SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2511 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1482 SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR Yazarlar Prof.Dr. Nurhan AYDIN (Ünite 1) Anadolu Üniversitesi Prof.Dr. Vedat AKG RAY (Ünite 2) Sermaye Piyasas Kurulu -SPK-Baflkan Dr. M. brahim TURHAN (Ünite 3) stanbul Menkul K ymetler Borsas -IMKB-Baflkan Doç.Dr. Yakup ERG NCAN (Ünite 4) Merkezi Kay t Kuruluflu -MKK-Baflkan Prof.Dr. Güven SEV L (Ünite 5) Anadolu Üniversitesi Doç.Dr. Metin ÇOfiKUN (Ünite 6) Anadolu Üniversitesi Hüseyin AYDIN (Ünite 7) Türkiye Bankalar Birli i -TBB-Baflkan Ziraat Bankas A.fi. Genel Müdürü Mehmet GERZ (Ünite 8) ATA Portföy Yönetimi A.fi. CIO Editörler Prof.Dr. Vedat AKG RAY Sermaye Piyasas Kurulu -SPK-Baflkan Yrd.Doç.Dr. Fatih TEM ZEL Anadolu Üniversitesi ANADOLU ÜN VERS TES

2 çindekiler iii çindekiler Önsöz... xi Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar... 2 F NANSAL M MAR... 3 F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R?... 3 F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM... 4 F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI... 6 YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI... 9 F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR Finansal Kurumlar Finansal Kurumlar n Fonksiyonlar F NANSAL P YASALARDA DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR FA Z ORANI VE FA Z ORANLARININ YAPISI Faiz Oran ve Enflasyon Faiz Oranlar n n Yap s F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Düzenleme Faaliyetleri ve Düzenleyici Kurumlar DÜZENLEME KAVRAMI F NANSAL P YASALARIN DÜZENLENMES Finansal Piyasalar n Düzenlenmesinin Nedenleri D flsall klar Piyasa Yetersizlikleri ve Baflar s zl klar Finans Kurumlar n n Gözetimi Gereklili i Sistemin Kilitlenmesi Ahlâki Çöküntü Finansal Kontratlar ve Reel Sektör Kontratlar Aras nda Fark Olmas. 31 Rekabetin Zay f Olmas Yat r mc lar n Bilgi Düzeylerinin Düflük Olmas ve Bilgiye Dayal Karar Vermede Zorluk Yaflamalar Finans Piyasalar n n Düzenlenmesinde Kurumsal Yap Tüm Finans Sektörüne Yönelik Tek Bir Düzenleyici Kurum 1. ÜN TE 2. ÜN TE

3 iv çindekiler Oluflturman n Avantajlar Tüm Finans Sektörüne Yönelik Tek Bir Düzenleyici Kurum Oluflturman n Dezavantajlar ve Birden Fazla Düzenleyici Kurum Oluflturman n Avantajlar SERMAYE P YASALARININ DÜZENLENMES NDE UYGULAMALAR ABD Uygulamalar Dodd-Frank Wall Street Reformu ve Tüketici Koruma Yasas Avrupa Birli i Uygulamalar Mevcut Durum Finansal Hizmetler Tüketici Grubu Avrupa Birli i ndeki Son Geliflmeler AB de Finansal Regülasyonla lgili Di er Geliflmeler Japonya Uygulamalar Avustralya, sviçre ve Güney Kore Uygulamalar IOSCO D ER GEL fimeler VE G-20 Z RVES NDE ALINAN KARARLAR Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Borsalar BORSA KAVRAMI, BORSALARIN ÖNEM VE TAR HSEL GEL fi M Borsa Nedir? Borsalar n Ekonomi Aç s ndan Önemi Ekonomiye Kaynak Yaratmak Likidite Sa lamak Ekonominin Göstergesi Olmak Sermayeyi Tabana Yaymak Finansal Araçlarla lgili Bilgilere Kolay Ulaflmak (Kamuyu Ayd nlatma) Güven Sa lamak Ekonomide Yap sal De iflikli i Kolaylaflt rmak Borsalar n Tarihçesi TÜRK YE SERMAYE P YASALARINDA FAAL YET GÖSTEREN BORSALAR stanbul Menkul K ymetler Borsas ( MKB) MKB de Yer Alan Piyasalar Ulusal Pazar kinci Ulusal Pazar... 62

4 çindekiler v Kurumsal Ürünler Pazar Gözalt Pazar Serbest fllem Platformu Yabanc Menkul K ymetler Piyasas VADEL filem VE OPS YON BORSASI A.fi. (VOB) Vadeli fllem Sözleflmelerinin Kullan m Amaçlar Korunma Yat r m Arbitraj VOB da fllem Gören Sözleflmeler Ana Pazar Özel Emirler Pazar ve Özel Emir lan Pazar VOB da fllem Yöntemleri STANBUL ALTIN BORSASI ( AB) AB nin Faaliyet Alan, Görev ve Yetkileri AB de Yer Alan Piyasalar K ymetli Madenler Piyasas K ymetli Maden Ödünç Piyasas Elmas ve K ymetli Tafl Piyasas Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sermaye Piyasas Kurumlar SERMAYE P YASASI KURUMLARI SERMAYE P YASASI KURULU BORSALAR stanbul Menkul K ymetler Borsas Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas stanbul Alt n Borsas TAKAS VE SAKLAMA KURULUfiLARI MKB Takas ve Saklama Bankas Merkezi Kay t Kuruluflu ARACI KURUMLAR Arac Kurumlar Vadeli fllemler Arac l k fiirketleri YATIRIM ORTAKLIKLARI Menkul K ymet Yat r m Ortakl klar Gayrimenkul Yat r m Ortakl klar ÜN TE

5 vi çindekiler Giriflim (Risk) Sermayesi Yat r m Ortakl klar FONLAR Menkul K ymet Yat r m Fonlar Konut Finansman Fonlar Varl k Finansman Fonlar Bireysel Emeklilik Fonlar PORTFÖY YÖNET M VE SAKLAMA fi RKETLER VARLIK YÖNET M fi RKETLER GAYR MENKUL DE ERLEME fi RKETLER YATIRIM DANIfiMANLI I BA IMSIZ DENET M KURULUfiLARI DERECELEND RME KURULUfiLARI KONUT F NANSMANI KURUMLARI POTEK F NANSMANI KURULUfiLARI SERMAYE P YASASI L SANSLAMA S C L VE E T M KURULUfiU YATIRIMCILARI KORUMA FONU SERMAYE P YASASI MESLEK B RL KLER Türkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulufllar Birli i Türkiye De erleme Uzmanlar Birli i Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sermaye Piyasas Araçlar SERMAYE P YASASI LE LG L TEMEL KAVRAMLAR Finansal Araçlar Menkul K ymet-k ymetli Evrak Sermaye Piyasas Kurulu Kay tl Sermaye Sistemi SERMAYE P YASASI MEVZUATINDA YER ALAN F NANSAL ARAÇLAR Hisse Senetleri Hisse Senedi Türleri Tedavül Bak m ndan Hisse Senetleri Sermaye Art fllar na Göre Hisse Senetleri hraç De erine Göre Hisse Senetleri Sahiplerine Sa lad klar Ç kar Aç s ndan Hisse Senetleri Adi Hisse Senetleri ve mtiyazl Hisse Senetleri Oydan Yoksun Hisse Senetleri Kat lma ntifa Senedi

6 çindekiler vii Borçlanma Araçlar Tahviller Tahvil ile ilgili kavramlar Tahvil Türleri Güvenceli Tahviller Güvencesiz Tahviller Kâra fltirakli Tahviller Ödenim Fonlu Tahviller Primli Tahviller kramiyeli Tahviller Endeksli Tahviller Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahviller Riskli Tahviller S f r Kuponlu Tahviller Tahvilin Üstünlükleri ve S n rl l klar Hisse Senedine Çevrilebilir Menkul K ymetler Ortakl k Varantlar Arac Kurulufl Varantlar Kâr ve Zarar Ortakl Belgesi Varl a Dayal Menkul K ymetler Gayrimenkul Sertifikas Yabanc Sermaye Piyasas Araçlar potekli Sermaye Piyasas Araçlar Varl k Teminatl Menkul K ymetler Yat r m Fonu Kat lma Belgeleri Kira Sertifikas D ER SERMAYE P YASASI ARAÇLARI VE TEKN KLER Türev Ürünler Türev Ürünlerin Kullan m Amaçlar Vadeli (Forward) fllemler, Gelecek Sözleflmeleri Opsiyon Piyasalar Opsiyon Sözleflmelerinde Taraflar Sözleflmeye Konu Varl a Göre Opsiyon Sözleflmeleri Swap Kredi Türevleri Kredi Temerrüt Swaplar (CDS) Krediye Dayal Tahviller (CLN) Kredi Spread Opsiyonlar (CSO) Toplam Getiri Swaplar (TRS) Mezzanine Kapital kinci Dereceden Teminatl Krediler Kat lma Ödüncü

7 viii çindekiler Sessiz Kat l m Kâra Kat l m Hakk Sukuk Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sermaye Piyasas nda Kamuyu Ayd nlatma KAMUYU AYDINLATMA HT YACI KAMUYU AYDINLATMA KAVRAMI Kamunun Ayd nlat lmas nda Taraflar Kamuyu Ayd nlatmakla Yükümlü Taraflar Bilgi Kullan c lar ve Bunlar n Bilgiye Eriflim Düzeyleri Kamunun Ayd nlat lmas Süreci Kamuya Aç klanacak Bilgilerin çeri i ve Türleri KAMUYU AYDINLATMA KAVRAMININ GEL fi M KAMUYU AYDINLATMANIN ÖNEM KAMUYU AYDINLATMA VE ÇER DEN Ö RENENLER N T CARET (INSIDER TRADING) KAMUYU AYDINLATMA VE MAN PÜLASYON KAMUYU AYDINLATMA VE KURUMSAL YÖNET M KAMUYU AYDINLATMA PLATFORMU Teknoloji ve Kamuyu Ayd nlatma Kamuyu Ayd nlatma Platformu KAMUYU AYDINLATMA VE YATIRIMCI L fik LER KAMUYU AYDINLATMA VE DERECELEND RME Derecelendirme Kavram Derecelendirme Faaliyetinin Kapsam Derecelendirmenin Önemi Yat r mc Aç s ndan Önemi hraçç Aç s ndan Önemi Sermaye Piyasas Aç s ndan Önemi Para ve Finans Otoriteleri Aç s ndan Önemi Ekonomi Aç s ndan Önemi KAMUYU AYDINLATMA VE BA IMSIZ DENET M Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças

8 çindekiler ix Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bankalar ve fllevleri BANKALAR Faaliyetine Göre Bankalar Ticari Bankalar Yat r m ve Kalk nma Bankalar Sermayesine Göre Bankalar Kamu Bankalar Özel Bankalar Yabanc Bankalar Fonksiyonlar na Göre Bankalar Evrensel Bankalar Uzman Bankalar Bankalar n fllevleri Bankalar n Temel Fonksiyonlar Kurumsal Çerçeve Ekonomik Kararlar: Piyasalara ve Bankalara Yans mas DÜNYADA BANKACILI IN GEL fi M TÜRK YE DE BANKACILI IN GEL fi M ( ) Osmanl Döneminde Bankac l n Geliflmesi Ulusal Bankalar Dönemi ( ) Özel Amaçl Devlet Bankalar n n Kuruldu u Dönem ( ) Özel Bankalar n Geliflti i Dönem ( ) Planl Dönem ( ) Serbestleflme ve D fla Aç lma Dönemi ( ) Yeniden Yap land rma ( ) YAPILANDIRMA SONRASI DÖNEM ( ) Döneminin Karakteristikleri KÜRESEL KR Z DÖNEM ( ) Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Uluslararas Para ve Sermaye Piyasalar F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME E L M F NANSAL P YASALARDA KURUMSALLAfiMA ÜN TE 8. ÜN TE

9 x çindekiler Finansal Piyasalar n Özellikleri Finansal Piyasalar n S n fland r lmas KÜRESEL F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI Uluslararas Tahvil ve Para Piyasalar EUROPARA P YASALARI EUROBOND P YASALARI Ulusal Piyasada hraç Edilen Tahviller Yurtd fl Tahviller EUROTAHV LLER N DERECELEND RMES DÜNYA BORSALARI F NANSAL GEL fi M ENDEKS Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

10 Önsöz xi Önsöz Bir ifli yaparken iki farkl bak fl aç s ile durumu analiz edebilmek gerekir. Önce bu ifli en etkili flekilde nas l yapar m? sorusunun cevab bulunmal d r. Bu sorunun cevab ndan çok daha önemli bir cevap da ben bu ifli niçin yap yorum? sorusuna verilecek olan cevapt r. Zeki adam nas l n ak ll adam niçin ini düflünür. Bu kitap niçin haz rland? Dünya standartlar nda bir sermaye ve finans piyasas infla edebilirsek Türkiye yi 2023 te dünyan n en büyük on ekonomisi içine sokabiliriz. Bunu nas l yapar z? Türkiye de finansal okuryazarl gelifltirerek yapabiliriz. Sermaye ve finans piyasalar n büyütüp güçlendirmek için firmalar n faaliyetlerini sermaye piyasalar kanal yla finanse edebileceklerini bilmelerini; yat r mc lar n da firmalar finanse edecek yat r mlar yapabilecek bilgi düzeyine sahip olmalar n sa lamal y z. Anadolu Üniversitesi Aç kö retim Fakültesi ktisadi ve dari Programlar Bölümü, flletme Bölümü ö rencilerinin ders kitab gereksinimlerini karfl layabilmek amac yla haz rlanan Sermaye Piyasas ve Finansal Kurumlar kitab bu felsefe temelinde ortaya ç kt. Bir ekip çal flmas n n ürünü olup, önemli bir k sm sermaye ve finans piyasalar yla ilgili kurumlarda en üst düzeyde görev yapan kiflilerce haz rland. Bu sebeple bu çal flma benzerlerinden farkl d r. Bize bu f rsat sunan baflta Anadolu Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Davut AYDIN olmak üzere, tüm Anadolu Üniversitesi ekibine teflekkür ederiz. Editör Prof.Dr. A. Vedat AKG RAY Sermaye Piyasas Kurulu Baflkan Editör Yrd.Doç.Dr. Fatih TEM ZEL Anadolu Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi

11 1SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Finansal piyasalar ve finansal piyasalar n fonksiyonlar n aç klayabilecek, Finansal sistemin unsurlar n aç klayabilecek, Finansal piyasalar farkl aç lardan s n fland rabilecek, Finansal piyasalarda arac kurumlar n rolünü aç klayabilecek, Finansal piyasalarda düzenleyici ve denetleyici kurumlara neden gereksinim duyuldu unu aç klayabilecek, Finansal piyasalarda faiz oran n belirleyen faktörleri aç klayabilecek, Küreselleflmenin finansal piyasalar üzerindeki etkilerini aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Finansal Sistem Finansal Varl k Finansal Kurumlar Arac Kurumlar Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisi Likidite Tercih Teorisi Faiz Oranlar n n Vade Yap s çindekiler Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar F NANSAL M MAR F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R? F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR F NANSAL P YASALARDA DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR FA Z ORANI VE FA Z ORANLARININ YAPISI F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME

12 Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar F NANSAL M MAR Finansal piyasalar ve finansal piyasalardaki geliflmeler ekonomideki tüm birimleri yak ndan ilgilendirmektedir. Faiz oranlar nda bir art fl, al nacak kredinin faiz oran n art raca ndan daha fazla maliyete katlanmak durumunda kal nacak ya da kredi almaktan vazgeçilecektir. Di er taraftan faiz oranlar ndaki art fl tasarruflar n daha yüksek getiri sa lamas anlam na gelece inden memnuniyet verecektir. Yine borsa ya da döviz kurlar ndaki bir dalgalanma sadece iflletmeleri, devleti ya da devleti temsilen hükümetleri de il, tüm toplumu yak ndan ilgilendirmektedir. Faiz, alt n, tahvil, döviz, borsa endeksleri gibi finansal varl klar n fiyat hareketleri, birimlerin hem mevcut servet düzeyini hem de gelecekle ilgili finansal kararlar n etkiledi i için finansal piyasalara olan ilgi her geçen gün artmaktad r. Kitab n ilk ünitesi olan bu ünitede; bireyleri, iflletmeleri, devleti ve ülke ekonomilerini çok yak ndan etkileyen finansal piyasalar, finansal kurumlar, finansal araçlar ve bu piyasalara yön veren faizler üzerinde durulacakt r. Bu ünite genel olarak finansal mimarinin bileflenlerini belirginlefltirecek, di er üniteler ise bileflenlerin detaylar n ortaya koyacakt r. Servet: Ekonomik Birimlerin sahip oldu u tüm varl klar d r. F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R? Piyasa genel anlamda arz ve talebin karfl laflt ortamlard r. Bir ekonomide piyasalar reel piyasalar ve finansal piyasalar olarak iki temel grupta toplamak mümkündür. Reel piyasalar ; mal ve hizmet al m-sat m n n yap ld mal ve hizmet piyasalar ile mal ve hizmetlerin üretiminde kullan lan üretim araçlar n n al n p sat ld piyasalar oluflturmaktad r. Finansal piyasalar ise, fon aç veren birimlerle fon fazlas veren birimlerin karfl laflt ve fon transferinin gerçekleflti i ortamlard r. Finansal piyasalar; fon arz eden birimlerle, fon talep eden birimleri karfl laflt rarak her iki taraf n da ihtiyaçlar n n giderilmesine, refah düzeylerinin artmas na, bu ba lamda da ekonominin geliflmesine olanak sa lamaktad r. Bir ekonominin temel birimleri hanehalk (bireyler), iflletmeler ve devlettir. Finansal piyasalarda fon sunanlar tasarruf fazlas veren birimler, fon talep edenler tasarruf aç olan birimler olarak adland r lmaktad r. Günümüz piyasa ekonomilerinde tasarrufta bulunan birimlerle yat r m yapan birimler farkl birimlerdir.

13 4 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Ekonominin geliflimi, refah düzeyinin art r lmas için tasarruf eden birimlerle (fon arz eden birimler) yat r m yapacak birimlerin (fon talep eden birimler) karfl laflt - r lmas gerekmektedir. Böylece, da n k hâlde bulunan tasarruflar n bir araya getirilerek, yat r m yapacak birimlere, güven ortam içinde aktar lmas sa lanabilir. Finansal piyasalar, verimli bir biçimde üretime aktarma olana na sahip olmayan, çok say da tasarruf sahibinin küçük miktarlardaki fonlar n, bu f rsatlara sahip birimlere aktar lmas na olanak sa layarak ekonomide etkinli i ve refah düzeyini art rmaktad r. Finansal piyasalar sadece üretime yönelik harcamalar için de il, ayn zamanda tüketim harcamalar için gerekli fonlar n da temin edildi i piyasalard r. Pek çok kifli için kredi ile bir arabaya ya da bir eve bugünden sahip olmak, tassarruf ederek uzun y llar SIRA sonra S ZDE sahip olmaktan daha caziptir. Finansal piyasalar, birimlerin gereksinim duyduklar fonlar n karfl lanmas n sa layarak hem fon talep edenlere hem de fon arz edenlere fayda sa lamaktad r. Finansal piyasa SIRA nedir S ZDEve finansal piyasalar n temel ifllevi nedir? 1 Ekonomide yat r m kavram, üretim amaçl yap lan yat r mlar için kullan lmaktad r. Mikro bazda bak ld nda, kiflilerin tüketimden vazgeçerek yapt klar mevduat ya da finansal varl a SIRA S ZDE yap lan yat r mlar yat r m olarak de il, fon transferi olarak görmektedir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM Finansal piyasalarda fonlar n, arz edenlerden talep edenlere aktar lmas nda etkin iflleyen bir sisteme ihtiyaç vard r. Finansal sistemin etkinli i artt ölçüde fon arz ve talebinin uygun koflullarda, uygun fiyatlarla karfl laflma olana artmaktad r. AMAÇLARIMIZ Finansal piyasalar, sadece fon arz edenlerle fon talep edenlerden oluflmamaktad r. Finansal piyasalar ; fon arz edenler ve fon talep edenler yan nda fon ak mla- AMAÇLARIMIZ r na arac l k eden kurumlar, fon ak m n sa layan finansal varl klar; piyasalar n adil, fleffaf ve güven ortam içinde çal flmas n sa layacak hukuki ve idari düzenlemelerden oluflan bir sistem olarak düflünmek gerekir. Görüldü ü gibi finansal sistem, finansal piyasalardan daha genifl bir kavram ifade etmektedir. Finansal sistemi oluflturan unsurlar Tasarruf sahipleri (Fon arz edenler), Yat r mc lar (Fon talep edenler), Yat r m ve finansman araçlar, Yard mc kurulufllar, Hukuki ve idari düzenlemeler fleklinde say labilir.

14 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 5 fiekil 1.1 TASARRUF SAH PLER ( Fon arz edenler) Hanehalk flletmeler YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI Para (Nakit) Mevduat Banka paras Kredi Sosyal güvenlik fonlar Kooperatif kaynaklar Tahviller Hisse senetleri potekli borç ve irat senetleri Kamu hisse senetleri Gelir ortakl senetleri Devlet iç borçlanma senetleri (D BS) Varl a dayal menkul k ymetler (VDMK) Depo edilen menkul k ymet sertifikalar Repo, ters repo YARDIMCI KURULUfiLAR (Fon ak m na arac l k edenler) Bankalar Arac kurumlar Yat r m ortakl klar Menkul k ymet borsas Sosyal güvenlik kurulufllar Sigorta flirketleri Kooperatifler Yat r m kulüpleri Genel finans ortaklar Risk sermayesi yat r m ortakl klar Derecelendirme (rating) flirketleri Takas ve saklama flirketleri Portföy yönetim flirketleri Yat r m dan flmanl flirketleri YATIRIMCILAR TÜKET C LER ( Fon talep edenler) flletmeler Devlet Hanehalk HUKUK VE DAR DÜZEN lkeler Kurallar Tüzükler Denetim Rekabet kurulu Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurulu Sermaye Piyasas Kurulu Finansal sistemin unsurlar daha aç k bir biçimde fiekil 1.1 de görülmektedir. Görüldü ü üzere finansal piyasalarda ayn birimler hem fon talep eden, hem de arz eden olarak yer almaktad r. flletmeler, finansal kurumlar dahil tüm iflletmeleri; hanehalk, ekonomideki tüm bireyleri; devlet, ekonomideki tüm kamu kurum ve kurulufllar n kapsamaktad r. Bireylerin gelirleri ve harcamalar zaman içinde de iflmektedir. Baz dönemlerde harcamalar gelirlerinden fazla baz dönemlerde az olmaktad r. Dolay s yla bireylerin gelirleri ile harcamalar ço u zaman eflit de ildir. flletmeler AMAÇLARIMIZ günlük faaliyetlerini sürdürmeleri yan nda büyümek, rekabet üstünlü ü sa lamak, yeni yat - AMAÇLARIMIZ r mlar yapmak durumundad r. flletmeler devaml büyüme, yeni giriflimlerde bulunma iste inde oldu undan fon aç veren, di er bir ifade ile K fon T Atalep P eden bi-

15 6 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Do rudan yat r mlar: Bir flirketin üretimini ana merkezinin bulundu u ülke s n rlar d fl na yayarak yabanc ülkelerde yaln z ya da ortaklarla üretim tesisi kurmas, mevcut tesisleri sat n almas ya da bu tesislerle birleflmesidir. Portföy yat r mlar : Yabanc lar n üretime yönelik yat r m de il de menkul de erlere yap lan yat r mlar d r. S cak para olarak da adland r lan bu tür yat r mlar n amac üstlenilen risk karfl l nda en yüksek getiriyi elde edebilmektir. rimlerdir. Devletlerin de yat r mlar ve cari harcamalar için paraya ihtiyaçlar vard r. flletmeler gibi devletler de toplamda fon talep eden birim olarak finansal piyasalarda önemli a rl olan birimlerdir. Yabanc lar do rudan yat r mlar veya portföy yat r mlar ile ülkelere fon girifline yol açarken benzer flekilde yerliler de yabanc ülkelere fon transferi gerçeklefltirmektedir. SIRA Sermayenin S ZDE ak c l nedeniyle, di er piyasalara göre finansal piyasalarda uluslararas laflma e ilimi daha fazlad r. Bu olgu, sadece geliflmekte olan ülkeler için de il, geliflmifl ülkeler için de sözkonusudur. Do al olarak ulusal finansal sistem uluslararas laflarak fonlar n ak fl nda kullan lan finansal araçlar n, arac l k eden yard mc kurumlar n, fon arz ve talebinde bulunanlar n say s ve çeflitlili i artmaktad r. Buna ba l olarak piyasalarda ifllem hacmi ve etkinlik de artmaktad r. Finansal piyasalar n etkinli i: Çok say da al c ve sat c n n bulundu u ve al c ve sat c lar n tek bafllar na piyasay etkileyecek bir paya sahip olmad piyasalar etkindir denir. Etkin piyasalarda finansal varl klar n fiyat n n, piyasaya ulaflan tüm bilgileri yans tt varsay l r. Bilgiler piyasaya h zla gelir ve herkes taraf ndan ulafl labilir. Piyasaya gelen yeni bilgilerle menkul de erlerin fiyatlar nda çok k sa sürede de ifliklikler olur. Etkinlik, yeni bilgilerin hangi h zda, hangi do rulukta geldi ine ve fiyatlar n da hangi h z ve do rulukta olufl- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ tu una ba l olmaktad r. Do ru bilgilerin, k sa sürede piyasaya ulaflmas ve k sa sürede fiyatlara yans mas ölçüsünde piyasan n etkinli i artacakt r. Etkin piyasalarda anormal getiri elde etmek K mümkün T A P de ildir. 2 D fla aç k bir SIRA ekonomide S ZDE fon arz edenler ve fon talep edenler kimlerdir? F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI Finansal piyasalar farkl aç lardan s n fland rmak mümkündür. Afla da daha çok benimsenen s n fland rmalara yer verilmifltir. Finansal varl n niteli ine göre; Borç piyasalar Öz sermaye piyasalar Finansal varl n süresine göre; Para piyasalar Sermaye piyasalar Finansal varl n ilk kez al n p sat lmas na göre; Birincil piyasalar AMAÇLARIMIZ kincil piyasa Ödemelerin hemen ya da gelecekte yap lmas na göre; Nakit K ya T da A spot P piyasalar Vadeli piyasalar Örgütlenme durumuna göre; Örgütlenmifl piyasalar (Organize Piyasalar) Örgütlenmemifl piyasalar (Organize olmam fl piyasalar, tezgâh üstü piyasalar) Borç Piyasas ve Öz sermaye Piyasas : Finansal piyasalarda en yayg n biçimde kullan lan finansman yöntemi borçlanmalard r. Borç, bankalardan sa lanabilece i gibi borçlanma araçlar ihraç edilerek tasarruf sahiplerinden de sa la- nabilir. Borçlanma araçlar n n iki temel özelli i, belirlenmifl bir vadesinin ve faizinin olmas d r. Borç alanlar, vade içinde faizi ve anaparay ödemek zorundad r. Borçlanma amac na ba l olarak borcun vadesi k sa ya da uzun olabilir.

16 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar Hazine bonolar, devletin k sa süreli fon ihtiyac n karfl lamada en çok kulland para piyasas araçlar ndand r. flletmeler de yine k sa süreli fon ihtiyac n karfl lamada banka kredilerini ve finansman bonolar n kullanabilmektedir. Öz sermaye piyasas nda hisse senedine yat r m yapan yat r mc lar kuruma ortak olmakta, kurumun kâr ve varl klar üzerinde hakka sahip olmaktad r. Ayr ca hisse senedi sahipleri kuruma ortak olduklar için oy hakk na ve yöneticileri belirleme hakk na da sahiptirler. Ortakl k hakk veren finansman araçlar yla borçlanma araçlar n n di er bir fark faiz ödemesi yap ld ktan sonra ortaklara kâr pay ödemesinin yap labilmesidir. Tasfiye durumunda SIRA da borç S ZDEverenlerin öncelik hakk vard r; tasfiye sonucunda önce borçlulara ödeme yap l r, kalan özsermaye sahiplerine ödenir. Ülkemizde özel kurum tahvillerinde vade en az 2 y l, devlet tahvillerinde ise bir y l olmaktad r. 7 Para piyasas n n temel araçlar ; para, mevduat, hazine bonolar, finansman bonolar, mevduat sertifikalar, repo, banka kabulleri, banka bonolar, eurodolarlar, varl a dayal menkul k ymetler, finansal türevler gibi finansal varl klard r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Para Piyasalar ve Sermaye Piyasalar : flletmeler genellikle k sa süreli varl klar n finanse etmede, k sa süreli harcamalar n karfl lamada para AMAÇLARIMIZ K piyasalar ndan, T A P orta ve uzun vadeli varl klar n finanse etmede de sermaye piyasalar ndan faydalan r. AMAÇLARIMIZ flletmelerde sermaye piyasalar ndan sa lanan fonlar, genellikle orta ve uzun süreli varl klar n finansman nda kullan l r. Bir ülkede sermaye piyasas n n geliflebilme- si için afla da belirtilen koflullar n oluflmas gerekir: Ekonomide tasarruf düzeyinin yükselmesi, Özel ya da kamu iflletmelerinin uzun süreli fonlara ihtiyaçlar n n olmas, Menkul de erlere yat r m yap lmas na uygun ortam n olmas, Çok say da halka aç k anonim ortakl klar n olmas, Sermaye piyasas nda arac l k yapacak arac kurumlar n geliflmifl olmas, Halka aç klanacak bilgileri izleyecek, yat r m analizleri yapabilecek kifli ve kurumlar n olmas, Sermaye piyasas n n güven, aç kl k ve kararl l k içinde çal flmas n sa layacak yasal düzenlemelerin olmas gibi say labilir. Sermaye piyasalar, piyasa ekonomisinin var oldu u kapitalist ekonomilerde sistemin vazgeçilmez bir ö esidir. Bu piyasalar n sa l kl bir biçimde iflleyerek ülke ekonomisine gerekli katk y sa layabilmesi için ekonominin sa l kl ve istikrar- l olmas n n rolü büyüktür. Sermaye piyasas n n temel araçlar ise devlet tahvilleri, flirket tahvilleri, hisse senediyle de ifltirilebilir tahvil, kat lma intifa senedi, ipotekli borç ve irad senedi, kâr ve zarar ortakl senedi, gelir ortakl senedi ve hisse senetleridir. Para piyasas ile sermaye piyasas aras ndaki temel farkl l klar flu flekilde s - ralanabilir: AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Para piyasas nda risk sermaye piyasas na göre daha düflüktür. Para piyasas nda vade k sa oldu u için sermaye piyasas na göre risk daha düflük olur. Riske ba l olarak para piyasas nda getiri de sermaye K Tpiyasas na A P göre daha düflük olacakt r.

17 8 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Para piyasas finansal araçlar n n likiditesi sermaye piyasas na göre daha yüksektir. Likidite finansal varl klar n k sa sürede, kolayl kla ve de erinden önemli kay p olmaks z n al n p sat labilmesidir. Bu nedenle ülkemizde oldu u gibi dünyada da en geliflmifl, en etkin piyasalar para piyasalar d r. Gerçekte para piyasas ile sermaye piyasas n kesin çizgilerle birbirinden ay rmak çok da mümkün de ildir. Örne in, para piyasas n n bafll ca kurumu olan ticari bankalar n, özellikle son y llarda sermaye piyasas nda da önemli fonksiyonlar üstlendi i görülmektedir. Yine fonlar da para piyasas ndan sermaye piyasas na, sermaye piyasas ndan para piyasas na do ru akmaktad r. Organize Piyasa-Organize Olmayan Piyasa (Tezgâh üstü piyasalar): Finansal piyasalar organize olup olmamas na göre organize piyasalar ve organize olmayan piyasalar olarak s n fland r labilir. Organize piyasalarda yat r mc lar taraf ndan bilgilere eriflim kolay ve düflük maliyetli olur; çok say da al c ve sat c oldu u için tam rekabet koflullar daha geçerli olur; al c ve sat c lar n tek bafllar na piyasay etkileyebilme gücü olmaz. Bu ba lamda, örgütlenmifl piyasalarda finansal varl klar n fiyat do ru olarak belirlenir. Organize olmam fl piyasalarda finansal varl klar n fiyatlar pazarl kla oluflur. Bu tür piyasalarda genellikle ifllem yapan tasarruf sahiplerinin kimli i bilinmedi i gibi arac kurum da bilinmez. Organize olmam fl piyasan n aldat lma olas l n n yüksek olmas, devaml l k göstermemesi gibi sak ncalar olmas na karfl l k, küçük ve riski yüksek olan iflletmelerin finansal varl klar na likidite kazand rmas aç s ndan önemli ifllevleri bulunmaktad r. Organize Piyasalar Organize Olmayan Piyasalar TC Merkez Bankas Piyasalar Aç k piyasa nterbank Para Piyasas Döviz Piyasas MKB Piyasalar Hisse Senedi Piyasas Tahvil ve Bono Piyasas Uluslararas Piyasa Vadeli Piyasa stanbul Alt n Piyasas zmir Vadeli ve Opsiyon Borsas Bankalararas Piyasalar Piyasas Repo Piyasas Tahvil Piyasas Döviz Piyasas Serbest Alt n Piyasas Serbest Döviz Piyasas Para piyasas n n örgütlenmifl kurumu bankalar sistemidir. Örgütlenmemifl para piyasas banka sisteminin d fl nda kalan piyasad r. Bankalar d fl ndaki kifli ve kurulufllar da bazen iflletmelere k sa vadeli fon sa lamaktad r. Sermaye piyasalar n n örgütlenmifl temel kurumu borsalard r. Örgütlenmifl piyasalarda borsaya kote olmufl flirketlerin menkul k ymetleri belirli kurallar çerçevesinde al n p sat l r. Örgütlenmemifl, di er bir ifade ile serbest piyasalarda pek çok finansal kurum telefon, telex, fax ve bilgisayarlarla birbirleriyle iletiflime geçerek fon transferini gerçeklefltirir. Birincil Piyasa- kincil Piyasa: Finansal varl klar n ilk kez al c lara sat ld piyasaya birincil piyasa denir. Birincil piyasalardaki ifllemler neticesinde bu finansal varl klar ihraç eden kurumlara fon girifli olur. kincil piyasalar ise daha önce al - n p sat lan finansal varl klar n tekrar ifllem gördü ü piyasalard r.

18 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 9 Spot Piyasa-Vadeli Piyasa: Ödemenin ve teslimat n hemen ya da 2 iflgününde yap ld piyasalara spot piyasa denir. Gelecekteki bir tarihte ödemenin ve teslimat n yap ld, fiyat n ise bugünden belirlendi i piyasalara ise vadeli piyasalar denir. Vadeli ifllemler genellikle gelecekte karfl lafl labilecek riskleri ortadan kald rmak için yap l r. Para ve sermaye piyasalar aras ndaki temel farkl l klar nelerdir? YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI Finansal piyasalara fon sunanlar n sunduklar fon karfl l nda fon talebinde bulunanlardan ald klar varl klara finansal varl k (finansal araç) denir. Finansal varl klar fon talebinde bulunanlar taraf ndan yarat l p fon sahiplerine fonlar n n karfl l nda verilir. Finansal varl klar n arsa, bina gibi reel varl klara göre farkl - l, de erinin tafl d haktan kaynaklanmas d r. Finansal varl k, ihraç eden birim aç s ndan bir yükümlülük iken sat n alan aç s ndan bir varl kt r. Genellikle finansal varl klar ile menkul k ymetler kavram efl anlaml olarak kullan lmaktad r. Ancak, gerçekte finansal varl klar ve menkul k ymetler SIRA efl anlaml S ZDE de ildir. Sermaye Piyasas Kanunu na (SPKa.) göre menkul k ymet ortakl k veya alacakl l k hakk sa layan, belli bir mebla temsil eden, yat r m AMAÇLARIMIZ arac olarak kullan - AMAÇLARIMIZ lan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde ç kar lan, ibareleri ayn olan ve flartlar Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) taraf ndan belirlenen k ymetli evrak olarak K T A P K T A P tan mlanmaktad r. Menkul k ymetler finansal varl klard r; ancak tüm finansal varl klar menkul k ymet özelli i göstermeyebilir. Tüm finansal varl klar alacak hakk veren (ç karan birim aç s ndan borç ifade Nakit ak fllar : Bir finansal varl n getirisi belirli bir eden) finansal varl klar ve ortakl k hakk veren finansal varl klar olarak iki temel zaman diliminde grupta toplanabilir. Alacak hakk veren ya da borç ifade eden AMAÇLARIMIZ finansal varl klar ihraç eden kurumlar sabit ya da de iflken oran üzerinden faiz ödemek durumunda- Finansal varl n türüne AMAÇLARIMIZ o finansal varl ktan sa lanacak nakit giriflleriyle hesaplan r. d r. Di er taraftan hisse senedini sat n alan yat r mc lar ise bu senedi ihraç eden firman n orta d r ve faiz gibi sabit bir nakit ak fl beklentisi olmayacakt r. Hisse se- göre elde edilecek nakit K T A P ak fllar de iflecektir. nedi yat r mc lar n n firman n kâr ndan pay alma ve hisse senedinin de erinin artmas durumunda sermaye kazanc elde etme hakk vard r. Baz finansal varl klar yukar da ifade edilen iki grup d fl nda melez karakter gösterebilir. Örne in imtiyazl hisse senetleri, ortakl k hakk vermesiyle adi hisse senetlerine benzer; düzenli ve genellikle sabit karpay ödenmesi nedeniyle de tahvile benzemektedir. SIRA S ZDE Hisse senedine dönüfltürülebilen tahviller de benzer özelliktedir; tahvil olmakla birlikte hisse senedine dönüfltürülebilece i için tam olarak tahvil say lamaz. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Borçlanma araçlar n n nakit giriflleri, faiz ve anapara ödemeleri iken hisse senetlerinin nakit giriflleri kâr pay ve sermaye kazanc d r. Nakit ak fllar n n elde edilme olas l na ba l olarak finansal varl klar n getirisi ve fiyat farkl l k gösterecektir. Riskin tahmin edilebilirli i: Bir finansal varl n riski, getirisindeki ölçülebilir oynakl kla ilgilidir. Finansal varl ktan elde edilecek nakit ak fllar n n gerçekleflme 3

19 10 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar 4 olas l artt kca risk düflecektir. Risk, finansal varl n türüne, vadesine, ç karan kurumun durumuna göre de iflecektir. Finansal varl n riski, finansal varl ç karan kurumun niteli ine ba l olarak farkl l k gösterir. Devletin ç kard tahviller ile özel firmalar n ç kard tahviller ayn risk düzeyinde de ildir. Riske ba l olarak finansal varl klar n fiyat da de iflecektir. Vade: Finansal varl klarda vade önemli bir faktördür. Finansal varl klar n vadesi uzad kça, finansal varl klardan elde edilecek nakit ak fllar n n gerçekleflme olas - l düflecek, buna ba l olarak risk artacakt r. Likidite: Likidite, paraya dönüfltürülebilme özelli i olarak da ifade edilebilir. Finansal varl klar ne kadar k sa sürede, de erinden önemli kay p olmaks z n, kolayl kla paraya dönüflebiliyorsa likiditesi o kadar yüksek olacakt r. Güvenilir bir firman n hisse senetlerinin ya da tahvillerinin likiditesi, daha az güvenilir bir firman n hisse senetleri ve tahvillerin likiditesinden daha yüksektir. Hazine bonolar ise en likit finansal varl klard r. Bölünebilirlik: Bu özellik finansal varl klar n en az hangi miktarlarda paraya dönüfltürülebilece i ile ilgili bir özelliktir. Finansal varl klar ne kadar bölünebilir ise, di er bir ifade ile ne kadar küçük birimlerle al nabilme özelli ine sahipse o kadar kolay al n p sat labilecektir. Vergi özelli i: Finansal varl klar n di er bir özelli i vergi statülerinden kaynaklanmaktad r. dari düzenlemelerle bir k s m finansal varl klara vergi muafiyeti getirilirken baz lar na düflük vergilendirme yap labilir. Para birimi: Finansal varl klar ülke paras d fl nda bir para birimiyle de ç kar - labilir. Serbest döviz kuru sistemlerinin geçerli oldu u günümüz ekonomilerinde finansal varl n para birimi önemli hâle gelmektedir. Ço u finansal varl klar tek bir para birimiyle, $, *, gibi ihraç edilmektedir. Baz finansal varl klarda döviz kuru riskini azaltmak üzere iki para birimi kullan lmaktad r. Ülkelerin ve piyasalar n geliflmifllik özelliklerine ba l olarak kullan lan yat r m ve finansman araçlar çeflitlilik göstermektedir. Finansal araçlar n en önemli ekonomik fonksiyonlar nelerdir? F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR Finansal piyasalarda fon arz ve talebi do rudan ya da finansal arac lar vas tas yla karfl laflabilir. Finansal arac kurumlar, fonlar n arz edenlerden talep edenlere kolay ve etkin bir flekilde transfer edilmesinde yard mc olan kurulufllard r. Finansal sistemde fonlar n el de ifltirmesi genellikle finansal arac kurumlar taraf ndan gerçeklefltirilir. Arac l k yapan kurumlar ve ifllevleri ülkelerin geliflmifllik düzeyleri, po- litik, kültürel ve tarihi özelliklerine ba l olarak, ülkeden ülkeye farkl l k gösterir. Bununla birlikte temel ifllevleri, fon ak m n kolaylaflt rmakt r. Finansal varl klar n araya bir kurum girmeksizin arac s z el de ifltirmesine do rudan finansman, arac lar vas tas yla el de ifltirmesine dolayl finansman AMAÇLARIMIZ denir. Fonlar daha çok finansal kurumlar olarak da adland r lan arac kurulufllar arac l ile el de ifltirmektedir. Arac kurumlar olmaks z n çok say da kü- AMAÇLARIMIZ çük tasarruflar n uygun zamanda, uygun fiyatlarla, etkin bir biçimde fon talep edenlere transfer edilmesi güçtür. Afla da do rudan ve dolayl finansman flekli gösterilmektedir.

20 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 11 fiekil 1.2 DOLAYLI F NANSMAN F NANSAL ARACILAR Do rudan ve Dolayl Finansman Fon Fazlas Olanlar (Tasarrufçular) Hanehalk flletmeler FON Devlet Yabanc lar F NANSAL P YASALAR FON DO RUDAN F NANSMAN Fon Aç Olanlar (Yat r mc lar) flletmeler Devlet Hanehalk Yabanc lar Do rudan finansmanda fonlar, fon arz edenlerden fon talep edenlere do rudan transfer edilmektedir. Menkul k ymetler borsas ndaki ifllemler do rudan finansman özelli i göstermektedir. Bu piyasada tasarruf sahipleri fonlar n uygun gördükleri finansal varl klara yat r r. Bu yat r mlarla ilgili riskleri de kendileri üstlenir. Do rudan finansmanda fon arz ve talebi do rudan karfl laflmakta, ancak bu süreci h zland rmak ve etkinli i art rmak için baz kurumlar n arac l k etmesi do rudan finansman özelli ini kaybettirmemektedir. Bu kurumlar; brokerlar, dealerlar, yat r m bankalar gibi kurumlar olmaktad r. Brokerlar; bir komisyon karfl l nda fon arz edenlerle talep edenleri karfl laflt - ran kurumlard r. Brokerlar kendi nam ve hesab na ifllem yapmazlar. Dealerlar ise; baflkalar ve kendi nam ve hesab na ifllem yapan arac kurumlard r. Ülkemizde hisse senedi ve tahvil piyasalar nda bankalar, portföy yönetim flirketleri gibi kurumlar dealer olarak ifllev görmektedir. Yat r m bankalar, mevduat kabul etmeyen, kredi vermeyen; iflletmelerin menkul k ymet ihraçlar nda dan flmanl k ve arac l k yapan kurumlard r. Yat r m bankalar n n arac l k rolü yüklenim arac l ya da en iyi gayret arac l fleklinde olabi- lir. Yüklenim arac l nda yat r m bankalar, halka arz edilen menkul k ymetlerin tümü sat lamad nda kalan sat n almay üstlenmektedirler. En iyi gayret arac l ile arac l kta ise yat r m bankalar menkul k ymetlerin sat fl n baflar l bir biçimde gerçeklefltirmeye çal fl rlar ancak sat lamayan menkul k ymetleri sat n alma gibi bir riske girmezler. Dolayl finansmanda ise fon arz edenlerle talep edenler do rudan karfl laflmaz, araya arac kurumlar girer. Arac kurumlar tasarruf sahiplerinden sa lad klar fonlar fon talep edenlere vererek arac l k hizmeti sunar ve riski üstlenir. Kredi kullananlar yükümlülüklerini yerine getiremedi inde mevduat sahipleri bu durumdan do rudan zarar görmeyeceklerdir, riski arac kurumlar üstleneceklerdir. Dolayl finansman n en önemli arac kurumlar ticari bankalard r. Verdi i AMAÇLARIMIZ krediyi tahsil edemeyen bankalar, bunu mevduat sahiplerine AMAÇLARIMIZ aktaramayacakt r. Do rudan ve dolayl finansmana iliflkin daha ayr nt da bilgiyi Mehmet K Baha T A Karan n P Yat - r m Analizi ve Yönetimi (2011, Gazi Kitabevi, Ankara) kitab ndan bulabilirsiniz.

21 12 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Finansal piyasalarda arac l gerekli k lan iki tür maliyetten bahsedilebilir. lki ifllem maliyeti, ikincisi bilgilenme maliyetidir. fllem maliyeti, fon transferinin gerçeklefltirilebilmesi için gerekli zaman ve harcanmas gereken paradan do maktad r. Finansal kurumlar bu konularda uzmanlaflm fl kurumlar olduklar ve büyük miktarlarda ifllemler yapt klar için birim bafl na ifllem maliyetleri önemli ölçüde düflmektedir. Di er bir maliyet ise eksik bilgilenme (asimetrik enformansyon) maliyetidir. Finansal ifllemlerde taraflar n ayn ölçüde bilgiye sahip olmalar çok mümkün de ildir. Taraflardan birinin eksik bilgiye sahip olmas asimetrik bilgi sorununu ortaya ç karmaktad r. Kredi verenin eksik bilgiye sahip olmas iki önemli soruna neden olacakt r. lki ters seçim (advers selection), di eri kötü niyet (moral hazard) olarak ifade edilir. Ters seçim sorunu, kredi öncesi kredi verenin eksik bilgilenmesinden kaynaklanmaktad r. Ters seçim sonucunda fonlar; riski yüksek, getirisi düflük yat - r mlar n finanse edilmesinde kullan lacakt r. Ters seçim olas l nedeniyle kredi riski düflük, getirisi yüksek yat r mlar n finanse edilememesi gibi bir durum ortaya ç kabilmektedir. Ahlaki riziko ya da kötü niyet sorunu; kredi sözleflmesi yap ld ktan sonra kredi kullanan taraf n krediyi geri ödeme olas l n azaltan davran fllarda bulunmas ndan kaynaklanmaktad r. Kredi veren ya da fon arz eden taraf n, fonlar n nas l kullan ld konusunda tam olarak bilgiye sahip olmamas ahlaki riziko sorununa neden olmaktad r. Finansal SIRA arac S ZDE kurumlar, bilgi asimetrisinden do an ters seçim ve kötü niyet sorunlar n n azalt lmas nda, finansal piyasalar n etkinli inin art r lmas nda önemli görevler üstlenmektedir. Küçük tasarruf sahiplerinin tek bafllar na üstlenemeyece i ifllem maliyetlerini, bilgi asimetrisinden kaynaklanan ters seçim ve kötü niyet rizikolar n azaltmas nedeniyle arac kurumlar tercih etmeleri durumunda daha yüksek getiri elde etmeleri sözkonusu olmaktad r. Finansal Kurumlar Finansal kurumlar farkl aç lardan s n fland rmak mümkündür. Para yaratma durumu dikkate al nd nda finansal kurumlar para yaratan ve para yaratmayan finansal kurumlar SIRA olarak S ZDEs n fland r labilir. Finansal piyasalarda finansal arac kurumlar aras nda etkinli i ve önemi en faz- la olan kurumlar para yaratan finansal kurumlard r. Ülkemizde para yaratan kurumlar Merkez AMAÇLARIMIZ Bankas, ticari bankalar ve kat l m bankalar d r. AMAÇLARIMIZ Merkez Bankalar : Merkez bankalar n n ay rt edici özelli i emisyon yetkisine sahip olmalar d r. Banknot ihrac n n bir bankaya tan nmas, banknotlarda yeknesakl n sa lanmas, para ve kredi hacminin devletçe belirlenen amaçlara göre ayarlanmas aç s ndan önemlidir. Merkez bankalar para, kredi ve döviz politikalar n belirleyip, uygulayan kurumlard r. Merkez bankalar ayr ca bankalar n likidite ihtiyac n karfl layan, para ve kredi hacmini ekonominin gereksinimlerine göre düzenleyen, ekonomiye yön veren kurumlard r. TCMB nin yetki ve görevleriyle ilgili adresinden daha detayl bilgi elde edebilirsiniz. Ticari Bankalar: Ticari bankac l k terimi genel olarak mevduat kabul eden kredi kurumlar n ifade eder. Tüm mevduat bankalar n n temel fonksiyonu mecvut toplamak ve borç vermektir. Ticari bankalar n fon kaynaklar n genellikle k sa süreli mevduatlar, fon kullan mlar n ise iflletme kredileri oluflturdu u için ticari ban-

22 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar kalar para piyasas n n temel kurumu olarak görülür. Ticari bankalar n banka sistemi içinde en önemli faaliyetlerinden birisi de kaydi para yaratmas d r. 13 AMAÇLARIMIZ Kaydi para: Bankaya yat r lan mevduat n bir bölümünün kanuni karfl l k ayr ld ktan sonra AMAÇLARIMIZ kredi olarak kulland r lmas sonucu oluflur. K SIRA TS ZDE A P SIRA K TS ZDE A P Kat l m Bankalar : Kat l m bankalar, dini inançlar gere i faiz gelirini kabul etmeyen birimlerin tasarruflar n sisteme kazand rmak üzere oluflturulan kurumlard r. Bu kurumlar tasarruf sahiplerinden mevduat ad AMAÇLARIMIZ alt nda de il de kârzarar hesab fleklinde toplad fonlar farkl ortakl klar biçiminde kulland r- AMAÇLARIMIZ maktad r. Kat l m bankalar yla ilgili ayr nt l bilgiye adresinden ulaflabilirsiniz. Para yaratmayan kurumlar n para yaratan kurumlardan fark mevduat toplayamama özellikleridir. Bu bankalar n sermaye piyasalar nda tahvil, bono ve benzeri menkul k ymetler ç kararak fon sa lamalar mevduat say lmamaktad r. Kalk nma ve Yat r m Bankalar : Kalk nma ve yat r m bankalar, geliflmekte olan ülkelerde sermaye yetersizli i aç n giderme, sanayileflme sürecini h zland rma görevini üstlenen kurumlard r. Sermaye piyasalar nda arac l k yapan uzmanlaflm fl kurumlar n bafl nda yat r m ve kalk nma bankalar gelmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde geliflimin önündeki en önemli engel sermaye yetersizli idir. Yat r m ve kalk nma bankac l da bu nedenlerle ortaya ç km flt r ve ülke kalk nmas nda önemli rol oynamaktad r. Geliflmekte olan bir ülke olan ülkemizde de yat r m ve kalk nma bankac l sermaye birikiminin yetersizli i sorununun afl lmas nda önemli fonksiyonlar üstlenmektedir. Sigorta Kurumlar : Gelecekte oluflabilecek tehlikelere karfl oluflacak zararlar azaltmak ya da tamamen karfl lamak üzere faaliyette bulunan kurumlard r. Arac Kurumlar: Arac kurumlar finansal piyasalarda hem birincil hem de ikincil piyasada arac l k yapmak üzere faaliyetlerine izin verilen kurumlard r. Sermaye Piyasas Kanunu arac kurulufllar, arac kurum ve bankalar olarak tan mlam flt r. Arac kurumlar n kurulufluna SPK ca izin verilebilmektedir. Arac kurumlar n ticaret unvanlar nda sermaye piyasas faaliyetlerini yans tmas amac yla menkul de- erler veya menkul k ymetler ibarelerinden birinin yer almas flartt r. Al m sat m arac l, halka arza arac l k, repo-ters repo, portföy yöneticili i ve yat r m dan flmanl yetki belgelerinin tamam na sahip olan arac kurumlar, ticaret unvanlar nda yat r m menkul de erler, yat r m menkul k ymetler veya yaln zca yat r m ibarelerini kullanabilmektedir. Menkul K ymetler Borsalar : Borsaya kote olmufl menkul k ymetlerin al m ve sat m n n yap ld, fiyatlar n tespit ve ilan iflleriyle yetkili olarak kurulan tüzel kiflili e sahip kurumlard r. Faktoring ve Forfaiting fiirketleri: Faktoring ve forfaiting flirketleri alacaklar vadesinden önce paraya dönüfltüren finansal kurumlard r. Finansal Kiralama fiirketleri: flletmelere gerekli olan varl klar sat n almak yerine kiralayarak hizmet sunan finansal kurumlard r. Finansal kiralama flirketleri, mülkiyeti kendilerinde olan bir varl kullanma hakk n iflletmelere sunarak onlar finanse etmektedir. Finansman fiirketleri: Finansman flirketleri mal ya da hizmet al mlar n kredilendirmek amac yla kurulmufl flirketlerdir.

23 14 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Varl k Yönetim fiirketleri: Varl k yönetim flirketleri, finansal kurumlar n alacaklar n tahsil etmek, varl klar n yeniden yap land rmak ve sat lmas n sa lamak gibi amaçlarla oluflturulmufl kurumlard r. Yat r m Ortakl klar : Ortakl a kat lan birimlerin uzmanl klar sayesinde birikimlerini çeflitli finansal varl klara yat rarak riski da tmak ve s n rland rmak, bu kurumlara fon sunanlar n yat r m portföyünü tek bafllar na baflaramayacaklar etkin bir biçimde yönetmek üzere kurulan kurumlard r. Yat r m Fonlar : Kat lma belgeleri karfl l nda toplanan paralarla sermaye piyasas araçlar ndan ve k ymetli madenlerden oluflan portföyü iflletmek üzere oluflturulan mal varl d r. Risk Sermayesi fiirketleri: Ülkemizde risk sermayesi flirketleri giriflim sermayesi yat r m ortakl klar olarak adland r lmaktad r. Bu ortakl klar giriflimcilerin sermaye ihtiyaçlar n karfl lamak üzere kurulmufllard r. Finansal piyasalarda yukar da k saca özetlenen finansal kurumlar yan nda takasbank, derecelendirme kurumlar, portföy yönetim flirketleri, genel finans ortakl klar gibi say lar her geçen gün artan kurumlar da yer almaktad r. Ülkemizde son y llarda yaflanan krizler ve düflen faizler ticaret bankalar n n say s nda önemli düflüfllerin yaflanmas na neden olmufltur. Tablo 1.1. de görülece i üzere; Eylül 2011 tarihi itibariyle faaliyet gösteren finansal kurum say s 423 olup bunun 48 i bankalardan oluflmaktad r. Bununla birlikte Türkiye de ticaret bankalar n n finansal sektörde a rl n n küçük dalgalanmalar gösterse de %80 düzeyinde oldu u görülmektedir (Tablo1.2). Tablo 1.1 Türk Finans Sektöründe Faaliyet Gösteren Kurulufl Say lar, BDDK Finansal Piyasalar Raporu-Eylül 2011 Y llar/adet Eylül Bankalar Finansal Kiralama Faktoring Eylül Tüketici Finansman Varl k Yönetimi Finansal Holding fiirketleri Sigortac l k Bireysel Emeklilik Reasürans Di er Sigortac l k Menk.K ym. Arac Kurulufllar Menk. K ym. Yat r m Ort Gayrimenkul Yat. Ortakl klar Giriflim Sermayesi Yat r m Ortakl klar Portföy Yönetim fiirketleri TOPLAM

24 Y llar/milyar Eylül 2011 Eylül TCMB 90,1 104,4 106,6 113, ,5 119,7 149,9 9,6 Bankalar 406,9 499,7 581,6 732, , ,8 Finansal Kiralama 6, ,7 17,1 14,6 15,7 14,4 18,3 1,2 Faktoring 5,3 6,3 7,4 7,8 10,4 14,5 13,4 15,3 1,0 Tüketici Finansman 2,5 3,4 3,9 4,7 4,5 6,0 5,1 8,0 0,5 Varl k Yönetimi - - 0,2 0,4 0,4 0,6 0,5 0,8 0,1 Sigorta fiirketleri 14,4 17,4 22,1 26,5 33,3 35,1 31,8 38,3 2,5 Emeklilik fiirketleri 5,7 7,2 9,5 12,2 15,7 12,0 11,2 13,4 0,9 Menk.K ym. Arac Kurulufllar 1 Menk. K ym. Yat r m Ort. Menk. K ym. Yat r m Fon. Gayrimenkul Yat. Ortakl klar Giriflim Sermayesi Yat r m Ort. 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 2,6 2,7 3,8 4,2 5,2 7,5 8,0 8,7 0,6 0,5 0,5 0,7 0,6 0,7 0,8 0,7 0,7 0,0 29, , ,6 33,2 29,1 33,2 2,2 2,2 2,5 4,1 4,7 4,3 17,2 17,0 19,1 1,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,0 Portföy Yönetim 30,2 26,0 31,2 30,7 40,0 46,9 44,3 40,2 2,6 fiirketleri TOPLAM 591,5 697,8 806,5 972,4 1095,2 1324,2 1222,8 1559,5 100 % Tablo 1.2 Türk Finans Sektörünün Aktif Büyüklü ü, BDDK Finansal Piyasalar Raporu-Eylül Finansal piyasalarda finansal arac kurumlar aras nda etkinli i ve önemi en fazla olan kurulufllar para yaratan finansal kurumlard r. Ülkemizde para yaratmayan finansal kurumlar nelerdir? Finansal Kurumlar n Fonksiyonlar Hem fon sunanlara hem de fon talep edenlere hizmet vermekte olan finansal kurumlar n bafll ca fonksiyonlar flu flekilde özetlenebilir. Kaynaklara Ak c l k Sa lama: Finansal kurumlar hem ulusal hem de uluslararas düzeyde fon aç verenlerle fon fazlal verenleri buluflturarak kaynaklara ak c l k sa lamaktad r. fllem ve Bilgilenme Maliyetlerini Azaltmak: fllem maliyeti, bilgilenme maliyeti, portföy yönetimi, pazar araflt rmas, finansal analiz ve yat r m faaliyetleri gibi faaliyetleri çok say da fon arz ve talep eden ad na üstlendikleri için finansal kurumlar önemli maliyet tasarrufu sa lamaktad r. Vade ve Miktar Ayarlamas Yapma: Genellikle tasarruf sahipleri AMAÇLARIMIZ küçük miktarlarda ve k sa süreli olarak fon sunarlarken fon talep edenler daha uzun süreli ve büyük AMAÇLARIMIZ tutarlarda fon talep etmektedir. Finansal kurumlar küçük miktardaki ve k sa süreli fonlar tasarruf sahiplerinden toplayarak daha uzun süreli ve büyük K T miktarlarda A P fon talep edenlere sunabilmektedir. Kaynaklar n miktar ve vadesinde gerçeklefltirilen bu dönüflüme bankalar n transformasyon fonksiyonu ad verilmektedir. 5