Deniz alası (Salmo coruhensis, Syn: Salmo trutta labrax) Şekil 34. Dağ alası (Salmo rizeensis, Syn:Salmo trutta macrostigma) Deniz alası yaşam alanı coğrafik pozisyon tesbit çalışmaları (GPS koordinatları) ve Balık bolluğu A-İYİDERE-İKİZDERE HAVZASI (Büyük akarsu) İyidere-İkizdere akarsu havzası oldukça büyük alan ve uzun bir akarsu boyuna sahiptir. Dolayısıyla bu akarsu havzası deniz seviyesinden itibaren kod yükselirken Kalkandere (50-60 m kodu), Anzer (900 m kodu), Cimil (600 m kodu) ve Ovit (1000 m kodu) gibi büyük kollara ayrılmaktadır. İyidere akarsu havzası İkizdere ilçesine kadar yoğun yerleşim ve tarımsal alanların etkisi, endüstriyel tesislerin varlığı ve bilhassa baraj inşaat çalışmaları nedeniyle balık yaşamı bakımından oldukça fakirdir, olması gereken Barbus ve Cyprinid türlerine rastlanırken S.coruhensis türlerine rastlanılamamıştır. İkizdere ilçesi üzerinde Cimil kolu, daha sonra Anzer ve Ovit kollarında ciddi ölçekte

31 31 Salmo coruhensis ve S.rizeensis dağılımı görülmüştür. Dolayısıyla İyidere-İkizdere havzasında yaşam alanları anakollar şeklinde aşağıda ifade edilmiştir. A1-Anzer kolu (Orta ölçekte akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: 37 T ve UTM (kod: 1304 m) alt sınır: N 40 47' 54.2" E 40 32' 51.7" (kod:951 m) Bu alanın üstünde yani 1304 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100 m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Şekil 35. İyidere deresi Kod: 951 m N 40 47' 54.2'' ve E40 32' 51.7'' Balık bolluğu 2-5 coruhensis /100 m Kod: 1096 m N 40 42' 5.7'' ve E40 35' 51.7'' Balık bolluğu 2-5 coruhensis /100 m Kod: 1252 m 37 T ve UTM Balık bolluğu coruhensis/100 m (Anzer koluna akan Kabahor deresi önemli bir yaşam alanı) Kod:1257 m 38 T ve UTM Balık bolluğu 2-5 coruhensis/100 m Kod: 1304 m 37 T ve UTM Balık bolluğu rizeensis/100 m (Anzer koluna akan Petran deresi önemli bir yaşam alanı) Kod:1364 m 37 T ve UTM Balık bolluğu rizeensis/100 m

32 32 A2-CİMİL KOLU (Orta ölçekte akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: N40 47' 3.8'' VE E40 39' 39.3'' (kod: 1368 m) alt sınır: 37 T VE UTM (kod:622 m) Bu alanın üstünde yani 1368 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Kod: 622 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 3-5 coruhensis/100 m Kod: 931 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 4-6 coruhensis/100 m Kod: 1214 m N40 47' 03.7'' ve E40 39' 40.7'' Balık bolluğu 5-10 coruhensis/100 m Kod: 1368 m N 40 47' 3.8'' ve E40 39' 39.3'' Balık bolluğu coruhensis/100 m Bu dere havzasının oldukça bakir olduğu, dere yataklarının bozulmadığı ve balık yaşamı için ideal olduğu görülmektedir. Çevresindeki sık ormanlık alanlar olması ve çay alanlarının çok az olması bu bölgenin hızla Milli park veya Tabiat parkına dönüştürülmesi dolaysıyla sıkı koruma altına alınması tavsiye edilmektedir. Şekil 36. İyidere deresi kıyı duvarları ve tarımsal alanlar A3-OVİT KOLU (Orta ölçekli akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: 37 T VE UTM (kod: 1444 m) alt sınır: 37 T VE UTM (kod:1039 m)

33 33 Bu alanın üstünde yani 1368 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Kod: 1039 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 6-8 coruhensis/100 m Kod: 1437 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 8-10 coruhensis/100 m Kod: 1444 m 37 T VE UTM Balık bolluğu rizeensis/100 m Şekil 37. İyidere deresinde evsel atıksu kaynakları A4-KALKANDERE KOLU (Küçük ölçekli akarsu): Salmo rizeensis yaşam alanıdır. Bu akarsuda S.coruhensis bu dere havzasında yaşamamaktadır. Genel olarak Kalkandere ve kollarında S.rizeensis yaşamaktadır. alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 254 m) Balık bolluğu 25 rizeensis/100 m alt sınır: 37 T ve UTM (kod:99 m) Balık bolluğu 1-2 rizeensis/100 m Bu alanın üstünde yani 254 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. 254 m koduna kadar aşağı kodlarda yapılan örneklemelerde balık bireylerine rastlanılamamıştır. Çünkü bu dere yoğun yerleşim ve bozulmuş akarsu yatağı alanlarına sahiptir. Dolayısıyla Kalkandere ilçe merkezinden 1-3 km üst esimden sonra ve Kalkandereye akan küçük kollarda S.rizenensis'in yaşadığı söylenebilir. S.coruhensis bu

34 34 akarsu havzasında yaşamamaktadır. Balık bolluğu 100 m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Şekil 38. İyidere deresinde yakalanan farklı türler Şekil 39. İyidere deresinde işletilen bir HES santrali B- DEREPAZARI DERESİ (Küçük ölçekli akarsu) Tarımsal ve evsel yerleşim açısından düşük derecede etkilenen bir su havzası, deniz alası örneklerine rastlanıldı. S.coruhensis alt sınır: 37 T ve UTM (kod: 152 m) Bu alanın üstünde yani 198 m kodundan daha yüksek kodlarda S.coruhensis e ve S.rizeensis e rastlanılmamıştır (Bkz. Ek-2). Kod: 152 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 10 coruhensis /100 m Kod: 198 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 5-6 barbus, kefal ve kayabalıkları/100 m (Kaçkar köyü) Kod: 346 m 37 T VE UTM Balık bulunamadı.

35 35 C-GÜNEYSU-SALARHA- AKARSU HAVZASI Nehirağzından itibaren yoğun yerleşim, sanayi bölgesi, kum ve beton üretim istasyonları ve özellikle HES lerin çok yoğun olduğu oldukça bozulmuş bir akarsu yatağı mevcuttur. Rize akarsu havzalarından en yoğun nüfusa, çay fabrikalarına ve gıda üretim fabrikalar içeren havzadır. Diğer taraftan bu havzada yoğun baraj inşaatları sırasında dere yataklarının bozulması, daraltılması, beton araçlarının ve mikserlerinin dere sularında yıkanması ve su kaynaklarının kullanılması veya aktarılması nedeniyle balık yaşamı bakımından çok fakirleştirilmiştir. Nehir ağzından itibaren Güneysu ve Muradiye kollarına kadar olan bölge olan Taşlıdere çok yoğun endüstriyel üretim fabrikaları, kömür ve kum depoları dolayısıyla beton üretim santrallerince çevrelenmiş olduğundan fakir bir alabalık yaşam alanı haline gelmiştir. Alabalık dışında Barbus türlerine rastlanabilmektedir. Şekil 40. Salarha havzasında akarsu yatağı modifikasyonları C1-Salarha-Muradiye-Andon Kolu (Orta ölçekli akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: 37 T VE UTM (kod: 460 m) balık bolluğu 4-5 rizeensis/100 m alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 240 m) balık bolluğu 10 coruhensis/100 m Bu alanda alçak kodlarda balık örneklenememiş olmakla beraber 71 m kodunda örnekleme yapılmıştır ve 460 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. Bu akarsuda alt zonlarda m kodları arasında S.coruhensis ve üst kodlarda ise 450 m den yüksek çoğunlukla S.rizeensis bulunmaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100 m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2).

36 36 Kod: 71 m 37 T VE UTM Balık bolluğu Barbus, Alburnoides türleri var Salmo türleri yok./100 m Kod: 240 m : 37 T VE UTM Balık bolluğu 10 S.coruhensis/100 m (Salarha Muradiye kolu) Şekil 41. Salarha Muradiye kolu Bu kolun oldukça iyi bir S.coruhensis üreme, barınma ve beslenme bölgesi olduğu görülmektedir. Korunması gereken bir bölgedir. Dolayısıyla bu bölgenin alt kesimleri Taşlıdere mevki oldukça yoğun sanayi tesisleri ve beton santralleri faaliyet göstermektedir. Bu deniz alası yaşam alanının korunması için nehir ağzından bu bölgeye geçişler için atıksuların ve özellikle beton santrali sularının serbestçe dereye bırakılmamasına özen gösterilmelidir. Kod: 419 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 2-3 S.coruhensis/100 m (Ambarlık mevki) Kod:460 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 4-5 S.rizeensis/100 m (Paşaçura) Kod: 604 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 45 S.rizeensis/100 m (Andon mevki) Bu bölgenin her ne kadar S.rizeensis bölgesi olsa bile mevkinin ciddi şekilde korunması gerekir. Çünkü S.rizensis açısında üreme ve beslenme bölgesi olduğu açıktır. C2-Güneysu Kolu (Orta ölçekli akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: 37 T VE UTM (kod: 248 m) balık bolluğu 7-8 rizeensis/100 m alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 106 m) balık bolluğu 12 coruhensis/100 m

37 37 Bu alanda alçak kodlarda Barbus, Alburnoides ve Kefal türleri örneklenmiş olmakla beraber 10 m kodunda Taşlıderede örnekleme yapılmıştır ve 250 m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. Bu akarsuda alt zonlarda m kodları arasında S.coruhensis ve üst kodlarda ise (250 m den yüksek) çoğunlukla S.rizeensis bulunmaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100 m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Kod: 10 m 37 T VE UTM Balık bolluğu Barbus, Alburnoides ve Mugil türleri var Salmo türleri yok./100 m Kod: 106 m : 37 T VE UTM Balık bolluğu 12 S.coruhensis/100 m (Adacami kolu) Şekil 42. Salarha Güneysu kolu Bu kolun oldukça iyi bir S.coruhensis üreme, barınma ve beslenme bölgesi olduğu görülmektedir. Korunması gereken bir bölgedir. Dolayısıyla bu bölgenin alt kesimleri Güneysu mevki oldukça yoğun yerleşim bölgesidir ve yoğun çay fabrikaları faaliyet göstermektedir. Bu deniz alası yaşam alanının korunması için nehir ağzından bu bölgeye geçişler için atıksuların ve özellikle evsel ve beton santrali sularının serbestçe dereye bırakılmamasına özen gösterilmelidir.

38 38 Kod: 155 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 4-5 S.coruhensis/100 m (Güneysu üst kesimler) Kod:221 m 37 T ve UTM Balık bolluğu S.coruhensis bulunmuyor, 2 adet Barbus, 3 adet Alburnoides 19 S.rizeensis/100 m (Güneysu üst kesimler HES ler bölgesinin üst kodları) Kod: 248 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 7-8 S.rizeensis/100 m (Ballıdere) Bu bölgenin alt kesimleri S.çoruhensis alanıdır. Bu nokta ve üzerindeki bölgeler ise S.rizeensis yaşam, üreme ve beslenme alanıdır. Kod: 349 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 12 S.rizeensis/100 m (Asmalıırmak) D-GÜNDOĞDU AKARSU HAVZASI Gündoğdu bölgesinde genelde küçük ve kısa dereler mevcut olmakla beraber genelde S.coruhensis yaşamaktadır. Özellikle Söğütlü deresinin ciddi bir populasyona sahip olduğu tespit edilmiş olup korunması gerekmektedir. Bozukkale deresinin de tipik bir S.coruhensis deresi olmasına rağmen dere yatağı ıslah çalışmaları, seller ve tarımsal faaliyetler sebebiyle oldukça bozulduğu belirlenmiştir. Şekil 43. Gündoğdu dereleri

39 39 Şekil 44. Gündoğdu derelerinde yakalanmış bir deniz alası D1-Veliköy Deresi (Küçük ölçekli akarsu): Kod:115 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 20 S.coruhensis/100 m (Bkz. Ek-2). D2-Söğütlü Deresi (Küçük ölçekli akarsu): Kod:16 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 100 S.coruhensis/100 m (Bkz. Ek-2). D3-Bozukkale Deresi (Küçük ölçekli akarsu) Kod:115 m 37 T ve UTM Balık bolluğu S.coruhensis bulunamadı/100 m (Bkz. Ek-2). E-ÇAYELİ AKARSU HAVZASI Bu havzada Çayeli ilçesinden denize dökülen büyüklü küçüklü bir çok dere mevcuttur. Bunlar Aşıklar, Büyükdere, Kanlıdere vbg dir. E1-Aşıklar deresi (Küçük ölçekli akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) korunması gereken önemli üreme, beslenme, barınma alanı üst sınır: 37 T VE UTM (kod: 227 m) alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 182 m) Bu alanda alçak kodlarda balık örneklenememiş olmakla beraber 182 m kodunda örnekleme yapılmış ve 227 m kodundan daha yüksek kodlarda S.coruhensis yaşamaktadır. Bu akarsuda S.rizeensis bulunmamaktadır. Bu noktaların önemli S.coruhensis beslenme, üreme ve yaşam alanları olduğu görülmüştür. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm,

40 40 örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Şekil 45. Aşıklar deresi ve deniz alası örneği Kod: 59 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 0-1 coruhensis/100 m Kod: 182 m 37 T VE UTM Balık bolluğu coruhensis/100 m Kod: 227 m 37 T VE UTM Balık bolluğu coruhensis/100 m E2-Kanlı dere (Çok küçük ölçekli akarsu): Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) korunması gerekli çok önemli üreme, beslenme, barınma alanı, bu küçük dere çok özel bir mesire yeri gibi orman içersinde dere yatağına dokunulmadan oluşturulmuş çok özel bir yer ve akarsu boyunca kaynağına kadar S.coruhensis yaşıyor. Olduğu gibi korunması gereken bir lokalitedir. alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 58 m) Bu akarsuda S.rizeensis bulunmamaktadır. Bu akarsu önemli S.coruhensis beslenme, üreme ve yaşam alanları olduğu görülmüştür. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir (Bkz. Ek-2). Kod: 58 m 37 T VE UTM Balık bolluğu coruhensis/100 m

41 41 Şekil 46. Kanlıdere deniz alası habitatı ve örnekleri E3-Büyükdere (Orta ölçekli akarsu): Nehir ağzından itibaren yoğun yerleşim, sanayi bölgesi, kum ve beton üretim istasyonlarının çok yoğun olduğu oldukça bozulmuş bir akarsu yatağı mevcuttur. Diğer taraftan Çayeli Bakır madenleri işletmesi de bir akarsu yatağı üzerindedir. Diğer taraftan üst kodlar ise yoğun baraj inşaatları sırasında dere yataklarının bozulması, daraltılması, beton araçlarının ve mikserlerinin dere sularında yıkanması ve su kaynaklarının kullanılması veya aktarılması nedeniyle balık yaşamı bakımından çok fakirleştirilmiştir. Bu yüzden balıklandırma yapılmış ancak bu akarsuyun bozulmamış kollarında S.rizenensis örneklerine rastlanmaktadır. Şekil 47. Çayeli-Büyükdere deniz alası habitatı ve örnekleri Salmo coruhensis (Deniz alası yaşam, yumurtlama ve büyüme bölgesi) üst sınır: 37 T VE UTM (kod: 906 m) balık bolluğu 1-2 coruhensis/100 m alt sınır: 37 T VE UTM (kod: 144 m) balık bolluğu 1 coruhensis/100 m

42 42 Bu alanda alçak kodlarda balık örneklenememiş olmakla beraber 144 m kodunda örnekleme yapılmış ve m kodundan daha yüksek kodlarda S.rizeensis yaşamaktadır. Bu akarsuda çoğunlukla S.rizeensis bulunmaktadır. S.coruhensis alanı içersinde ölçüm, örnekleme yapılan noktalar ve bu noktalardaki balık bolluğu 100 m uzunluğundaki akarsu yatağında rastlanılan balık bireyi ölçeğiyle verilmektedir. Örnekler oldukça küçük boylarda aşılanmış bireyler olabileceği sanılmaktadır (Bkz. Ek-2). Kod: 144 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 1-2 coruhensis/100 m Kod: 217 m 37 T ve UTM Balık bolluğu rizeensis/100 m (Seslidere kolu) Bu kolun oldukça iyi bir S.rizeensis üreme, barınma ve beslenme bölgesi olduğu görülmektedir. Korunması gereken bir küçük deredir. Şekil 48. Çayeli Büyükdere-Çataldere kolu dağ alası habitatı ve örnekleri Kod: 315 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 0/100 m Kod:620 m 37 T ve UTM Balık bolluğu 4-5 rizeensis/100 m (Uzundere yada senoz deresi) Kod: 826 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 5-6 rizeensis/100 m (Çataldere köyünün baraj henüz yapılmamış kolu) Bu kolun korunması gerekir. Kod: 906 m 37 T VE UTM Balık bolluğu 1-2 coruhensis/100 m (Balık aşılaması yapılmış- Çataldere köyü Uzundere Barajının üzerinde) Büyük derenin aşağı kesimleri oldukça balık bakımından fakir olduğu ancak kollarındaki küçük derelerde S.rizeensis yaşadığı görülmektedir. Üst zonlardada S.rizeensis yaşadığı görülmektedir. Ancak çok küçük boylarda bir kaç adet S.coruhensis'in