leirinci Cihan Harbine Türkiyenin girmesi

Transkript

1 t, V t Ş U B A T m * İ leirinci Cihan Harbine M a liy e N a zırı C a v if Beyin N otları Hakka F a şa k'e nuiskec'etı siy a siy e h tkkm c'a bîr g c r iç m e 132 Fakat İstanbul bu metni kabul etmemiş. Yerine diğer bir metin ikama ederek derhal mukavelenin İmzasını arm-r-frniş. İkame ettikleri metin de İleride hazine tahvilâtının tediyesinde Almanya hükümeti diiçarı müşkül S olacak olursa teshüâtı lâzime ıraesi... taahhüdünden ibaret. Tabi! bu metin buraca kabul edilmediğinden, diğer ta-. raftan İstanbul derhal imza ediniz demiş olduğundan eski metin üzerine İmza etmiş. Hakkı Paşa kendi metnindi buna racih olduğunu söylüyor. Katiyeti mutazammın olduğundan belki, ^ a - kat tarzı tahriri daha vazih olmalıydı. Bir de olursa olsun kâğıdın kâğıtla mübadelesi gibi mühim bir esası, kat î bir em ire müstenit olmaksızın, kabul etmeyecekti. İşte batası olduğunda şüp ha yok. Maamafih müzakerat o kadar temadi etmiş, o kadar vakit kaybolmuş ki, sinirlenmemek kabil değil. * * * Hakkı paşa ile muahedatı siyasiye hak kında da görüştük. Mliessesata dair o- an madde bir muahede! kafiyenin U- -ünctt maddesini teşkil ediyormuş. Diğer iki madde de şayet netayicl ham ten olarak memleketimizde ecanibe bazı müsaedat itasına mecbur olacak o- lursa bu müsaedatm bittabi Almanyaya da şamil olacağından \'e ayni mu- saedatı mukabele! bilmişi! kaidesinden müstesna olarak bizim tebaamız için Almanyadan talep etlemiyeceğimlzden bahsoiunuyormuş. Bunlar müessesat maddesinden daha mühim. Hak kı paşa bu iki mesele hakkında çok ısrar etmiş. Hattâ kapitülâsyonları kur tarmak için Almanyanm harbedip etmiyeceğini sormuş. Bu ittifak muahedesine taalluk eder, orada, harbetmek varsa edeceğiz, demişler. Bu Uç maddenin müzakeresi Istanbula alındıktan sonra Halil bey sefire yazdığı bir telgrafta hakikaten bu cihetin ittifak muahedesine taalluku olduğunu, binaen aleyh Berlinde müzakeresine girişmen bir hafta olduğunu bildiriyormuş. Almanların rödaction unu aynen kabul ediyormuş ki, Hakkı paşa bunun ademi kabulü İçin uğraşmış, Böyle bir madde mevcut olmadığı takdirce bile kapitülâsyonların ilga e- dtleceğine inanmıyordum.şimdi ise mes!e tamamen Almanyanm nüsni niyeine kalmış oluyor. İttifak muahedesi ürikti bu hususta bir taahhüdü k at îyi nutazammın değildir. MlVfsesat meselesinde bizimkilerin taleplerini is af ettirmeği Hakkı paşa gayri mümkün görüyor. Muahedatm Alman lisanile yazılmış olmasına itiraz ettim. İleride bir çok müşkülât tahuddüs edeceğini O da bunu teslim edijor, fakat katiyen Almanlar başka türlü yapmağa muvafakat etmemişler, lıalbuki ısrar edilmiş olsaydı emnim ki, muvaffak olunurdu. İstanbul da Fransız lisanını kaldırıyoruz diye memnun olmuştur. Alman metinden dolayı daha şimdiden İhtilâf çıkmağa başladığını gördüm. 14 Haziran 1916 Sah. Almanların son mûhtarasma yazıacak cevap hakkında sefirle görüştük, 1 Mukavele! hafiyeye dahil olmyan bir sene vedıeli evrak ile Alman komisyonuna vereceğimiz beş milyon liralık evrakın mukabilinin sulhun akdinden bir sene sonra altın olarak tesviyesine.. 2 Mütebaki evrakı nekdiye hedelâtınm (şimdiki emisyonda dahil olduğu halde) her sene bir kısmı tediye» edilmek üzere sulhun akdinden itibaren dört sene zarfında tediyesi, 3 Mukavele! hafiyeye dahil o- lup bir sene vadeli olan ve halbuki birinci sene nihayetinde tesviye edilmlyecek olan evrakı piyasadan daha u- zun vadeli olarak evrak ile mübadele edeceğimize. 4 Almanya bankası rayici mecburîyi kaldırıp tedavülü madenî bağlayınca bâlâdaki vadeler nazarı dikkate alınmaksızın bizdekl evrakın da mey dam tedavülden daha evvel kaldırılmasının tahtı tahhüde alınmasına. 5 Mukavelâtı sabıkanın bu mukavele ile feshedilmiş ahkâmı bakı kaldığına. 6 - Almanya hükümetinin lirayı 20 marka tedarike muktedir oldukça beş milyon liradan istifade etmiyeceğine dair bir muhtarayı hariciye nezaretine gönderdik. Altını kabul ederler diye Dliyunuumumiyenin talebinden bahsetmedik. B ir de Wasserman la olan müzakeremizde şayet harpten sonra İngiltere altın ihracına mâni olursa bu takdirde Almanyanm altın veremiyeceğine dair bir kayıt konulması bahsi geçmişti. Bunu gayri varit addettiğimden kabul ettim. Maamafih kendi taraflarından yazılması için muhtıraya buna dair de bir şey koymadık. * * * Talât beye şimdi yapılacak mukavelenin sulhun akdinden üç ay sonraya kadar teşmili için Zimmerman a söylemiş ve bu teklifimin hüsnü telâkki edilm'ş olduğunu yazarak fikirlerini sormuştum. Gelen telgrafta tabii tasvip ediyorlar. Talât beyden gelen bir telgrafta vâde meselesinin meclisi vükelâca görüşülmüş olduğunu, madem ki başka carei hol bulunamıyor Pritz ln teklifinin ayni olan son teklifin yani umum evrakın üç sene vadeli evraka tebdil olunması teklifinin kabul edildiği bildiriliyor. Halbuki Pritz in tekufile şimdiki sureti hal arasında ne azîm ark var. (Devamı var)

2 g? ŞT1*. ' " m», Firinci Cihan HarL!ne M a liy e N a zırı C a v it Beyin N otları Alman Hâriciyesinin cevabı 133 Talât beye mektup yazarak müzakeratın ne esaslar dairesinde cereyan etm/iktç,, olduğunu blldirdimı î 6 Haziran (1916), Perşembe. Hariciye Nezareti bugün muhtıralarımızın cevabım gönderdi. 1 ikinci emisyonu teşkil eden takriben 6,300,000 lira ile Alman şirketine verilecek beş milyon liranın sulhun akdinden bir sene sonra OsmanlI lirası yahut bunların mukabili olan certificats'lara (yafıi piyasadan toplanarak) tediye edilmesini kabul ediyorlar. Altın kelimesini yine koymamışlar. 2 Mütebakisinin her altı ayda üçer milyon lira olarak ayni suretle tesviye olunacağını ve ilk tesviyenin sulhun akdinden on sekiz ay sonra bağlıyacağını söylüyorlar. 3 Bir sene vadeli evrakın bir sene nihayetinde tediye edilmiyecek o- lan kısmının piyasadan yavaş yavaş toplanıp yeni certificats larla tebdil e- dileceğinden bahsediyorlar. 4 Almanyaılan rayici mecbur! usulü kaldırıldığı takdirde Almanya hükümetinin tediyatı mümkün olduğu kadar tacil edeceğini söylüyorlar. 5 Beş milyon liraya ancak piyasada 20 marka Osmanlı lirası bulamadıkları takdirde istimal etmeği kabul ediyorlar. Henüz maksat tamamen hâsıl olmamışsa da fazla adım atılmış demektir.. * Bu muhtıra üzerine mösyö Wasserman la uzun uzun görüştüm. Muhtıralar teatisile miizakeratm bitmiyeceğinde müttefikiz. Evvelâ altın kelimesini koymalarında ısrar ettim. Vadenfh temdidine karşı halk için ancak bunun bir Satisfaction olacağını Esasen umum tediyatı altın o- larak yapmıyacaklanndan, bunun bir kısmını emtea bedeli olarak tahsil e- iip Düyunuumumiyeye teslim edebileceklerinden bahsettim. Reichsbank müdürünün altın kelimesini koymak stemediğini söyledi. Ben de cevaben ine eskisi gibi Osmanlı lirası denecek lursa ileride tekrar ihtilâfat tahaddüs deeeğini yine evrakın evrak ile mübadelesi mevzubahis olabileceğini der- ney an ettim. Bu ciheti Reichsbank la "-Srü.şecek. Saniyen: Miktarı senevide ısrar tm. Dört seneden ileriye gidemiyecegimizi, her ne kadar muhtıramızda Alman bankası rayici mecburîden çıktıktan bir aene sonra bizim de çıkmaklığımızdan bahsetmişsem de dört seneyi asgari kabul edebileceğimizi yani Alman bankası bu müddetten evvel çıksa bile bizim bir gûna iddiada buiunmıyacağımızı, fakat buna mukabil le kendilerinin dört seneyi kabul etmelerini Bu ciheti de Raichsbank müdürü ile görüşecek. Alman bankasının rayici mecburiden çıkmasında, Alman mâliyesinin tahkim edilmesinde bizim de büyük menfaatimiz olacağından bahsetti. Bu menfaati teslim edersem de bizim zararımız olmamak şartile kabul edebileceğimizi Salisen: Almanyanın, Bulgarları bize tercih etmesine bir sebep olmadığından, Bulgarlara Alman kâğıdı vermekte oldukları cihetle bu kâğıtların bedelleri tesviye edilmeksizin Rnichsbank m rayici mecburîden çıkamayacağını, biz daha aza kanaat ederek yalnız imza ile iktifa ettiğimiz için bizi feda etmeleri lâzım gelmediğini uzun uzun anlattım. Rabian: Faiz meselesini roevzuubahsettim. Evvelce faiz olarak vereceğimiz mebaliğin şanj bedeli olmak üzere saklanmasına muvafakat etmiştik. Çünkü vade bir seneden ibaretti. Şimdi vade temdit edildiği için böyle büyük bir şanj ihtiyatı teşkili muvafık olamıyaeağını, doğrusu faizin hiç verilmemesi ise de bir seneliğe muvafakat edilmiş olduğundan bunu geri almağa cesaret edemediğimi, maamafitı bir seneden fazla veremiyece#imi2i söy ledim. Hakkımızı teslim etti. Hamisen: Yine vadesiz evrak ihracından bahsetmişse de bunun külliyen bertaraf edilmesi lâzım geldiğini * * * Mösyö Dadler den aldığım mektupta gösterilen şeraiti mütalâatımla birlikte Talât beye yazdım. 18 Haziran (1916), Cumartesi. Schwabach la müzakeratımız hak kında görüştüm. Bu meseledeki noktai nazarımızın memleketi (Cours forcé) ye uzun müddet için mahkûm etmemek olduğunu, bizim gibi fakir bir memleketin buna tahammül edemeyeceğini izah ettim. Bankadan bahsetti. İ Ve Osmanlı Bankasının imtiyazının devam edip etnıiyeceğini sordu. Osj manii bankası imtiyazının aneak yedi I sekiz seneden ibaret olduğunu, tecdidi ise kimsenin tasavvur etmediğini, ma- j amafih bu sırada bir banka açmak j mümkün olmadığını, bu bankanın ihraç» edeceği evraka itibar ve itimat olunmıyacağını ve esasen devlet bankası hakkındaki fikrimizin onların fikirlerine tevakkuf etmediğini, ekalliyet için her teşebbüste kabul olunan haktan fazla bir hak kabul edemiveceğimizi, bu şeraitle de kendilerinin iştirak etmek istemiyeceklerini Müzakeremiz akademik bir mı.uavereden ibaret kaldı. Delâilimi cerh edemedi. Fakat kabul etmek de Almanyanın menafiine uymadığından sarahaten kabul de etmedi. 19 Haziran (1916), Pazar Mösyö Yagovv da déjeuner de idik. Wasserman ve Rosenberg de orada idiler. İki gün saatlerce Reichsbank - ta bizim işimiz için müzakere ettiklerini, Hawenstein i altına ikna etmeğa, muvaffak olmadıklarını söy.cdiler. 21 Haziran (1916), Sah Wasserman la bugün de iki saat kadar Doyçebank ta görüştük. Nihayet altın kaydının ilâvesi için mezuniyet alabilmiş; tabiî yine senevi verecekleri meblâğın bir miktarının o série ye ait kâğıtlardan toplanıp verilme sini teklif ediyor. Bunu kabul etmemeğe bir sebep yok. Bir de Ingilterenin altın madenlerini bloqué etmesi ihtimalini tekrar mevztıubahs etti. Bunu konturatoya koymamak için bir sebso göımediğimi, fakat böyle bir kayıt o- lacak olursa DUyımuumumiyemn evrakın metnine altın kaydım koymağa muvafakat edip etmiyeceğini anlama* lâzım geldiğini Bu ciheti Pritz ile görüşecek. Sonra altı milyonun teziyidi, hattâ bir milyon olarak, gayri kabil ol doğundan bahsetti. Ben dört senede ısrar ettim. Almanyanın Türkleri bu harbe sevkettiğini, bizim hâzinemi* boş olduğunu bilerek bu harekette bulunduğunu, ben re si hükümette olsaydım bu harbe ancak bütün masarifi har biyenin bir daha istirdat edilmeme! üzere Almanya tarafından deruhte edilmesi şartile girebileceğimi, şim' di A manyanın böyle bir tahhüdü olmadıktan başka bu harbi hâzinesinden beş para çıkmaksızın sırf imzasüe idare ettiğini, evrakın memleketimizde sürümünü temindeki müşkülâtla beraber bunu kabul ettiğimizi, fakat harpten sonra da ilâ nihaye bu sisteme d >- vam edemiyeceğimizi, Türkiyeyi bundan kurtarmak vtlmanya İçin azim bir borç olduğunu söyledim ve sureti katiyede anlattım ki, ben beş seneden fazla müddet için bir mesuliyet kabul e- demem; ve bu beş senede ileride vukubulacak emisyon iar da dahil olmalıdır. Meclisi mebusana ve memlekete karşı mevki imi bundan fazla bir müddeti kabul eylemekle rahnedar edemem. İlk senede altı milyon lira vermeleri bir faveur olduğunu söylemek istedi. Şiddetle reddettim. Bu meselede faveur u Almanyaya bizim yaptığımızı, memlekette bir inhisar vücude getirmek suretile on milyon liralık eşyayı beş milyona alabileceklerini, harbin hitamına kadar faiz vermiyeceklerini, şanjda yüzde otuz kırk raddesinde kazanacaklarını, buna mukabil Almanyanm Türkiyeye ihraç edilecek eşyanın kıymetini tezyit etmiş olduğunu Evrakın bir kısmının da bedelini mark olarak vermelerinden bahsettim. Bunu kabul etmemeleri için ciddî bir sebep mevcut olamıyaeağını anlattım. Esas itibarile kabui ediyorsa da Reichs bank ın rayici mecburîden çıkmasına mâni olacağından endişe ediyor. Vitalis ten aldığım mektupta evrakın metninin tab'ından evvel yapılacak muhtelif tab ılar olduğundan bahsediliyordu. Hemen kendisine bunların yapılması için mezuniyet verdiğim gibi Istanbula da yazd'm. Bir iki saat sonra da Talât beyden ayni mesele hakkında telgraf ald<m. Milzakerat ne tieesinde evrakın eşkâli tebeddül eder mülfthazasile VitaUs e izin vermemişler. Mütalâa soruyor, işarımı tekit ettim. Talât beyden aldığım telgrafta yine altın ihtiyacından, şehadetnamelerin altına tebdili için buradan bir miktar altın gönderilmesinden, Hicaz içijı buna ihtiyaç olduğundan bahsediliyo-. BU meselenin müzakeresinin hitamından evvel veya sonra mevzuubahs «- dilmesinin takdirini bize bırakıyor. Yazdığım cevapta muvaffakiyet unut etmemekle beraber müzakereden sonra mevzuubahs edeceğimi Akşam mösyö Wasserman da di-. ner de idim. Rosenberg vardı. Yine ;şler hakkında biraz görüştük. Âti için bir sureti hal bulup bulmadığımı sordu. Istikrp-n. dahiliden başka bir çareihal görmediğimi Wasserman, îstanbulda % 6 faizli bir Alman Baus de trésor emisyonu mümkün o- lup olmadığını soruyor. Muvaffakiyet muhakkak olmak»ızm böyle bir teşebbüste büjunulamıyacağını, ve bankerlerle görtlşmeksizin bir fikir dermeyan edemiyeceğimt söyledim (Devamı var)

3 irine! Cihan yenin girmesi M a liy e N a zırı C a v it!beyin N ofları A ltın ta îeb i m addesinin tayini bana b ırakılıy o rd u Haziran (1916), Çarşamba Viyana meselesi halikında îsta r bula an telgraf aldım. Evvelâ bonoları defaten verip 240 milyona derhal fa z tediyesine başlamak muvafık değildir, diyorlar. Böyle bir şey teklif olunmuş değil, ki. Saniyen, Rumeli şimendiferi borcunu korona hususî bir fiyat.cesiimek şartile kabul ediyorlar. Nakliyat borcu her ne kadar yüzde beş faize tâbi ise de bunu on ikiye tahvil etmemek münasiptir, diyorlar. Salisen, altı ayda verilecek olan yüzde yarını komisyonu şehrî addetmişler. Faizi ni zaırimızden fazla faiz vereceğimiz*, maamaiih belki müzakerede bir miktar daha tenzil olunabileceğini yazıyorlar. Ve Almanyaya % 6 verirken bunlara fazla vermiş olmaktan başka bir mahzuru yoktur, diyorlar. # 12 ü- zerine benim bir müzakereye girişebileceğimi ve kendilerini müdafaa ederek bir teklif yapacağımı nasıl farz ve tahmin ediyorlar! Hakikaten böyle k r teklif olsa kabul edecekler demeli! Rabian; ilk istikraza iştirak meselesi katiyen kabul olunamaz diyorlar. Hususi bir istikraza kalbini tensip ediyorlar. Hamisen; bir iki ay sonra koron yükseleceğinden, Avusturyaya sipariş ler o zaman verileceğinden âti için şim diden korona rayiç tayin edilmesi muvafık olamayacağını söylüyorlar ki, müşkülâtın bu yolda bir talep vuku bulursa bunda olacağım ben kendilerine yazmıştım. Bu şerait dahilinde işin intacına mezuniyet veriyorlar. 23 Haziran (1916), Perşembe Viyana meselesine dair Talât beye telgraf çektim. Evvelâ Consertioı'- dan yalnız aldığımız paralara mukabil faiz vereceğimizi, para almadan hazine tahvilâtı verilmiyeceğinden faiz mes elesi mevzuubabs olmıyacağmı, zaten bu cihetleri evvelki telgrafımda sarahaten bildirmiş olduğumu Saniyen: Komisyonun ayda yüzde varım değil, altı ayda yüzde yanm olduğunu, bana % 12 teklif edecek bankerlere karşı yapacağım muamele kâğıtlarını iade etmekten' ibaret olacağı cihetle böyle bir şeyi kabul ve müdafaa edeceği ihtimal vermemelerini, benim teklifime göre faizi senevinin % 1 ye geleceğini, Rumeli şimendiferinin matlübatına yazdıkları gibi % 5 değil #, 7 faiz yürütüldüğünü binaenaleyh kuzineye bir zarar olduğundan borcun le f iyesini tasvip ettiğimi bildirdim. Salisen: Şimdiki kuron fiatile olmamak şartile Rumeli demiryolu şirketinin tesviyei matlûbatını teklif etmiş olduğumu, bunda da bir ihtilâf olmadığım bir nakil veya şifre hatası ola- I cağını Rabian: Tekrar dahili ve harici istikraza iştirak etmelerinde mahzur olmadığı fikrinde bulunduğumu, AvusturyalIm bir Türk istikrazına mütelıana mil olamıyacağı cihetle hazine" tahvilâtın sureti tediyesi meselesinin müşkülülhal olduğunu evvelce de yazmış olduğumu, bittabi bu istikrazlardan maksat badelharp hazîneye yeniden para tedariki maksadüe vuku bulacak istikrazlar olduğunu yazdım, 24 Habiran (1916) Cuma Mösyö Wasserman Ia görüştüm. Mukaveie suretini ihzar etmiş. Yüzde beş faizden eski mukavelede olduğu gibi bahsetmiş. Halbuki bunun kaldırılmasında ittifak etmiştik. Helfrich in mirası diye yeni Maliye Nazırı kaldırmak istemiyormuş. Bunun haksızlığını, hattâ bir seneliğini bile bize tediye ettirmekteki haksızlığı tekrar Buna dair görüşecek. Altın kaydını mukaveleye ithal ettiği gibi evrakı nakdiyenin her iki ta rafında da zikrediliyor. Müddet meselesi kendilerinin söyledikleri gibi altı seneden ibaret. Tabiî kabul etmedim. Atiye dair de bir şey yok. Mütalâatımızı ilâve, tashihatımızı icra etmek üzere ihzar ettiği mukavele suretlerini verdi. Henüz hariciye ve maliye nezaretlerde bu mukaveleler hakkında görüşmemiş olduğunu ilâve etti. 25 Haziran (1916) Cumartesi Talât beyden gelen telgrafta altın talebi maddesinin tayini zamanı bana terkediliyor. 28 Haziran (1916) Salı Mösyö Wasserman la müakeremize devam ettik. "1 Mukaveleye burada şimdi aldığımız 2 milyon marktan maada 1,800,000 liralık mark alacağımıza dair bir kayıt koymuştu. Bunun temdit edilmemesini Kabul ediyor. "2 Markların yalnız Almanya mübayaatma tahsisinden bahsetmiştik. Avusturya ve Rumanyayı teklif ettim. Kabul etti. Fakat Istanbula oeîbini kabul etmek istemiyor, muvakkat senedat tab mı tekrar etti.- 1 Hazine tahvilâtının OsmanlI lirası olarak mukayyet olacağım yazmış, altın kelimesini ilâve ettirdim. 4 Faiz meselesi bu istikraz için halledildi. Almanya hükümeti hazine tahvilâtını renboursö «ttlkten sonra faizin başlamasını kabul ettiler. Bu istikraz için bir senelik dahi vermiyeeegiz. (Devamı var)

4 1 MAKİ TİM5 Birinci Cihan Harbine M a liy e N a zırı C a v it Beyin N o iları Vade m e se le sin d e bir fc ıc rm h k yapm ak i stem iş Ser d i 135 "5 Vade meselesinde bir kurnazlık yapmak istemişler. Hazin«tahvilâtının bedelâtı ya vadelerinin sonunda altın olarak tesviye edeceğimizi mark olarak aldıklarımızı da üç sene sonra diyeceğimizi ve herhalde sulhun akdinde remboursement yahııt u- zun vadeli istikraza karar vereceğimizi yazmışlar. Maksatlarını anlamamış gibi görünerek yalnız şimdiye kadar Almalıların hazine tahvilâtını rembourser etmek için bir sene müddetleri varken bize üç sene mühlet verilmiş olduğunu, şinjdi Almanlar 6 senede borçlarından kurtulacaklarından bizim de altı seneden eksik bir mühlet (karar için) kabul edeceğimizi Müddeti fazla buldu. Görüşüp cevap verecek. Maksatları bizim paramızla bizim işimizi yürütmekti. Ya remboursé edeceğiz, yahut istikraza kalbeyliyeceğiz. O zamaıı da istikraz hasıiiyle kendi Bons de trésor - leıini diyecekler. Müddet meselesini muallâk bıraktım. 29 Haziran (1916) Çarşamba Viyana meselesi hakkında telgraf aldım. Şifrenin nakil ve hallinde hata olduğunu söyliyerek her noktada müttehit olduğumuzdan ve istikrazı hariciye iştirakleri takdirinde istikrazın 240 milyon tezyit edilmesinden bahsediyorlar. Biletlerin ancak on beş Eylülde vasıl olacağını hesap ederek o vakte kadar ııe miktar marka ihtiyaçları olacağını sormuştum. Bana beylik hesap, vererek ayda dört milyon liraya ihtiyaçları olduğundan, bu gelmiyecek olur sa bunun mukabilini mark olarak istiyecekleı-inden bahsediyorlar. Düşünülmeden verilmiş bir cevap. Bukadar markı ne yapacaklar, kime satacaklar? Bundan bahis yok. **» Gece yeni maliye nazırı kont dö Reveren de diııcr ce idik, İlk defa kendisini görüyordum. îşe dair görüşmedikse dt fevkalâde nazik, ince, sevimli bir adam karşısında bulundum. R )- senbeıgle uzun uzun ahvali maliye ve siyasiye hakkında görüştüm. Altı senede ısrar etmekliğimizin hilunetini sordu. Kendisine cevaben üç sene sonra istikraza kalbe karar verirsek piyasa şeraitini aleyhimize, altı sene- sonra ise lehimize bulabileceğimizi Tabii buna itiraz edemedirinden E n e lâ, son müzakerede kendile talep ettiğim şeyin Rainiz Tü r "6 Alınanlara ikraz edeceğimiz kiye menfatine değil, ayni zamanla beş milyon liralık evrakı nakdiyeye Almar.yanın da menafiine hadim olacağım, mukabil Almanyanm mukavele! hafiveden sarfınazar ettiğine dair bir madde halk nezdinde Almanyanm krı- disini yükselteceğini, binaenaleyh m - koymuşlardı. Bugün bu maddenin nafiimiz. arasında tezat, ihtilâf değil yerine ikame ettikleri diğer bir maddeyi mutabakat olduğunu, yapacağımız it i gösterdi. Mııkavelei hafiyenin il lâfın yalnız bu mukaveleye ait olma gasını meydanı tedavülde bulunup teo yıp eski mukaveleleri de tashih e t dil edeceğimiz sekiz milyon liralık kâğıdın mesi lâzımgelereğini anlattım. Saniyen tebdiline muallâk tutuyor. Mukavelei hafiyenin purement ilgasuu telif ettim. Sekiz milyon hakkında garanti istiyor. Burum için bir âtîl malîmizden bahsettim. Bunu pek muzlim bir halde görmekte oh ı- ğumu, devletin bu masarife tahammül edemiycceğini, bizimkilerin ittifak m ı- formül düşünmeği vadettim. ahedennmesinin akdinde pek yüksek Eski mukavelelere gelince: Bunlar ıakkmda da sekiz milyondan emin olmak şartile altın kaydını kabul ediyor, bir uiüvvieenâb ile hareket etmiş, pa».ı meselesini hiç düşünmemiş olduklarını, fakiı memleketlerde ise mesaili mâliyenin '.plida eski mukavelenin faizine dair diğer m»mleketlerden ziyade dan şartının tebdilini talep etmiyece- haizi ehemmiyet -'İması lâzım geldiğini ğimi zannetti. Bunu da teklif ettim. harbin ilânından beri her malî müzakerede Helfrich'in yaptığı mukaveleyi Maliye çekilen vnüşkilâtın ittifakın es Nazırının tebdil etmek istemediğini nayı akdinde maliye nazırlarının kar?1 söyleyince bunun sebebi vücudu kalmadığından, şanj meselesi bertaraf olumdan karşıya gelip hiç olmazsa esasları ihzar etmemelerinden neşet eylediğim, e- hahsettim. Almanyanm me- ğer muahedeyi yapmış olsaydım Al iki ecııebiyeden altın mubayaası iti- ınanlardan bize ıkraz&tta bulunmağı - una karşı da bunu Almanyanm ihtiyacatı umunüyesi için yapacaklarını b im hesabımıza ne düşeceğinin tayini mümkün olmadığını Nihayet değil subside yapmağı talep etmiş Olacağımı ve Almanyanm da o zaman bunu red etmiyeceğım uzun uzun izah ettim. Tabii bu son sözlerime ne evet, no şimdiye kadar yapılmış şanj m asrafları hayır dedi. Fakat her halde esasları>ı olduğunu söyledi. Bunu, gösterecek olsun tîkarrür ettirilmemesinden nâşl leri hesap üzererine derhal tediye ederiz, vaktile ihtiyatsız hareket edildiğini dedim. teslim etti. (Sonu var)

5 5 MART 1943 Birinci Cihan Harbine M a liy e N a zırı C a v it Beyin N otları Alm anlar m u k a v e liiı hsfsyeriiı iptaline nihayet m u vafakat etliler Temmuz (1916) Cumartesi V'talis Efendiyi Leipzig den eelbederek Eağdada vorilmek üzere son küçük avanslardan tevkif etmek istedik Zeri, fakat İstanbulun muvafakat etrcediğ' 238 bin lir alık evrakın temmuz nihayetinde metin'eri hazır olmak şartile nihayetünnihâye ne zamandan ' tibaren teslime cağlanacağını istedik. 2 Temmuz (1916) Pazar. Vitalis Efend.den gelen telgraf nv birinci ne ikinci nokta hakkında mucibi memnuniyet d-ğil. Birinci nokta için lâakal dört hafta talep ediyorlar. O halde bu fikirden sarfı nazar etmek lâzım. İkinci için de her şey temmuz nihayetinde hazır olmak şartile ey ûl nihayeti hir mil)on lira, sonra şehrî üç milyon lira vereceklerini söylüyorlar. Halbuki kâğıt imali ve istihzar a*ı iptidaiye için çok zaman kazandığımızı zannediyorduk. Kendisine mektuo 0 azarak bu müdetin taksirinden baha! ettim. f» * Mösyö Wasserman ı gördüm. Hariciyeder getirmiş olduklar kati mukavele müsvetteleri 1 sıkkında görüştüm, eski mukavelelerdeki % 5 faize dair maddelerin hükır 3 kalmadığını bu mu kavele.erde zik.-olunmamış. Bundan bahsettim. Maliye neazretile görüşmüş. Divan: muhasebat kanunun 19 uncu maddesi mucibince devlet lehine mün- : akit muvakelâtm devlet aleyhine tebdili iradei hükümdarîye mütevakkıf mil Bunun için mâliyeden rapor yapmak. karargâha göndermek lâzımmış. Bunun için de bir çok haftalar geçebileceğinden mukavelenin imzasını buaa talik etmek mümkün değilmiş. MaamafU yine uğraşılacak. Ben de buna ıntizare» şimdil'a bize "şanj ihtiva*, sermayesinden hükümeti Osmaniye- «bir zarar terettüp etmiyeceğine,, dair tahrirî bir şey vermelerini teklif ettim. Müddet meselesini biraz mevzuubahis ettik. îstarıtuldan aldığı telgrafta ne bir OsmanlI istikrazı ne de Alman hazine tahvnâtı vaz ı mümkün ot madiği budiriliyormuş. O halde âti için ne yapacağız? dedim. Rusların yaptıkları gibi faizli evrakı nakdiye çıkarılmasını teklif ediyor. 1 Îİ-hhb«i (1916) Pazartesi Talât Beyden veni istikraz bakkmdaki müzake-a; ve teşebbiisatın neticesine intizar edilmekte olduğuna da ir telgraf aldım. ** Mösyö Wasserman la mukavelelerin metni hakkmaa görüştüm. Eğer teklif ettiğim tadilâtı yarma kadar ka bul edecek olurlarsa çarşamba kuryesile mukavelâtı Istanbula gönderebileceğimi Evvelâ: Alman hazine tahvilâtının bedelâtmı altın oıarak (mukavelenin mevaddı muayy^neal mucibince _ ki malisatlan yine A.man hazine tahvilâtımn -» deleri gün.erinde demektir) altı sene, mark olarak vukı, bulacak tedlyatlanm mark olarak üç sene sonra tediye bakkmı haiz olacağımızı veyahut biı istikrazı umumiye kalbedebileceğimizi yazmışlar. İstikrazı umumi veya nakden tediye hakkmdaki kararımızı da hemen sulbün ferdayı akdinde vereceğiz. Bunu kabul etmiyerek yeni bir fcımül teklif ettim. Bunun mucibince sulhun akdinden altı sene sonra ya istikraza kalp eylemekte yahut altın olarak vukuoulan avansları a ltn olarak, mark oıarak vukubulanlan mark olarak ve-inekte muhtar olacağız. Altınlar için başka, marklar çin başka müddet kabulüne sebep olmadığım Saniyen: Almanya hükümetinin mukavelâtı ha 'yenin İptaline ancak sekiz milyon liraük bir sene vâde» ev rakın daha uzun vâde» evraka tebdili şartile muvafakat edeceğine dair olan bir ma deyi ipka etmişler. Bu iki maddenin bu suretle birleştirilmesi muvafık olmadığını Ve diğer bir tarz teklif ettim. Bunun mucibince Almanva hükümeti mukavelâtın ilgasına muvafakat ediyor. B i rini diğerine raptetmeksizin ayni madeye bizim de sekiz milyon liravı tebdil edeceğimize dair bir kayit ilâve ediyoruz. Bunu bu şe1' de kabul etmek is te medi. Bir maddei hafiye yapmağı ve bu maddeye bir ocne vâde» olarak piyasada kalacak olan on bir milyon liranın d?, altın o'arak tesviye olunacağını yazmağı teklif ettim. Onu da kabul etmedi. Almanya tarafından air mektupla bize bildirilmesini de ben hafif bulduğum için Kabul etmedim. Salisen: Eski mukavelelerdeki % 5 faiz şartına dair '- ünkil teklifimi söylemiş. Esas itibarüe muvafakat etmişler. (Sonu var)

6 MART ^ ' 5 Eirinci Cihan Harb ine M a liy e N a zırı C a v it Beyin N otları H akkı Paşa m uvakkat m u kaveleleri im zaladı Temmuz (1916) Salı. Mösyö Pritz ile görüştüm. Kendisi çarşamba treniie güemiyecegi için cumartesiye gitmesini fakat şimdiden de Pamfili ye telgraf çekerek evrakın metni hakkında malûmat vermesini Mukavrenin heyeti umumiyesini pek muvafık ve ümit ve intizar ettiğinin fevkinde buluyor. **# Mösyö Wasserman ı gördüm. Dün kü teklif atımın cevabını getirdi. Evvelâ: Mar t için üç sene vâdevi ipka etmekte İsrar ediyorlar. E sa stı diğer istikrazların vâdesi üç sene olduğundan bir yenilik teşkil etmiyor. Bur ları scyliyerek eki metri teklif ett!. Ben de eski m eriden mukavelenin m e vadi muayyenesine atfı mutazammın o- lan cümleyi (ki A iman hazine tahvil 1.- tımn vâdelerini kasdediyor) çizdim. Bir de Alman hazine tahvilâtının beılîîâtı yerine altın olarak alman avanslar diye tashih e t ıım. Kabul etti. Saniyen: Mukavelâtı hafiyenin il-! gasma dair olan 12 inci maddeyi mukaveleden büsbütün kaldırarak gerek buna, gerek sekiz milyonun tebdili tahhüdüne, gerek 11 milyonun altın o- larak tesviye olunacağına dair bir maddei. hafiye teklif ettiler. Çünkü bu rnadde mukaveleye girecek olursa halkın birinci emisyonun da altın olarak tebdil olunacağını görüp sekiz milyonu getirmemeleri ihtimalinden korkuyorlar. Bu tekliflerini kabul ettim. Kuryeye yetiştirmek üzere mukavelenin her maddesine ait bir uzun i*. zahname tanzim ettim. Eunu yazmak üzere iken altıncı maddede altınların tediyesi, markların Uç seneye tâbi tutulmasındaki ısrarlarının farkına vardım. Bizi, tarzı tahrire göre, sulhun ferdayı akdinde ya nakden tediyeyi, yahut istikrazı malt teklif etmekte muhtar bırakıyorlar. Her İkisini ayrı zamanı tediyeye tâbi tutarak bu maksatlarını daha iyi gizliyebiliyorîardı. Tekrar Doyçe banka gidip mösyö Wasseıman'ı gördüm. Bir hata veya zııhul olmuş olacağım söyliyerek arzu e t tiğimiz veçhile tashih ettirdim. Evra- kı da Talât beye gönderdim. Eğer aynen mukaveleyi kabul edecek ve yalanız müddet meselesine itiraz eyliyeı cek olurlarsa müddeti belki beş seneye iı mümkün olabileceğini, bize dört senede ısrar ve olamadığı takdirde beşseneyi kabul için talimat vermelerini, bir sene tenzile bir kere daha çalışacağımızı, olamazsa altı seneyi kabul edeceğimizi Talât beyden telgraf aldım. Muvakkat evrakı istimal etmenin ademi imkânından bahsediyor. Yalnız yarım milyon liralık elli, yüz liralık ev ra' tabedeblleceğimizi, - dördüncü tertıbmahsuben - söylüyor ki, bu maksada hizmet etaıez. Eylül on beşe kadar ellerine geçecek 1,300,000 liradan m a da daha iki milyon liralık mark satabileceklerini, bundan mada daha 2,5 milyon liraya ihtiyaçları olduğunu söv - lüyoriar, Bunu tedarik etmenin de maddeten imkânı yoktur. 6 Temmuz (1916) Çarşamba. Vitalis efendiden gelen mektupta Eylül nihayetinden evvel evrakı almanın ademi imkânı esbabı izah ediliyor. 7 Temmuz (1916) Perşembe. Talât beye telgraf çekerek evvelâ, Avrupa tediyatlarımn miktarını bildirecek olurlarsa ve bu mühim bir miktara baliğ olacaksa mukaveledeki 6 sene müddetin beşe tenzili mümkün o- lacağını, saniyen Istanbula mark celbi büyük müşkülâta maruz olduğunu, 20 milyon marka ait mukaveleyi de bundan dolayı hâlâ imza edemediğimizi, salisen Hicaza ait olarak istedikleri beş yüz bin lira kadar altın hakkında muhalefet etmiyeceklerini zannettiğimi, rabian bir milyon üç yüz bin liradan Bağdadın parasını tefrik etmek zarurî olduğunu ve kendilerini parasız bırakmamak üzere mukavelenin bir milyon altmış iki bin Ura üzerine imza edilerek hazîne tahvilâtının bugün alınmasına ve Cumartesiye kadar ' para almağa başlamalarının teminine çalışılacağım, yarım milyon liralık bü yük evrak bastırmakta fayda olmadığını, çünkü bunların faydası yalnız muvakkat mahiyeti haiz olmalarından neşet ettiğini, Leipzig de bastırılacak olunca kaybedilecek zamanın bu faydayı ihlâl edeceğini bildirdim. Talât beye yazdığım telgrafta mukavelenin sulhun akdinden üç ay sonraya kadar Almanya tarafından ya pılacak avanslar hakkında bir maddeyi ihtiva etmemesinin esbabını yazdım: Her ne kadar esas itibarile şehri dört milyon liraya muvafakat ediyorlarsa sa da senevi altı milyondan ziyade tediyat icrasını kabul etmediklerinden evrakın zahrine yazılacak müddeti tem dit etmemek için bunu kabul etmedim. Bundan sonraki mukavelenin müzakeresine zamanı akdin hulülünden evvel başlanarak bu cihetin o zaman ariz ve amik tetkikini tensip ediyorum, dedim. Bu sabah Hakkı paşaya uğııyaı rak muvakkat mukaveleleri imza ettirdim. Sonra hâriciyeye gidip Ro- Senberg i ve Zlmmerman ı gördüm. Rosenberg e 1, liraya dair o.an mukavelelerde Bağdad'ın hissesini İstanbul un muhalefetine rağmen ayırdığımızı, fakat 20 milyon marklık mukaveleden de sülüsünü altın mark o. larak vermeğe muvafakat etmeleri lâzım geldiğini Buna muvaffak olunacağım ümit ediyor. (Sonu var)

7 8 MAÏ?T 1ÎH{ Birinci Cihan Harbine T ürkiyenin girmesi M a liy e N a zırı C a v it B eyin N otları H ic a z a g ö n d e rile c e k a ltın la r m eselesi 140 Hicaz'a gönderilecek altın hakkın da dün Wasserman bana ümit vermişse de Rosenberg in sözleri hiç ü- mitbahş değildi. Kendisine benim de altın irsaline taraftar olmadığımı, fakat bunun bir sebebi mücbir teşkil ettiğini uzun uzadıya Almanya yakında evânîi zeri halktan tofıi-_ yacak, Türkiyede bukadar altın var, neden toplatmıyor? sualini irat etti. Bizim memleketimizin ahvali hususiye» inden bahsettim. Nihayet şimdilik 250 bin lira göndermelerini, bakisi i- çin kendilerine altın şahadetnamesi vermeğe çalışacağımızı Bu biraz mucibi kanaat olur gibi oldu. Fa kat herhalde kat! bir söz vermedi. Sonra, Zimmerman'ı gördüm. Ayni şeyi ona da tekrar ettim. Neden bir kanun yapıp altınları toplamıyorsunuz? diyor. Bunun ademi imkânını anlattım. Ve istenilen miktarın rusf.- m olsun derhal göndermeleri lüzumundan bahsettiğim gibi, Rosenberg e soy lediğim şahadetname meselesini kendisine de tekrar ettim. O da kat1! biı söz vermedi. Akşam üç muvakkat mukavelen'.! imza edildiğini söylediler, fakat ahin meselesi hallolunamadı. Ben de Talât beye telgrafla bildirdim. ** Rumanya nın müdahalesi meselesi Bulgarları pek endişenâk ediycv. AvusturyalIlar Rus taarruzunu tevkif edemediler. Bulgar sefiri Zirnmer. man la ve Şanseltye ile görüşmüş. Hmâenburg un umum kumandanlıg-na tayinini talep ediyorlarmış. Zimmeıman bunun mümkün olabileceğini ve Rusların tevkif edileceklerini zannediyor. Ben yanında iken Romanya'nın 2 Ağustosta mobilizasyon - manevra vesüesile - yapacağına dair ataşerrv iferlerinin bir telgrafı geldi. Eğer o vakte kadar taarruz tevkif olunmazsa m beş günde seferberlik tamam olup imameleri ihtimali bulunduğunu söylüyor. Temmuz (1916), Salı Talât beyden gelen telgrafta mukavele ile izahnameyi madde mailde etkik ve mütalâa ettiklerini ve benim kendilerine yazdığım veçhile dört sese müddet için ısrar edilmesini ve yıp benim mütalâam veçhile nihayet...ş seneyi kabul edebileceğimi ve d -, _ maddelerde şayanı itiraz bir şey ' onadığından hemen mukavelenin teati ve imza edilmesini yazıyorlar. ** Mösyö Dadler den mektup aldrnı. Hariciye memurlarının - tfen ve Di- enbırrg - birim!e: "üsni hat'e iktiranını arzu ettiklerini, bankaların ıüdahele etmedikleri bazı «ukalın halli daha bir zamana mütevakkıf olduğunu, maamafih on beş gün zarfında bir karara iktiran etmesi ümit edildiğini, sefaret tarafından bir te. şebbüse lüzum olmadığım yazıyor. Bu resmî mektuba meîfuf husus! bir mektupta da evvelce bana göndermiş olduğu bir muhtıranın tamamen hususî ve mahrem bir mahiyeti h.< z gibi telâkki olunmasını, grup namına beyanatta bulunmağa salâhiyeti olmadığını müzakerenin bile kendi tarafından değil, Kredit Austalt tarafın.m idare edileceğini, o muhtıradan kimsenin âgâh olmamasını yazıyor. Bu nektu -'ta da ima ediver ki. bankerlerin müdahalesi haricinde kalan bazı ınkat - Avvstnpva Macaristan hükümetlerinin itilâfları olacak - hallohmmamıştır. *»* Ahmet Rıza beyi gördüm. Müştek i ve meyus. Şansetiye üe ve Zuumerman la görüşmüş. Memleket halikında düşündüklerini onlara da söyemiş. İstanbul da ne yapılabilir7 diye benden soruyor. Ve kendisile istişare edilmemesine canı sıkılıyor. Bu noktada haksız bulunduğumu, hiç bir şeyin hiç birimizle istişare edümediğ'tu, hükümet kendi mesuliyetine dayanarak aklı erdiği gibi hareket etmekte olduğunu, eğer bundan dolayı gücenmek lâzırrt gebese hiç bir dostlan kal. mıyaeağmı miyormuş da başkasından öğren e e İtmiş. 13 Temmuz (1916), Çarşamba Talât Beye üç telgraf çekerek ovvelâ, evrakın metni hakkında Düyunu Umumiye ile hemen itilâf ederek buraya salı kuryesile ya suretleri yr hattâtı göndermelerini, saniyen tebdile mahsus evrakın beşer liralık olarak tabı münasip olacağını yazdım. Salisen, verilen evrak siparişi üç milyon kadar fazla olduğundan bunun Almar.- iura verilecek beş milyon liraya mahsup edilip edilmiyeceğini, edilmediği takdirde Almanların beş milyon lirasının beser liralık olarak tabı münasip olup olmıyacagııu sordum, Mösyö Rosenberg i ve Mösyö Wasserman ı gördüm. Istanbulcîan gelen cevaptan bahsettim. Mukavelenin U, muin mevadehm kabul etmiş olduklarını, yalnız altı sene müddeti kabul e t meyip dört senede ısrar etmeği, m aamafih nihayet beş seneyi kabul eyle, meği yazdıklarını Bunun ü- zerine Rosenbergüe bir saat münakaşa devam etti. Bunun katiyen gayri müm kün olduğundan, maliye nearetinin ve Reicbsbank ın bunu kabul etmiyecekle rinden, sanki bâr sene noksan müddetin yahut senev! beş altı yüz bin lira fezia vermenin Almanyayı tehlikeye düşüreceğinden bahsetti. Bunların hepsine cevap vermedim. Almanyaam tehlikeye düşeceğini zannediyorlarsa hiç müddet koymama! arım, yalnız Reichsbank rayici mecburîden çıkınca bir sene sonra Türkiyenin çıkarılması şartını kabul eylemelerini teklif ettim. Tabii yanaşmadılar. Bu şöyle dursun Reichsbank rayici mecburîden çıkınca tediyatın tâcil edileceğine dair bir kayıt koymağı kabul etmediler. Türkiyeye karşı A manyanm hiç bir mal! fedakârlıkta bulunmadığını, yalnız imza vermekle iktifa ettiğini, İhi ünzamn kıymetini inkâr etmemekle beraber harp zamanında Almanya için bir fedakârlık teşkil etmediğini, buna karşı harpten sonrası için bizim hakkımızda daha geniş davranmaları lâzım geldiğini, B e garları Türklerden ziyade favirîsé ettiklerini, (bu defa ak sini söyltyemedi, çünkü bir kaç kere haber göndeıd;ği halde Bulgarlara dair olan mukavele suretini yollamadı'! Almanya maliye nezaretinin bu cihetleri düşünmesi lâzımgeldiğini, gelecek İstikraz için benim de Bulgarlar gibi mark istiyeceğirrri Senede dört beş yüz bin lira için Almany anıtı tehlikeye düşeceğinden bahsedilmesin# cidden hayret ettiğimi, Almanya kendisini biran evvel kurtarmak için Tür. ktveıü ivree evîemeğe da ilâve ettim. razı Olduğunu (Sonu var) Sefarette dcjeuner de idik. 7-immermanüa Ahmet Rıza için görüştüm. Muhalif olduğunu biliyorlar. F a kat gözleri yaşlı olarak memleket ha r i "n 1: nasıra dair olan fikirleri kendilerinde iyi bir tesir yapmış. Zimmerman; "ben böyle idealist adamlan severim" diyor. İstanbulun Ahmet Riza meselesindeki tarzı hareketine hayret ettim. Şanseiye den mülakat istemiş. ŞansMye de sefirden sordurmuş. Sefir, zarar yok, demekle beraber Istanbuia da malûmat vermiş. Halil Beyden gelen telgrafta siyaseti dâhiliyeye taallûk e- ' den bu gibi hususatta bâdema kablr-1- J istizân bir cevap verilmemesi ve mümj kttnse Ahmet Riza, mülakatının nıenni lunma«hüdiriuyor! Ne garip zihni. yet! Sanki bura hükümeti Ahmet Rii zayi ve bizim bütün mahiyetimizi bi}-

8 1 1 a m - r m ır, Birinci Cihan HarL ne Türkiyenin girme 3İ M a liy e N a z ın C a v il B eyin N oiiarı Istanbula gündirilen ait mî ar meselesi 143 Helfrich de dejeuner de idi» Zim-! merman ve Rosenberg de orada idi- " 1er. Hepsini pek nikbin gördüm. Ben1 harbin daha bir sene mutlaka devam; edeceğini söylerken onlar bir kış harbini gayri mümkün görüyorlardı. B ir iki ay zarfında her şeyin tavazzuh 3- deceğini zannediyorlar. Hattâ Helfricn umumî bir kongre olmıyacağını iai söylüyor. Ben şüphesiz bütün bu sözlere karşı sceptique davrandım ve hattâ bire beş. pari yapmağa hazırım, dedim Rorranyadan pek emin değillerse ' de korkaklığından emin oluyorlar. Bi- ' zim Galiçvaya asker göndermemize onlar da hayrette. Çünkü Anadoluda işiteninizin iyi gitmediği- aşikâr.. Falkenho'm ile Enver arasında iyi muhabereler cereyan etmiş ve Enver bunum lü-urnuna Falkenheim i iknaa uğraşmış! Bunun auıcak Enver Paşanın kafasından geçebilir bir eseri dehâ olduğuna şüphem yoktu! Geçen istikraz mukavelelerine a it sanj ihtiyatı için Rosenberg Mösyö) Dumhoi ile görüşmüş Hâlâ İrza edememiş. Fakat kendisi bizim fikrimizde. Bunu istihsal edebileceğini zannad'yor. Istanbula gönderdikleri 250 bin lira altını da Reichsbank dan alamamış, -.r. Düyunu Umumiyenin burada bulu- - -an 250 bin lirasını göndermişler DU-.r>u Umumiye ile bunun için bir itlaf yapacaklarını ümit ederek! 18 Temmuz (1916) Pazartesi. Talât Beye evvelâ tahvile mahsus evrakı birer liralık olarak sipariş c- d*-rsek ancak gelecek sene iptidasında tesellüme başlı yanağımızı, hu meselen!n meydanı tedavülde bulunan beşliklerin miktarile a'âkadar olmadı ğ1- m, çünkü beşlik beşlikle mübadele edi-. lehileceğini ve şayet zannettikleri gibi beşlikler kâmiîen îstanbıılda ise tahvi llıı daha kolaylıkla vuku bu! arağını, binaenaleyh münasip görüyorlarsa bun - lerin nısf-oı birlik nısfını beşük ola-, raiı sipariş etmekliğimizi, çünkü bundan sonraki mukavelenin esnayı mil-! 7akeresinde tahvil muamelesinin kıs- ' men icra edilmiş olduğunu Almanların. görmesi lâzım geldiğini, saniyen,, mattaaya verdiğimiz siparişten artan kısmın bu- defa kabili istimal olamıyacağ nı, çünkü o zaman Almanların ya aıtm tediyatı seneviyesini tezyit etm ı- leri yahut metni tebdil etmemiz icat) edeceğini. bunun da kabil olmadığını binaenaleyh Alınanlara vereceğimiz evraka mahsup eylemekte beis olmıya. cağını, salisen, muvakkat evrak üzerine muvakkat kavdini koymak lâzım geldiğini, yalnız isterlerse bu müddeti dört beş ay olarak tayin- edeceğimizi ve her haide bu meselenin halli katisini bir nümune göreceğim zamana kadar tehir edeceğimi yazdım. Talât Beyden gelen tel "rafa nazaran fazla maıka ihtiyaçtan olmıyacaktır. Diğer bir telgrafta da hattâtır, salı trenile hareket edeceği ve met- ninin tercümesini kendisine verilmiş olduğu, tercümede icabederse tâdilftt çapmaklığım ve bir suretini mukavel ye dercedilmek üzere göndermekliğim bldiriliyor. ** Mösyö Rosenberg i gördüm. Mösyö Waşserman da orada idi. Istanbuldan gelen telgrafı söyledim: Benim mesuliyetim tahtında istediğim gibi Hareket edebileceğimi,, yazıyorlar, dedim. Ve parlâmentoya karşı elimde bir silâhı müdafaa olmak üzere Almanya bankası rayiç! mecburiden çıkacak olursa bu vâdelerden- evvel ted'yatın mümkün olduğu kadar tesri edileceğine dair bir mektup yasmaların- rica ettim. Btınu Maliye Nazırü-ı görüşecekler. Almanlara vereceğimiz beş milyon lkaiık kâğıdın zamanı itası mevzuu bahis olduı Biz beş miiyon aldıkça onlara- iki buçıık milyon verilmesini teklif ettiler. Reddettim. Her halde matba aı ııı bize vukubulacak teslimatına halel gelmemesini şart koydum. Eski mukavelelere, ait ihtiyat faiz meselesi hakkında bize bir mektup vermeğe MViye Nezaretinin muvafakati istihsal olunmuş. (Sonn var)

9 YA BU\ B T 1 9 io Birinci Cihan Harbine M a liy e N a zırı C a v if B eyin N o fları Bazı ihtilaflı meseleler 142 îstanbula gönderilen altın hakkında evvelce Pritz le olan muhavereleri bu altımn Almanyaya, Almanyadan la bize ikraz edilmesi ve buna mukabil Almanya hükümetinin Düyunu U- mumiyeye mark kredisi açması merkezinde imiş. Pamfill sarraflıktan kazanmak için bunu kabul etmiyerek altınlan evrakı nakdiye ile mübadele etmeği ve bu evrakı Düyunu Umumlyenin tüccara satarak mark a tahvil eylemesi tarzım teklif etmiş. Bu da bizim için zararlı bir şey değil. F a kat zannediyorlar ki bu şekil de kabul olunmıyarak Düyunu Umumiye altınları mark mukabili olarak bize verecek. Bu suretle şanj zarannı da biz yükleneceğiz. **«19 Temmuz (1916) Salı. Talât Beye altın meselesi "hakkında bir telgraf çekerek ya Pritz ile Rosenberg arasında mukarrer şekil yahut altının evrakı nakdiye ile tebdilila ş&njın Alınanlara tahmilini kabul etmelerini bizim altınlara mukabil mart; vermekliğimizi kabul etmelerini yazdım Bir de Maliye Nezaretinin bankalara müracaat edip müşterilerin altın depolarını öğrenmek istediğine dair bir şayia çıkmış ve bu şayianm burada suitesir hâsıl etmiş olduğunu y: zdım. Aslı olup olmadığım sordum. 20 Temmuz (1916) Çarşamba. Mösyö Wasserman la eski mukavelelerdeki şanj ihtiyatına dair yazılacak mektup hakkında görüştüm. Kendisi bir müsvedde ihzar etmiş. Mukaveleyi feshetmiyorlarsa da bizim tarafımızdan teklif olunan remboursement tarzının artık bu şanj ihtiyatına lüzum bırakmadığını zikrediyorlar. Şimdiye kadar vukubulan şa_ıj masraflarını (3000 lira kadar) istiyorlar. Bağdat için bize ikraz etmiş oldukları iki milyon liradan şimdiye kadar îstanbulda Osmanlı lirası olarate \okubulan tediyatlarını da buraya ithal etmek istiyorlardı. Bağdat paras-nı biz>- Ura olarak vermeğe mecbur olduklarım, şanj masrafı tediye etmiyeceğunizi Blı-inci sene nihayetinde tediye o- îımacak on bir milyon liranın da altın olarak bizim tarafımızdan tesviyesinden bahsediyorlar. Bu prensibi diğer, ler) hakkında kabul ettiğimiz gibi bunun hakkında da kabul edeceğimi îi söyledim F akat yeni mukavele mucib'nce altınları altı sene sonra tesviya edeceğimizden bunu da birinci mukavelede olduğu gibi üç sene sonra değil altı sene sonra tesviye etmemiz lâzım geieceğini, yoksa üç sene nihayetinde bizden alacakları paralarla diğer üç srnedeki tediyatı icra edeceklerini, o halde altı sene için ısrara lüzum ve mahal olmadığını uzun uzun izah ettim. Kendisi üç senede ısrar ediyordu,» unu değiştirmek mukavelenin mahiyetini ihlâl edeceğini söylüyordu. Bunun da böyle olmadığını, Almanyanın müttefikine üç sene fazla vâde vermesi lehine olan bir şeyin aleyhine tebdili demek olacağını, geçen sene %6 falzu bir mukaveleyi * 5,5 faizli bir mukaveleye (Bağdat meselesinde) tebö*l ettikleri vakit böyle bir mütalea vârid olmadığını, Maliye Nezareti bizim noktal nazarımızı kabul etmezse injuste bir harekette bulunmuş olacağmı, her halde benim meseleyi böyle arlamış ve Îstanbula böyle yazmış olduğumu Wasserman tabii hak veriyor. Fa kat başlı başına bir şey yapmağa muktedir değildir. Hattâ altı senede ısrar etseler bile tam ın altı milyon liraya şamil olup diğer beş milyona şamil olamayacağını, çünkü bunu kendilerine vereceğimiz evrakı nakdiyenin muadili olmak üzere tesviyeye razı olduklarım söyledim ve tekrar Türttiyejıin ahvali muzlimei mâliyesinden, Almanyanın bunu şimdiden düşünmesi kâzım geldiğinden bahsettim. Maliye nezaretile görüşüp cevap verecek. (Sonu var)

10 M a liy e N a zırı C a v if B eyin N otları Z t m m e r m a n n ' a, Isfanfcufdaki A lm an ya sefaretin in halini b eğenm ediğ im i söyledim Temmuz t i 376 ) Cuma Mösyö Dadîer'den kendisi de hususi programını yapabilmek üzere Vinaya ne günü muvasalat edeceğimi bildirmekliğime dair aldığım telgraf U- zerine Perşembe akşamı hareket eyliyeceğimi yazdım. Talât beye de telgraf çekerek Leipzig siparişini, bura matbaasına yapılacak siparişleri çarşambaya kadar bitirerek perşembe günü hareket edeceğim i ve yalnız 50 liralık kâğıt bastıracağımı yazdım. ** Oscar Wassernrran, Deutsche P etroleum şirketine Administrateur olarak girmeği kabul edip etmiyeceğimi istihraç etmişti. Evvelki gün StaursS te bundan bahsetmiş ve görmekliğim için statülannı, bilançolarım göndermişti. Bugün fikrimi sordular. Kendilerine cevaben Deutsche Petroleumun ileride Türkiyede petrol işleri takip.etmesi mümkün olduğundan benim şirket meclisi idaresinde bulunmaklığım caiz olmadığını, faal siyaset yaptıkça muamelâtı iktisadiveye müdahale etmiyeoeğimf', eğer yalnız mebus olacak olsam İktisadî işlerle ^iştigali pek arzu ettiğimi, fakat şimdilik buna şahsan imkân görmediğim gibi, fırkamın da müsaadesi olamıyaçağını **» Almanyadan rayici mecburî usulü kalkınca tediyatı seneviyeyi tacil edeoeklerine dair Zimmerman tarafından yazılacak mektup geidi. Rayici mecburî kalkacak olursa, hali İktisadî ve mali müsaade ettiği takdirde tediyatm. tesri olunacağım yazıyor. Sözden ibaret bir şey. Halbuki asıl projede autant que possible deniyordu. 23 Temmuz (391f?) Cumartesi. Matbaada muvakkat kâğıtların siparişini verdik. Wasserman'la Zimmarman ın gön derdiği mektup hakkında ve diğer ir,«dair görüştüm. Mektubu değiştirteceğini söyledi. Diğer mesele İçin de gerek hariciye ve gerek maliye nezaretinin fevkalâde hüsnü niyetle mütahassis okluklarım, fakat divanı muhali * ı t dolayısile eski mtıkaveleyl değiştiremediklerini, şimdi yapamadıkları şeyi kışın yapabileceklerini söyledi. "Ben de her ne olursa olsun, herhal-. de birinci sene nihayetinde yerecekleri fazla beş milyon liranın kendi borç lannın tesviyesi içirr olduğunda şüphe edilmemek lâzım geldiğini, halbuki mukavelede bu suretle zikredilmediğinden yarın bunun için de bir mesele ihdas olunarak divanı muhasebatın itirazından bahsedilebileceğini ve şimdiden temini icap ettiğini.** Oppenheim in dejeuneründe Zimmerman la görüştüm. Istaııbulda gerek Enver in, gerek Halil in Meternich ten memnun olmadıklarım, halbuki şu sırada Metemieh'i değiştirm ek mümkün olmıyacağını, Baron ' Neurath la sefirin arası iyi olmadığından Neurath m entrika yaptığım, şimdi. Neurath ı buraya getirerek (gûya muvakkaten) yerine Radovitch i göndereceklerini ve belki orada bırakacaklarını, Herman m da entrika yapm akta olduğunu, Wangenheim zamanında pek zinüfuz iken şimdî bu kuvvetini kaybetmek istemediğini, nich in ise -bunlara ehemmiyet verme, «îiğini, L.ussmv un da politikaya igtirâk ettiğini, söyledi. Ve Melemich kaldırılmasından sarfınazar edilerek bununla iktifa olunmasını Talât tan rica etmekte oîduğunjı da ilâve ettt Ben kendisine Almanya sefaretinin şimdiki halini hiç beğenmediğimi, evvelden A.lmanyamn yalnız bir sefiri (Marschal) olması kendisine pek büyük faydalar temin ettiğini, İstanbulda bulunan bütün Fransızların siyaset yapmaları Fransaya zarar getirdiğini, şimdi ise Almanyamn Fransız sistemini takibe başladığım, îstanbuîdâki bütün Almanların nüfuz ve siyaseti daiyesmde olduklarını Möessesat işini sordum. Henüz ik mal edilmemiş. Onun zsnnınca Halil değil, Şükrü bey mümanaat ediyormuş. Müşavirler ve muallimler hakkında görüştük. Maliye ve dahiliye nezaretlerine müşavir celbine katiyen taraftar olmadığımı, diğer nazaretlere ise bir çok getirtilmesi lâzım geldiğini esbabı mucibestte "öyleöim. C da bu fikirde. Esasen bâdelharp bir çok müşkülât tahaddüs edeceğine kani. Muallimler hakkında da yalnız tecıübî dersler için Alınanlara ihtiyaç olduğunu, ulûmti mücerrede için getirilen muallimlerden istifade edilemiyeceğini ve bunun kendilerine de zarar vereceğini Hak veriyor. (Sonu var) Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi