Hakikat ve İnsan Hakları

Transkript

1 Derleyenler Özkan Agtaş - Bişeng Özdinç Hakikat ve İnsan Hakları Ders Çözümleri dipnot yayınları

2 Ankara Üniversitesi SBF İnsan Haklan Merkezi ile İnsan Haklan Ortak Platformu (İHOP) tarafından düzenlenen "Hakikat ve İnsan Haklan" konulu İnsan Haklan Savunucuları Eğitim Programında verilen derslerin kitaplaştınlmasıdır.

3 İçindekiler Sunuş 7 Özkan Agtaş Hakikat ve Siyaset ya da Hakikati Savunma Üzerine Düşünmek 19 Ahmet Murat Aytaç Geçmişle Hesaplaşma: Niçin ve Nasıl? 59 Tanıl Bora Geçmişle Yüzleşme Siyaseti ve Türkiye 101 Alev Özkazanç Mekân ve Şimdiki Geçmiş 134 Elif Ekin Akşit Hakikati Bilme Hakkı ve 12 Eylül'ü Yargılama Zorunluluğu 152 Kerem Altıparmak Geçmişle Hesaplaşma Aracı Olarak Ceza Yargılamaları 209 Ozan Erözden Bellek Çalışması Olarak Toplumsal Yas 251 Cem Kaptanoğlu Psiko-politik Açıdan Türkiye'nin Egemen Politik Kültürü 313 Murat Paker

4 Forum Ümit Fırat, Sezgin Tanrıkulu, Selçuk Kozağaçlı Forum Faruk Alpkaya, Hüseyin Aygün, Ayhan Yalçınkaya Forum Yılmaz Ensaroğlu, Funda Tosun, İlhami Algör

5 SUNUŞ Özkan Agtaş Rakamlar veriliyor bazen onlar hakkında her ölüye bir rakam, her rakama bir ölü tahsis eden, onları "akıl sıramızda efendice yerini almış bir vaka"ya dönüştüren, bizleri o soğuk ışığının altında mesafeli durmaya davet eden sayılar. 1 Bazen rakamlar bile olmuyor, rutin siyasal tahrifat faaliyetinin sonucunda çekiştirilmiş veya büzüştürülmüş nicelikleri, bütün o riyakâr yekünleri saymazsak tabii. Bazen onların birer adı ve gömülecek birer bedeni oluyor, 'fazladan', eğer yeterince şanslıysalar, eğer yeterince şanslıysak. Ve bazen de yüzler; artık tek tek hikâyelerine saygı talep eden insan çokluklarını mı, yoksa ortak bir adalet talebinin birleştirdiği tek bir yüzü mü ifade ettiğine karar veremeyecek olduğumuz. Sesler var elbette her nasılsa sağ kalmayı başarmış olanlar, bir şekilde olan bitene tanıklık etmiş olanlar, kaybettiklerimizin yakınlan, onların yaranda duran başkalan... Şimdi, işte bu zulüm coğrafyasının kararmış toprağının üzerinde durup yası tutulmamış ve hâlen tutulamayan ölülerimizle ne yapacağımızı düşünüyoruz. Sonunda hem zorunlu, acil ve kayıtsız kalınamayacak, fakat hem de müphem, kırılgan ve şüphe uyandırıcı bir 'yüzleşme' de- 1 Yıldırım Türker (1995) Gözaltında Kayıp, Onu Unutma!, İstanbul: Metis Yayınlan, s. 10.

6 8 Hakikat ve insan Hakları neyiminin sathı mahalline biz de toplumca girmiş bulunuyoruz. Epey zamandır dünyanın şiddet topografyasının üzerinde dolanmakta olan geçmişle hesaplaşma tartışmaları artık bize de, üstelik gündemde esaslı bir yer işgal edecek şekilde ulaşmış durumda. Ajandamız haliyle kalabalık. Ne de olsa olağanüstü rejim dönemlerinin toplamı, neredeyse olağan rejim dönemlerinin toplamı kadar olan nadide bir ülkemiz var tabii olağan dönemlere hâkim olan hukuk krizlerini ve olağanüstü yargı içtihatlarının engel olunamaz devamlılığını da yabana atmamamız gerekir. 2 Kayıplarımız, katliamlarımız, toplu kıyımlanmız, toplu mezarlarımız, suikastlarımız, faili meçhullerimiz, işkenceden geçirilmişlerimiz... Ve elbette malum faillerimiz, muhtemel faillerimiz, anonim faillerimiz, vekâleten faillerimiz, alkışlayan, hak veren, görmezden gelen başka başka faillerimiz... Elimizdeki liste kabarık. Ve türdeş, tekdüze, yekpare bir yanıttan fazlasını hak ediyor. Hem tek tek, özenerek ve dikkatlice, her bir durumda yemden ve bıkmaksızın, tam olarak ne olduğunu, sorumluların kimler olduğunu, sorumluluk silsilesinin uğraklarında nerelerin bulunduğunu, sonrasında nelerin yapılıp yapılmadığını vs. bilmek, doğrudan maruz kalanların, doğrudan tanık olanların, onların yanında durmakta sebat gösterenlerin söz almasına imkân sağlamak, yeni ve yarana yollan bulup zorlamak durumundayız. Fakat hem de bütün bu olanların anlamı üzerine, siyasal imalan üzerine, tam olarak ne yapmayı hedefliyor olduğumuz ve tam olarak neyi yapıyor olduğumuz üzerine kolektif bir siyasal muhakemeyi bina etmek, bunu 'açık' tutmayı becermek zorundayız. Lâkin ekstra bir siyasal-performatif hüner ve kolektif maharet gerektiren şey yalnızca bunlarla sınırlı değil, zira çok sayıda ve kritik önemi bulunan meydan okumanın içerisinden geçmeye zorlandığımız da açık. Şişesinden çıkmış cin misali serbest kalan 2 Haluk İnama (2011) "Örfi İdare Yargısından Yeni Devlet Güvenlik Mahkemelerine Sanık Hakları", Parçalanmış Adalet: Türkiye'de Özel Ceza Yargısı, (der.) Haluk İnama, İstanbul: İletişim Yayınları, s

7 Sunuş I 9 bu güçlü adalet istencinin, siyasallaşma imkânlarını bu defa öldürerek veya işkence ederek değil, tecrit ederek (hem içeride hem dışarıda) ve polis marifetiyle iptal etmeye meyletmiş bir yeni rejimin tahkiminde araçsallaştınlmak istenmesi, söz konusu meydan okumalardan belki de en önemli olanı. Buna henüz herhangi bir yanıt verilebilmiş değil. Olağanüstü usullerin izin verdiği kasıtlı bir özensizliği siyasi muhaliflere doğru agresif bir metastazla birleştiren 'yüzleşme davaları'm, siyasallaşma olanağını men eden, askıya alan, siyasal muhatabını kriminalleştirmeyi, böylelikle gözden düşürmeyi hedefleyen 'siyasal davalarla kör bir denge ve bulaşma oyununa terk etmek, bundan siyasal bir fayda, bir pazarlık gücü veya etkili bir pasifizasyon ummak, saf bir egemenlik kibrini ve yenilenmiş bir devlet aklım yansıtıyor. O hâlde bugün çifte bir çağrıya yanıt vermek zorundayız bir yanda kendi üzerine düşünmeye devam eden bir adalet talebini olabildiğince ilerletmek, fakat diğer yanda da siyasal olarım bilhassa hukuk tarafından temellük edilmesinin önüne geçmek. Şurası kesin ki, hemen hepsi özel yetkili savcılara ve özel yetkili ağır ceza mahkemelerine havale edilmiş olağanüstü siyasal sorunların, karşılanmayı bekleyen acil siyasal taleplerin, ikircikli, muğlâk, kararsız 'yüzleşme davaları' tarafından massedilmesi olanaksızdır. Siyasal özneler elbette hak ettikleri ve oldukları şekilde, yani kendine has saiklere, hedeflere, bunlara uygun performatif girişimlere sahip, hakiki siyasal özneler olarak tanınmak isterler, basitçe bir ceza davasının tarafı veya onarım bekleyen bir mağdur olarak değil. Üstelik söz konusu davaların kendinden beklenileni vermesi için de siyasal alanın açık kalması gerekir eğer her türlü siyasallaşma imkânı berhava edilirse, adalet talebinde bulunanların ilk yapacakları şey mahkemelere sırtım dönmek olur. Ne yazık ki deneyimlediğimiz haliyle devlet aklının siyasal tarihimize büyük ölçüde damgasmı vurmuş derin bir süreklilik noktası var, zehirleyici fakat dayanıklı bir yatay kesit. Bu, Jacques

8 10 Hakikat ve insan Hakları Derrida'nın 'otoimmünite', yani kendine karşı bağışıklık dediği şeyin ta kendisi aslında. Otoimmünite, diyor Derrida, "canlı bir varlığın intihar-benzeri bir tavırla 'kendi kendine' kendi savunmasını yıkmaya, 'kendi' bağışıklığına karşı bağışıklık kazanmaya çalıştığı tuhaf davranıştır". 3 Kendine ait bir şeyle, kendine içkin olan bir şeyle, tıpkı dışarıya ait olan bir şeye karşı, duhul etmeye çalışan bir şeye karşı savaşır gibi savaşmak var kalabilmek için kendini yok etmek. Bu intiharvari rasyonalite evet bu bir rasyonalite aynı zamanda değişik şekillerde tecessüm etmekle birlikte, siyasal varoluşumuzu zehirlemeye devam ediyor hâlâ. Bütün istisnaları kural hâline getirmekteki gözü karalık da bundan. Pek çok yönden analiz edilebilir bir şeyden söz ediyoruz, fakat belki de kendine karşı savaşta olmanın en ağır temsillerinden birini ölülerimizin yasını tutamıyor oluşumuzda görebiliriz. Söz konusu olan ister herhangi bir kamusal görünürlük imkânından men edilmiş yasaklı yaslanmız olsun, isterse soğuk bir resmi gösterinin gerisinde görünürlüğü yiten ertelenmiş yaslarımız olsun, sonuç değişmiyor. Judith Butler, yası tutulamayan hayatların, aynı zamanda gerçeklikten çıkanlmış hayatlar olduğu konusunda bizi uyarıyordu: Artık onlar ne canlıdır ne de ölü, tükenmeksizin hayaletimsidir, fakat bu, düşmanın hayaletimsi sonsuzluğundan başka bir şey değildir. 4 İşte bu andan itibaren savaş, hele ki var kalabilmek için kendini yok etmeye yönelmiş bir savaşsa, asla sonu gelmeyecek bir karanlık rotaya sapmış demektir. Ve tam da bu yüzden ölülerimizin yasını tutabümek, ki bu adalet talebinden ve hakikat talebinden ayrılamaz, asla üzerinden atlayamayacak olduğumuz bir şeydir. Burada, Butler'ın derhâl altını 3 Jacques Derrida (2008) "Otoimmünite: Gerçek ve Simgesel İntiharlar Jacques Derrida'yla Söyleşi", Terör Günlerinde Felsefe: Jürgen Habermas ve Jacques Derrida ile Diyaloglar, (haz.) Giovanna Barradori, (çev.) Emre Barca, İstanbul: YKY, s Judith Butler (2005) Kırılgan Hayat: Yasın ve Şiddetin Gücü, (çev.) Başak Ertür, İstanbul: Metis Yayınlan, s. 48.

9 Sunuş I 11 çizdiği gibi, siyasetin hedefinin yas tutmak olduğu söylenmek istenmiyor elbette. Söylenmek istenen şey, "yas tutma yetimiz olmadığında şiddete karşı çıkabilmemiz için gereken, hayata dair o daha kesin anlayışı" da kaybedecek olmamızdır: "Kimileri için yas ancak şiddet üzerinden çözülebilir olsa da, şiddetin yalnızca daha fazla kayıp getirdiği ve kmlgan hayatın talebini dikkate alamamanın yalnızca bitimsiz bir siyasi hiddetin kuru kederine yol açüğı açık görünüyor". 5 Es geçmemiz mümkün olmayan şeylerden biri de, spesifikhukuksal boyutunun ve imalarının ötesinde (ve bunu asla önemsizleştirmeden), hakikatin, en genel anlamda siyasal eylemin kalbinde duruyor olduğu gerçeğidir. Deyim yerindeyse, hakikat, mekân tuttuğu yerde keşfetmemizi bekleyen değil, işçiliğini yapmak zorunda olduğumuz şeyin kendisidir aslında bizatihi siyasal mücadelenin konusudur ve siyasal özneleşme süreçlerinden koparülamaz. Kurulu ve sabitlenmiş olanın vazettiklerine meydan okuyarak, bizi yeni bir ufka, şimdiye kadar namevcut olan bir şeyin mevcudiyetine açan bir seçim ve bir karar ediminden, kaderi bütünüyle kendi yaraücıhğının devamlılığına bağlı olan bir yaratıcı-kurucu edimden, mahiyeti itibariyle farksızdır. 6 Bütün öngörülemezliğiyle, yenilikçiliğiyle, tüketilemezliğiyle 'potansiyel' olanda kendine kapı aralar. Öyleyse hakikat, çokluğun potentia'smm (güç) yanındadır, egemenin pofestas'ının (iktidar) değil ki potestas, asla kapaülamayacak olan potentia'nm geçici tabi kılınışından başka bir şey olarak sunulamaz. 7 Tam da bu yüzden, hakikat, potestas'ın cephesinden bütünüyle imkânsız gö- 5 Judith Butler (2005) Kırılgan Hayat: Yasın ve Şiddetin Gücü, (çev.) Başak Ertür, İstanbul: Metis Yayınlan, s Antonio Negri (1999) Insurgencies: Constituent Power and the Modern State, (tr.) Maurizia Buscagli, Minneapolis and London: University of Minnesota Press, s Antonio Negri (2005) Yaban Kuraldışılık: Spinoza Metafiziğinin ve Siyasetinin Gücü, (çev.) Eylem Canaslan, İstanbul: Otonom Yayıncılık, s. 311.

10 12 I Hakikat ve insan Hakları rünen şeyin mümkün hâle gelişine, potentia'nın o sarsıcı ve zorunlu yeniden söz alışma tanıklık eder. 8 Yönü, egemenin değil, çokluğun tarafına dönüktür. Devletin arşivinin karşısma halkların hafızasını çıkanr, fakat çok özel bir şekilde, kendi tekilliğine halel getirmeden hepimiz adına söz alma 'cüretini', cesaretini, maharetini göstererek. Ve işte, bugün eksikliğini bütün yakıcılığıyla hissediyor olmamızın nedeni! Çünkü biliyoruz ki bunu herkesten fazla o, Hrant öğretti bize. Örneğin şunu derken: "Gerçek hakem halklar ve onların vicdanlarıdır. Benim vicdanımda ise hiçbir devlet erkinin vicdanı, hiçbir halkın vicdanı ile boy ölçüşemez". 9 Cesedinin önünde "hepimiz Hrant'ız" diyebiliyorduk, çünkü o çoktan hepimiz adına söz almıştı bile. Kabul etmeliyiz ki, gerçek 'hakikat komisyonu', öldürüldüğü gün Hranf m başında toplandı. Orada yapılan çağrının ne anlama geldiğini bir an olsun unutmamamız gerekir: Siyasal adlarımız olmalı! Bütün hukuksal hakikat taleplerimizin, yüzleşme taleplerimizin, geçmişle hesaplaşma taleplerimizin biricik garantisi budur: Jacques Rancière gibi söyleyecek olursak, 'nesnel', 'doğru', kimliksel adlarımızın ötesinde (ki bu bizi yalnızca bir 'öteki' yapar), siyasal özneleşmeden ileri gelen, bir bakıma 'yanlış' adlara sahip olmak. 10 Hakikat kurulu olanın vazettiği 'doğru'yu karşısma alan şeyse eğer, yalnızca 'yanlış' adlara, yani siyasal adlara sahip olduğumuzda (tıpkı "hepimiz Hrant'ız, hepimiz Ermeniyiz" sözünde olduğu gibi) hakikat adma bir şeyler yapıyor olduğumuzdan emin olabiliriz. 8 İşte, bu muammanın hayranlık verici bir ifadesi: "umut yoktur/kimse yoktur umut etmemeyi önleyecek/çünkü umut kaçınılmaz gelecektir/bütün gümbürtüsüyle/umut kaçınılmaz gerçektir çünkü". Turgut Uyar'ın "Umuttur" adlı şiirinden bir bölüm. Bkz. Turgut Uyar (2004) Büyük Saat (Bütün Şiirleri), İstanbul: YKY, s Alındığı yer için bkz. Tuba Çandar (2010) Hrant, İstanbul: Everest Yayınlan, s Jacques Rancière, Siyasalın Kıyısında, (çev.) Aziz Ufuk Kılıç, İstanbul: Metis Yayınları, s