YÜKSEK LĐSANS TEZĐ. Hazırlayan Musa SALAN. Tez Danışmanı Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL

Transkript

1 T.C. GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TÜRK DĐLĐ ve EDEBĐYATI ANA BĐLĐM DALI TÜRK DĐLĐ BĐLĐM DALI ET-TUĤFETÜ Z-ZEKĐYYE FĐ L-LUĀATĐ T-TÜRKĐYYE DE FĐĐL (TATAR TÜRKÇESĐ ĐLE KARŞILAŞTIRMALI ĐNCELEME) YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Hazırlayan Musa SALAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL Ankara-2010

2

3 T.C. GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TÜRK DĐLĐ ve EDEBĐYATI ANA BĐLĐM DALI TÜRK DĐLĐ BĐLĐM DALI ET-TUĤFETÜ Z-ZEKĐYYE FĐ L-LUĀATĐ T-TÜRKĐYYE DE FĐĐL (TATAR TÜRKÇESĐ ĐLE KARŞILAŞTIRMALI ĐNCELEME) YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Hazırlayan Musa SALAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL Ankara-2010

4 ONAY Musa SALAN tarafından hazırlanan Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t- Türkiyye de Fiil (Tatar Türkçesi ile Karşılaştırmalı Đnceleme) başlıklı bu çalışma,... /... / 2010 tarihinde yapılan savunma sınavı (oybirliği / oyçokluğu) ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim / Türk Dili bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. [ Đ m z a ]. [Unvanı, Adı ve Soyadı] (Başkan). [ Đ m z a ]. [Unvanı, Adı ve Soyadı]. [ Đ m z a ]. [Unvanı, Adı ve Soyadı].

5 ÖNSÖZ Türk dili, onu tarih öncesi çağlardan beri konuşan halk gibi, belirli bir noktada kalmayıp yayılmış, kendi içinde gelişim ve değişim gösterirken, etkileşim içinde bulunduğu dillerde derin izler bırakarak, kimi zaman bu dillere baskın gelmiş, kimi zaman da geniş bir coğrafyada ortak anlaşma dili hüviyetini kazanmıştır. Bilinen en eski zamanlarından bu yana, farklı coğrafyalarda ve farklı kültür dairelerinde ön plana çıkan Türk dili, bu alanda çalışan bilim adamlarına, titizlikle tetkik edilmesi gereken pek çok eserden oluşan bir miras bırakmıştır. Bu dil mirası, XVIII. yüzyılın ortalarından beri yabancı ve Türk kökenli bilim adamları tarafından birçok önemli çalışma ile değerlendirilmiştir. Ancak ne kadar çok çalışma yapılırsa yapılsın, gerek Türk dilinin tarihi mirasının zenginliği, gerek pek çok modern Türk lehçesinin kendi çizgisini belirlemesi ve gerekse Dilbilimin Morfoloji, Fonoloji, Sentaks, Leksikoloji ve Semantik gibi önemli alt dalları ihtiva etmesi, bu alanda pek çok çalışmaya imkân tanıyan geniş bir saha oluşturmaktadır. Alanda yapılan çalışmaların yoğunluğuyla birlikte ele alınan konularda genelden özele doğru seyir gözlemlenmektedir. Bilinen ilk Türk devletleri, günümüzde birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmış Türk lehçelerini tek bir yazı dili çatısı altında toplamaktaydı. Fakat zamanla Türk soylu kavimlerin, gerek dış, gerekse iç etkenlerden ötürü birbirinden uzaklaşması ve o eski yazı dillerinde kısmi olarak belirebilen hususiyetlerini geniş çapta ön plana çıkarmalarıyla lehçeler ve lehçe grupları meydana gelmiştir. Dolayısıyla, modern Türk lehçelerinin Türkî til, Türk til / tili gibi adlarla anılan eski yazı dillerindeki payı önemli bir inceleme konusudur. Memlûk-Kıpçak sahası sözlük-gramer eserleri üzerine şimdiye kadar, Melek Özyetgin in Ebû Hayyân Kitâbu l-đdrâk li Lisâni l-etrâk Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi adlı çalışması bir tarafa bırakılırsa, bu eserleri dilbilimsel açıdan ele alan detaylı çalışmalar yerine daha çok tercüme çalışmaları yapılmıştır. Ancak bu eserlerin, hem dilbilimsel

6 ii açıdan tetkiki hem de ihtiva ettikleri diyalektik özelliklerin tespiti Türk dili ve bu alanda çalışanlar için son derece önemlidir. Bu tez çalışmasında da, müellifi tarafından bizzat Kıpçak dilinde yazıldığı söylenen, Memlûk-Kıpçak sahası eserlerinden Et-Tuħfetü z-zekiyye fi l-luāati t-türkiyye söz varlığı açısından ele alınıp modern Kıpçak lehçelerinden birisi olan Kazan Tatar Türkçesi ile karşılaştırılmıştır. Tez çalışması, giriş ve inceleme bölümü olarak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Kendi içinde ikiye ayrılan giriş bölümünün birinci kısmında, çalışmanın amacı, kapsam ve sınırlılığı, çalışmada kullanılan yöntem ve malzeme hakkında bilgi verilirken, ikinci kısmında da Memlûk sahası eserlerinin dili, bu sahada yazılmış sözlük-gramerler eserler ile birlikte çalışmanın temelini oluşturan Et-Tuħfetü z-zekiyye fi l-luāati t-türkiyye ve karşılaştırmada esas alınan lehçe olan Kazan Tatar Türkçesi hakkında aydınlatıcı bilgiler verilmiştir. Tezin kendisini oluşturan inceleme bölümü, kendi içinde 4 alt bölüme ayrılmaktadır. Fillerin şekil bilgisi esasına göre kategorize edildiği bu bölümlerin ilki yapı ve anlam bakımından paralellik gösteren fiillerin, ikinci bölüm ise yapıca paralel olup anlam yönünden farklı olan fiillerin karşılaştırılmasına yer vermektedir. Kazan Tatar Türkçesinde karşılığı olmayan fiiller üçüncü bölümü oluştururken, dördüncü bölümde şekil bilgisi yönünden bir kategoriye dâhil edilememiş yer almaktadır. Bu tez çalışmasının konu seçiminden tezin tamamlanışına kadar, gerek bilgi birikimiyle, gerekse yapıcı yaklaşımıyla bana destek olan hocam Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL başta olmak üzere, tez sürecinde şahsıma maddi ve manevi yardımı dokunan herkese teşekkürü bir borç bilirim. Musa SALAN Ankara, Mayıs 2010

7 ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ... i ĐÇĐNDEKĐLER... iii KISALTMALAR ve ĐŞARETLER... x GĐRĐŞ 1. BÖLÜM Amaç Kapsam ve Sınırlılık Yöntem ve Kullanılan Malzeme BÖLÜM Memlûk Sahasında Yazılmış Eserlerin Dili Memlûk-Ėıpçak Sahasında Yazılmış Eserler (Sözlük-Gramer) ve Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-lûāâti t-türkiyye Kitâbü l-đdrâk li-lisâni l-etrâk El-Đdrâk Haşiyesi Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muāâli El-Ėavânînü l-küllîye li-ðabŧi l-lûāâti t-türkiyye Bülāatü l-müştâė fî Lûāâti t-türk ve l-ėıfçâk Ed-Dürretü l-mûñiyye fi l-lûāâti t-türkiyye Et-Tuĥfetü z-zekiyye fi l-lûāâti t-türkiyye Eserin Nüshası Eserin Yazıldığı Yer Eserin Yazıldığı Tarih Eserin Müellifi Eserin Yazılma Amacı ve Muhtevâsı Müellifin Đzlediği Yol Eserle Đlgili Çalışmalar Eserle Đlgili Kitaplar Eserle Đlgili Makaleler Kazan Tatar Türkçesi...44

8 iv ĐNCELEME 1. BÖLÜM: YAPI VE ANLAM BAKIMINDAN PARALELLĐK GÖSTEREN FĐĐLLERĐN KARŞILAŞTIRILMASI BASĐT FĐĐLLER Đki sesten Oluşan Basit Fiiller Ünlü + ünsüz Ünsüz + ünlü Üç Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünlü + ünsüz + ünsüz Ünsüz + ünlü + ünsüz Dört Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz TÜREMĐŞ FĐĐLLER Đsimden Türemiş Fiiller A Ay (< +A ñ ) (A)r DA I ; +U (X)K KA KAr KXr, +KXl la o ra (X)rKA sa si sira Fiilden Türemiş Fiiller A

9 v AlA ; la I ; U (X)K ma y (< ñ ) Çatı Ekleri Edilgen (Pasif) Çatı: (X)l Dönüşlü (Refleksiv) Çatı: (X)n Đşteş (Kooperatif) Çatı: (X)ş Ettirgen (Faktitif) Çatı Ekleri: Ar DXr GAr GAz GIr GIz Xr (X)t (X)z BĐRLEŞĐK FĐĐLLER Đsim + Yardımcı Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller bol Ad + bol Sıfat + bol Đki Unsurdan Oluşan Sıfat + bol yle Ad + yle Đsim + Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller b r iç kama kayıt

10 vi koyun kör yum yıla Fiil + Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller al b r BÖLÜM: YAPI BAKIMINDAN PARALELLĐK, ANLAM BAKIMINDAN FARKLILIK GÖSTEREN FĐĐLLERĐN KARŞILAŞTIRILMASI BASĐT FĐĐLLER Đki Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünlü + ünsüz Üç Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünsüz + ünlü + ünsüz TÜREMĐŞ FĐĐLLER Đsimden Türemiş Fiiller A (A)r la si Fiilden Türemiş Fiiller A I ; U (X)K Çatı Ekleri Dönüşlülük (Refleksiv) Çatı Eki: (X)n Đşteş (Kooperatif) Çatı Eki: (X)ş Ettirgen (Faktitif) Çatı Ekleri DXr Xr (I)t

11 vii (X)z BÖLÜM: KAZAN TATAR TÜRKÇESĐNDE KARŞILIĞI OLMAYAN FĐĐLLER BASĐT FĐĐLLER Đki Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünlü + ünsüz Üç Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünsüz + ünlü + ünsüz Dört Sesten Oluşan Basit Fiiller Ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz TÜREMĐŞ FĐĐLLER Đsimden Türemiş Fiiller A DA Xl, +Xr ~ +KXr I ; +U la o ra (X)rKA sa si Fiilden Türemiş Fiiller A I ; U (X)K KIn la y (< ñ ) Çatı Ekleri Edilgen (Pasif) Çatı Eki: (X)l Dönüşlü (Refleksiv) Çatı Eki: (X)n. 292

12 viii Đşteş (Kooperatif) Çatı Eki: (I)ş Ettirgen (Faktitif) Çatı Ekleri Ar DAr DXr GXz (X)r (X)t (X)z BĐRLEŞĐK FĐĐLLER Đsim + Yardımcı Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller bol Sıfat + bol Đki Unsurdan Oluşan Sıfat + bol yle Ad + yle Sıfat + yle Đsim + Fiil Đle Kurulan Birleşik Fiiller al az bak bas bayla b r b l çık eyit iç Đki Unsurdan Oluşan Ad + iç kak kal kayıt

13 ix kel koy kör kül oltur sem sik sugar şap tur tazar vur ~ ur yat ye yelte yum yürü Fiil + Fiil ile Kurulan Birleşik Fiiller bar b r kal yaz yoru BÖLÜM: DĐĞER FĐĐLLERĐN KARŞILAŞTIRILMASI SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

14 KISALTMALAR ve ĐŞARETLER 1. BĐBLĐYOGRAFĐK KISALTMALAR AUÜ CC DLT DTS EDPT KĐ KTS MTS MMTS OTWF TKBS Sözlüğü TKES TTAS : Ana Dilde Aslî Uzun Ünlüler : Codex Cumanicus : Divânü Lûgat-it-Türk : Drevnetyurskiy Slovar : An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish : Kitâbü l-đdrâk li-lisâni l-etrâk : Kıpçak Türkçesi Sözlüğü : Moğolca-Türkçe Sözlük : Materialien Zur Mophologie Der Türkischen Sprache : Old Turkic Word Formation : Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi : Tatar T l n ŋ Kıskaça Tariħi-Etimologik Süzl g : Tatar T l n ŋ Aŋlatmalı Süzl g : Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t-türkiyye 2. DĐĞER KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale Ar. : Arapça AT : Ana Türkçe bk. : bakınız Bşk. : Başkurt Türkçesi C. : cilt çev. : Çeviren düz. : Düzenleyen ed. : Editör edl. ettr. Far. GT haz. işt. krş. Türkçesi Kır. : Edilgen : Ettirgen : Farsça : Genel Türkçe : Hazırlayan : Đşteş : karşılaştırınız : Kazan Tatar : Kırgız Türkçesi

15 xi Kzk. : Kazak Türkçesi Moğ. : Moğolca Trkm. : Türkmence (Memlûk sahası) S. : sayı s. : sayfa 3. ÇEVRĐYAZI ĐŞARETLERĐ ā : Uzun /a/ ä : Açık /e/ ñ : Diş arası /d/ : Kapalı /e/ ē : Uzun /e/ ā : Art damak /g/ si ħ : Hırıltılı /h/ į : Uzun /i/ ė : Art damak /k/ si ŋ : Art damak /n/ si ō : Uzun /o/ ū : Uzun /u/ ǖ : Uzun /ü/

16 GĐRĐŞ 1. BÖLÜM Amaç Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t-türkiyye de Fiil (Tatar Türkçesi Đle Karşılaştırmalı Đnceleme) 1 adlı çalışmanın amacı, Orta Kıpçakçanın Memlûk- Kıpçak sahası ürünlerinden biri olan Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t- Türkiyye adlı sözlük-gramer eser ile modern Kıpçak lehçelerinden olan (Kazan) Tatar Türkçesini söz varlığı (fiil) açısından karşılaştırarak, biri tarihî, diğeri modern bu iki Kıpçak dil alanını söz varlığı açısından karşılaştırmak, ortak veya farklı özelliklerini tespit etmektir Kapsam ve Sınırlılık Tezde, Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t-türkiyye adlı eser, yalnızca söz varlığı (fiil) bakımından ele alınmış, bu eserin sözlük ve gramer bölümünde geçen her bir fiil, modern Tatar Türkçesindeki biçimleriyle karşılaştırılmıştır. Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t-türkiyye deki söz varlığı doğrudan eserin orijinal nüshasından tespit edilmeyip, Besim Atalay ın 1945 te yaptığı Et- Tuĥfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-türkiyye 2 neşir esas alınarak belirlenmiş, buna ilaveten ihtilaflı noktalarda Tibor Halasi Kun un Philologica I. 3 ve Philologica II 4. makaleleri; Fazılov un 1978 deki çalışması 5 ve Gulhan Al-Turk un yüksek 1 Bu tez adı, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü ne sunulan projede bu tez çalışmasının resmi adı olarak geçmekte ve halihazırdaki çalışmada tezin adı olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte, şahsım ve danışmanımın ortak kararı ile tez adının Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-luāati t-türkiyye de Söz Varlığı (Fiil): Tatar Türkçesiyle Bir Karşılaştırma olarak değiştirilmesini talep etmekteyiz. 2 Besim Atalay, Et-Tuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-türkiyye, TDK Yayınları, Đstanbul, T. Halasi Kun, Philologica I., A. Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. V, S. 1, Ocak- Şubat, Ankara 1947, s T. Halasi Kun, Philologica II., A. Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VII, S. 2, Haziran, Ankara, 1949, s E. Đ. Fazılov, M. T. Ziyayev, Đzıskkannıy Dar Tyurskomu Yazıku (Grammatiçeskiy taraktat, XIV v. na arabskom yazıke), Đzdatel stovo Fan Uzbekskoy SSR, Taşkent 1978.

17 2 lisans tezine 6 başvurulmuştur. Bununla birlikte, Et-Tuhfet-üz-zekiyye 7 nin Đstanbul da Beyazıt Veliyüddin Efendi Kütüphanesi nde 3092 numarada kayıtlı olan orijinal nüshası da göz önünde bulundurulmuş; problem teşkil eden kelimelerde bu nüsha esas alınmıştır. Karşılaştırmanın diğer ayağı olan (Kazan) Tatar Türkçesi için ise modern (Kazan) Tatar Türkçesinin kapsamlı sözlüklerinden biri olan Tatar T l n ñ Añlatmalı Süzl g 8 esas alınmıştır. Bu sözlükten, deki fiillerin birebir veya paralel karşılıkları alınmış, sesteş olup deki fiillerle ilişkisi olmayanlar ise dipnotlarda gösterilmiştir Yöntem ve Kullanılan Malzeme nin söz varlığı (fiil), Tatar Türkçesi ile biçim bilgisi bakımından artzamanlı (diachronic) olarak ele alınmıştır. Bu inceleme sürecinde Annemarie von Gabain in Eski Türkçenin Grameri 9 ; Martti Räsänen in Materialien Zur Mophologie Der Türkischen Sprachen 10 ; Ali Fehmi Karamanlıoğlu nun Kıpçak Türkçesi Grameri 11, Necmettin Hacıeminoğlu nun Karahanlı Türkçesi Grameri 12 ; Ahmet Bican Ercilasun un Kutadgu Bilig Grameri -Fiil- 13 ; Marcel Erdal ın Old Turkic Word Formation 14 ; Melek Özyetgin in Ebû Hayân - Kitâbu l-đdrâk li Lisâni l-etrâk -Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi 15 gibi Eski ve Orta Türkçenin Biçimbilgisinin ele alındığı eserler ile birlikte, Gerard Clauson un An 6 G. Al-Turk, Et-Tuhfetü z-zekiyye Fi l-lugati t-türkiyye Üzerine Bir Dil Đncelemesi (Basılmamış yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara Buradan itibaren kısaltmasıyla verilecektir. 8 L. T. Mahmutova, M. G. Möħemmediyev, K. S. Sabirov, Ş. S. Ħanbikova, Tatar Télénéñ Añlatmalı Süzlégé (I-II-II), Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara Martti Räsänen, Materialien Zur Mophologie Der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia, Helsinki A. Fehmi Karamanlıoğlu Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara, N. Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara, A. Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi Üniversitesi Yay., Ankara M. Erdal, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Otto Harrosowitz, Wiesbaden A. Melek Özyetgin, Ebû Hayyân Kitâbu l-đdrâk li Lisâni l-etrâk Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav Yay., Ankara 2001.

18 3 Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish 16 ; Drevnetyurskiy Slovar 17 ; Martti Räsänen in Versuch Eines Etymologischen Wörterbuches Der Türksprachen 18 ; Sevortyan ın Etimologiçeskiy Slovar Tyurskiħ Yazıkov 19 Tuncer Gülensoy un Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü 20, Rifkat Ähmätyanov un Tatar T l n ñ Kıskaça Tariħi-Etimologik Süzl g 21 gibi etimolojik ve Kaşgarlı Mahmud un Divânü Lugâti t-türk 22, Kaare Grønbech in Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus 23 ; Recep Toparlı, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı nın hazırladığı Kıpçak Türkçesi Sözlüğü 24 kullanılmıştır. Eserin müellifi, fiilleri, sözlük bölümünün fiil listelerinde, görülen geçmiş zaman kip ekinin üçüncü teklik şahıs ekiyle birlikte, isim listesinde yer alan birkaç fiili de isim-fiil ekleriyle vermiştir. Bununla birlikte gramer bölümünde yer alan fiiller birbirinden farklı kip ekleriyle çekimlenerek sunulmuştur. Çalışmada, müellifin kullandığı bu kip ve isim-fiil ekleri kullanılmayıp sadece fiilin kök veya gövdesi gösterilmiştir. Karşılaştırmada ilk öğe olarak deki fiiller kısaltmasıyla verilmiş, alt satırında ise (Kazan) Tatar Türkçesindeki karşılığı kısaltmasıyla yer almıştır. deki fiillerin sonunda, parantez içinde, orijinal nüshanın varak numarası (2.a, 2.b vb.), devamında ise Besim Atalay neşrinde o fiilin bulunduğu sayfa numarası verilmiştir. Atalay ın atladığı fiillerde ise Fazılov un neşri esas alınmış ve Faz. kısaltması ve çalışmanın sayfa numarası belirtilmiştir. Yine benzer şekilde, alt satırda yer alan Tatarca karşılığın 16 G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon Pres, Oxford T. A. Borovkova, L. V. Dimitriyeva, A. A. Zırin, Đ. V. Kormuşin, N. Đ, Letyagina, V. M. Nadelyev, D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, L. Y. Tuguşeva, A. M. Şçerbak, Drevnetyurskiy Slovar, Akademia Nauk SSSR Đnstitut Yazıkoznaniya, Leningrad M. Räsänen, Materialien Zur Mophologie Der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica, Helsinki E. V. Sevortyan, Etimologiçeskiy slovar tyurskiħ yazıkov, Đzdatel stvo Nauka, Moskva, T. Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara R. Ähmätyanov, Tatar Télénéñ Kıskaça Tariħi-Etimologik Süzlégé, Tatarstan Kitap Näşriyatı, Kazan Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lugâti t-türkiyye, Çev. Besim Atalay, TDK Yay., Ankara, Kaare Grønbech, Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Einar Munksgaard, Kopenhagen, Recep Toparlı, Hanifi Vural, Recep Karaatlı, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 2007.

19 4 sonunda, parantez içinde Romen rakamıyla o karşılığın bulunduğu cilt, sonrasında ise sayfa numarası verilmiştir. Fiillerin anlamı konusunda, için Besim Atalay ın neşrinde kullanılan anlamlar, (Kazan) Tatar Türkçesi içinse Tatar T l n ñ Añlatmalı Süzl g 25 esas alınmıştır. 26 TTAS kapsamlı bir sözlük olduğu için bazı sözcüklerde (örn. sal- fiili) 60 lara varan alt madde bulunmaktadır. Bu tarzda çok maddeli fiillerde bir azaltma yoluna gidilmemekle birlikte, birbirine yakın anlamda verilen alt maddelerden sadece biri tercih edilmiştir. TTAS de yer alan bazı fiillerin anlamları başka bir kelimeye atıfla verilmiştir. Bu şekilde verilmiş kelimelerde, atıf yapılan o kelimenin anlamı köşeli parantez içine alınmış, kendi sayfa ve cilt sayısı da parantez içinde gösterilmiştir. Karşılaştırmada kullanılan fiiller eğer önceki devirlere göre bir ses değişimi göstermişlerse bu fiillerin bilinen en eski şekilleri parantez içinde belirtilmiştir. Morfolojik tahlili belirsiz veya tartışmalı olan bir fiilde o fiille ilgili görüşler örneğinde dipnot olarak verilmiş, aynı ifadeler Tatarca olan karşılık için tekrar kullanılmamıştır. Memlûk-Kıpçak sahası eserlerinde görüldüğü gibi de de diyalektik farklılıklar kendini göstermektedir. Ele alınan diyalekt Kıpçakça olduğu için ortak fiillerin karşılaştırılmasında da Kıpçak özellikleri taşıyan fiiller madde başı olarak belirlenmiş, Oğuz (Türkmen) özelliği gösteren fiil ise ikincil fiil olarak verilmiştir. Örneğin, ET yaā- yağmak fiilinin karşılaştırılmasında öncelikli olarak yav- yağmak (35b) ve sonra yaā- yağmak ; ET aārı- / aāru- ağrımak fiilinde de önce avur- ağrımak (11a) ve sonra agır- (11a) fiili verilmiştir. nin çeşitli bilim adamları tarafından çalışılması, eser üzerinde birçok ayrılığı da beraberinde getirmiştir. Đhtilaf arz eden fiiller hakkındaki görüşler dipnotlarda titizlikle verilirken, bu ihtilaflı örnekler üzerinde şahsıma ait görüşler ise (MS) kısaltması ile belirtilmiştir. 25 Buradan itibaren TTAS kısaltmasıyla verilecektir. 26 Bununla birlikte, TTAS e alternatif olarak Tatarsko-Russkiy Slovar kullanılmıştır. bk. Tatarsko- Russkiy Slovar, Đzdatel stvo «Sovetsykaya Entsiklopediya», Moskva, 1966.

20 2. BÖLÜM Memlûk Sahasında Yazılmış Eserlerin Dili Memlûk sahasında yazılmış eserlerin dili, bu topraklarda yaşamış farklı etnik gruplara paralel olarak karma bir yapı arz eder. Mısır ve Suriye bölgesinin Türklerle (Oğuz-Türkmen) tanışması, Kıpçakların gelişinden çok önce, Abbasîler ve Selçuklular döneminde olmuştur. 27 Fakat bu bölgede Türkçe eserlerin kaleme alınışı Kıpçakların hâkimiyetiyle birlikte XIV. yüzyılın başlarında görülür. 28 Bu eserlerin dili çoğunlukla Türkçe, Halis Türkçe veya Kıpçakça olarak isimlendirilmiştir. 29 Kıpçakçanın, bu sahada yazılmış eserlerde alt katmanı teşkil eden Türkmenceye nispetle daha nüfuzlu oluşu, hâkim sınıfın dili olmakla birlikte Altın Ordu Devleti yle kurulan siyasal ve kültürel ilişkiler ile yakından alakalıdır. Altın Ordu bölgesinden gelen pek çok muhacir ve mülteci, ki bunların arasında sanatkarlar ve şairler de bulunmaktaydı, getirdikleri edebî eserler ile Kıpçak Türkçesine katkıda bulunmuşlardır. 30 Bununla birlikte Türkmencenin tesiri, birkaç örnek dışında, fazlasıyla hissedilmektedir. Bu konu üzerine eğilen bilim adamlarından biri olarak Halasi-Kun, 1941 de yazdığı makalesinde Memlûk sahası eserlerinde üç diyalekt tespit etmiştir: I) Asıl Kıpçakça: Rusya nın güneyinden aşina olunan Kıpçakça ile aynı formdadır. (Bayŧaratu l-vâzıh, Đrşâdü l-mülûk ve s-selâŧin, Münyetü l-āuzât eserleri bu grupta yer alır.) 27 Ayrıntılı bilgi için bk. Kazım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri, Türkler Ansiklopedisi, C. V, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s Mevcut bilgilere göre, Memlûk sahasında yazılan ilk eser Ebû Ĥayyân ın yazımını 1312 de tamamladığı eser olan Kitâbü l-idrâk li-lisâni l-etrâk tir. 29 Bu konu Abdülkadir Đnan tarafından etraflıca ele alınmıştır. bk. XIII-XV. Yüzyıllarda Oğuz- Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve Hâlis Türkçe, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1959, s A. Melek Özyetgin, Ebû Hayyân Kitâbu l-đdrâk li Lisâni l-etrâk Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav Yay., Ankara 2001, s. 33.

21 6 II) Osmanlıca: Eski Anadolu Türkçesi ile hemen hemen aynıdır. (El- Hüseynî tarafından istinsah edilen Şehnâme; Kemaloğlu nun yazdığı Ferahnâme; Dârir in yazdığı Siyer Kitabı, Fütuhu ş-şam, Yüz Hadis; Đbrahim bin Bâlî nin yazdığı Hikmetnâme; Aynî nin Ėudûrî si ve Kansu Gavrî nin şiirleri bu grupta yer alır.) IV) Oğuz-Kıpçakça: Oğuz ve Kıpçak unsurlarının iç içe olduğu bu diyalekt Memlûk bölgesinin yerel dili olarak bilinir. (Kitâb Fi l-fıėh, Kitâb Fî Đlmi n-nüşşâb, Kitâb Fî Rıyâzatı l-ħayl, Kitâb Fi l-fıėh Bi l-lisâni t-türkî, Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu l-leysî s-semerkandî) 31 yapmıştır: Janoś Eckmann da Memlûk-Kıpçak edebîyatının dili üzerine bir tasnif A. Asıl Memlûk Kıpçakçası: Bu diyalekt, bazı farklılıklarla birlikte, fonoloji ve morfoloji açısından Harezm Türkçesine yakındır. (Bu grupta Halasi-Kun un zikrettiği üç eserle birlikte Kitâb Gülistân-ı Bi t-türkî de bulunmaktadır.) B. Oğuz-Kıpçak Karışık Diyalekti: Bu diyalekt de kendi içinde üçe ayrılır: I. Kıpçak unsurlarının hâkim olduğu diyalekt. (Kitâb Fî Đlmi n- Nüşşâb veya Hulâsa (Đstanbul yazması) (16. bölüm), Kitâb Fî Rıyâzatı l-ħayl (15. Bölüm) II. Osmanlı Türkçesi unsurlarının hâkim olduğu diyalekt. (Kitâb Fi l-fıėh Bi l-lisâni t-türkî (12. bölüm), Hulâsa (Paris yazması) (16. bölüm) ve Kitâb-ı Muėaddime-i Ebu l- Leysî ŝ-ŝemerėandî (11. bölüm)) III. Osmanlı Türkçesi. (Halasi-Kun un Osmanlıca olarak bahsettiği eserler ile birlikte Ėaytbay ın şiirleri (5. bölüm) ve Yemenî nin 31 T. Halasi Kun, Die mameluk-kiptchakischen Sprachstudien und die Handschriften in Stambul, Körösi Csoma Archivum, III. Kötet, Budapest 1941, s. 81.

22 7 eseri olan Kitâb fezâ il-i Mekke ve Medîne ve Beytü l-maėdis ve kabrü l-đbrâhîmü l-halil aleyhi s-selâm bu gruptadır) 32 Yukarıda görüldüğü üzere bu sahada yazılmış eserlerin kendine özgü diyalektik özellikleri mevcuttur. Dolayısıyla bu eserleri tek bir dil çatısında birleştirmek güçtür. Yukarıda zikredilen bilim adamlarının, mevcut eserlerde tespit ettiği Asıl Kıpçakça diyalekti Harezm-Altın Ordu bölgesinin dil hususiyetlerini barındırıp, Memlûk bölgesinin yerel dilinden izler taşımamaktadır. Berke Fakih, Hüsrev ü Şirin istinsahının sonuna eklediği manzumede Memlûk Kıpçaklarında görülmeyen alıs uzak, iyer- tâbi olmak, takip etmek, uāan Tanrı kelimeleri; Harezm bölgesine has olan diş arası /ñ/ sesi ve hatta Harezm yazı dilinde bile çok az görülen ma/me bağlacı mevcuttur. Abdülkadir Đnan, ayrıca, Seyfî Sarayî nin Gülistan-ı Bi t-türkî yi Bozkır Kıpçakçasına yakın bir edebî Kıpçakça ile yazdığını, Berke Fakih in ise beceremediği hâlde Orta Asya klasik yazı dili ile yazmaya çabaladığını ifade eder. 33 Bu sebeple, bu kategoriye giren eserlerin Memlûk-Kıpçakçasını temsil eden eserler olarak kabul etmenin doğruluğu tartışmaya açıktır. Memlûk sahası eserlerini diyalektik özellikleri açısından inceleyen Ercilasun da, Kıpçak edebî dili ile yazıldığı öne sürülen edebî eserlerin, Memlûk sahası sözlük-gramerlerinde tebarüz eden -g- > -v- / -y- / -ø- ve -ev > -öv, -öy gibi Kıpçak diyalektine özgü ses değişimlerini birkaç istisna dışında hemen hemen hiç barındırmadığını, dolayısıyla bu eserlerde kullanılan dilin Kıpçak edebî dili veya Kıpçak yazı dili olmayıp, Harezm-Altın Ordu bölgesinde yazılan eserlerle birlikte XIV. yüzyıl Doğu Türkçesini temsil ettiğini ifade etmektedir. 34 Bölgenin dilini yansıtan eserler daha çok Oğuz-Kıpçak karışık dilli eserler ve bu sahada yazılmış sözlüklerdir. Bu sözlüklerde, ele alınan dil 32 Janos Eckmann, Memlûk-Kıpçak Edebîyatı, Haz. Osman F. Sertkaya, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Ankara 2003, s A. Đnan, a.g.m., s A. Bican Ercilasun, Memlûk Kıpçak Dönemi Eserleri ile Đlgili Düşünceler, Makaleler (Dil- Destan-Tarih-Edebîyat), Haz. Ekrem Arıkoğlu, Akçağ Yay., Ankara, 2007, s

23 8 çoğunlukla Türkçe, Halis Türkçe ve Kıpçakça olarak adlandırılmış, sözlükteki materyaller ise Kıpçakça ya da Türkmence olarak tefrik edilmiştir. Kıpçakça nın genel olarak Türkçe yi karşıladığı kabul edildiği için 35 de daha çok, hâlis olmayan Türkmence gibi, unsurların belirtilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Fakat müelliflerin yaptığı tefrikler hem kendi içlerinde hem de bu sahada yazılmış sözlüklerde tutarsızlıklar göstermektedir. 36 Osmanlıca kategorisinde verilen eserler ise, Oğuz tesirinin bütünüyle kendini gösterdiği örneklerdir. Eckmann, Memlûk Kıpçakçasının XV. yüzyılın başından başlayarak bu yüzyılın sonuna kadar gittikçe Oğuzcalaştığını ve bu yüzyıldan sonra Oğuz-Kıpçak karma dilinin terk edildiğini ifade eder. 37 Zeynep Korkmaz ise Oğuzcalaşmanın tarihini XIV. yüzyıl olarak belirlemenin yanlış olmayacağını dile getirmiştir. 38 Oğuzcalaşma genel olarak Osmanlı Devleti ve Anadolu Beylikleri ile kurulan yakın ilişkiler ve o coğrafyada Oğuz-Türkmen lehçesine dayanan edebî bir dilin inkişaf etmeye başlaması ile ilişkilendirilmekle beraber 39, Zeynep Korkmaz, Moğol istilası ile birlikte Anadolu dan çok sayıda Oğuz Türkünün Memlûk bölgesine geldiği gerçeğine de değinir Memlûk-Ėıpçak Sahasında Yazılmış Eserler (Sözlük-Gramer) ve Et-Tuĥfetü z-zekiyye Fi l-lûāâti t-türkiyye Memlûk 41 sistemi ilk kez Abbasîlerde ( ), devletin hakimiyetini güçlendirmek adına uygulanmaya başlamıştır. 42 Abbâsî Devleti, kuruluşunda ciddi pay sahibi olan Đranlı unsurunun etkisini kırmak adına, ülke sınırları dışından getirtilen Türklerden 43 askerî birlikler meydana getirtmiş, bu 35 bk. A. Đnan, a.g.m., s. 59; 36 bk. A. Đnan, a.g.m., s Janos Eckmann, Memlûk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair, a.g.e, s Zeynep Korkmaz, Erzurumlu Darîr ve Memlûk Türkçesinin Oğuzcalaşmasındaki Yeri, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, TDK Yay., Ankara, 2005, C. I., s bk. A. Đnan, a.g.m., s. 69; A. Melek Özyetgin, a.g.e., s Zeynep Korkmaz, a.g.e., s Sözlük anlamıyla köle. bk. Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara, 2009, s Kazım Yaşar Kopraman, a.g.e., s Abdülkadir Đnan, Ortadoğu ya yayılan bu ilk Türk grubunu Oğuz-Türkmen boyları ve önemli miktarda Kıpçak urugları şeklinde tanımlamıştır. bk. Abdülkadir Đnan, a.g.m., s. 53.

24 9 uygulamanın süreklilik kazanması ile birlikte, Türkler hem Abbâsî Devleti içinde söz sahibi olmuşlar hem de bu devletin kapsadığı Ortadoğu coğrafyasına yayılmışlardır. 44 Bununla birlikte, Ortadoğu da -Mısır ve Suriye de- Türkçenin (Kıpçakçanın) önem kazanması, Eyyûbiler ( ) devrinde, Karadeniz in kuzeyinden köle olarak satın alınan Kıpçak Türklerinin zamanla nüfûzlarını artırarak hakimiyeti ellerine geçirmeleri ile birlikte görülmeye başlar. 45 Köle olarak geldikleri toprakların yöneticisi olup, Memlûk Devletini vücuda getiren Türkler, aynı zamanda bu topraklarda Türkçe adına, dolaylı veya doğrudan, zengin bir dil ve edebîyat faaliyetinin başlamasına ön ayak olmuşlardır. Memlûk sultanlarının emri ve iradesiyle bu devirde (XIII-XV. yy.) birçok önemli eser telif edilirken, Arapça ve Farsçadan tercümeler yapılmış ve Türkçenin hâkim olduğu diğer coğrafyalarda kaleme alınmış önemli edebî eserler de onların kütüphaneleri için istinsah edilmiştir. 46 Türkçenin nüfûzu devlet kademesinde o kadar artmıştır ki Çerkeslerin oluşturduğu Burcî Memlûklerin saltanatı sırasında bile Türkçe eserler kaleme alınmaya devam eder. Hatta Burcî Memlûk sultanlarının ilki olan Berkuk, Halep şehrine geldiğinde, derhal kendisine özellikle Türkçe eserler okumak üzere bir Türk âlimi temin ettiği bilinmektedir. 47 Sözlük ve gramer olarak yazılmış eserlerin haricindekileri kısaca tanıtmak gerekirse bunlar: I) Edebî eserler: Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistân-ı Bi t-türkî) 48 II) Fıkıh eserleri: Đrşâdü l-mülûk ve s-selâŧin 49, Kitâb Fi l-fıėh 50, Kitâb Fi l-fıėh Bi-lisâni t-türkî 51, Kitâb-ı Muėaddime-i Ebu l-leysî ŝ-ŝemerėandî Kazım Yaşar Kopraman, a.g.e., s Abdülkadir Đnan, a.g.m., s Janos Eckmann, Memlûk-Kıpçak Edebîyatı, a.g.e., s Mehmet Fuad Köprülü, Türk Edebîyatı Tarihi, Ötüken Yayınevi, Đstanbul 1980, s Saray doğumlu Seyf tarafından, Đranlı şair Sâdî nin Gülistân adlı eserinin tercümesidir. Yazımı 1391 e tamamlanan eser, tercümeden ziyade adaptasyon mahiyetindedir. bk. A. Fehmi Karamanlıoğlu, Seyf-i Sarayî - Gülistan Tercümesi, TDK Yay., Ankara 1989, s. XXIV. 49 Arapçadan satıraltı şeklinde tercüme edilen bu fıkıh kitabı 1387 de Đskenderiye de yazılmış olup eserin Arapça yazarı ve onu Türkçe tercümesini yapan bilinmemektedir. Müstensihi Berke Fakih tir. bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, TDK Yay., Ankara Eser ilk kez Kun un

25 10 III) Atçılık ve okçuluğa dair eserler: Kitâb Fî Đlmi n-nüşşâb 53, Münyetü l-āuzât 54. IV) Tıbbî eserler: Kitâb Fî Rıyâzatı l-ħayl 55, Bayŧaratu l-vâzıh 56. Bilindiği üzere, Memlûk Devleti nin hüküm sürdüğü Mısır ve Suriye topraklarında yaşayan nüfusun çoğunluğunu Araplar ve Arap kökenli halklar oluşturmaktaydı. Bu durum, tabiatıyla Arapları, yöneticilerinin dili olan Türkçeyi öğrenmeye ve öğretmeye teşvik etmiştir. Đşte tam bu noktada, Arap ve Türk filologların kaleme aldığı sözlük ve gramerler görülmeye başlar. Bu eserler ihtivâ ettikleri Kıpçak dil malzemesiyle, Codex Cumanicus ve Ermeni harfli Kıpçak metinlerinden sonra Orta Türkçe devrindeki Kıpçakçanın söz hazinesini yansıtması açısından çok değerlidir. Mevcut sözlük ve gramer eserler şunlardır: makalesinde tanıtılmıştır. bk. T. Halasi Kun, Die Mameluk-Kiptchakischen Sprachstudiden und die Handschriften in Stambul, Körösi Csoma Archivum, III. Kötet, Budapest , s. 79; Janos Eckmann, a.g.e., s Satırarası tercüme fıkıh kitabıdır. Eserde mütercimi, müstensihi, istinsah yer ve tarihine dair hiçbir bilgi yoktur. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s. 16; Halasi Kun, Die Mameluk, s. 79; Janos Eckmann, a.g.e., s Muhtelif fıkıh kitaplarındaki fetvalardan müteşekkil derleme bir eserdir. Müellifine, telif yeri ve zamanına dair bilgi yoktur. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s. 16; Halasi Kun, Die Mameluk, s. 79; Janos Eckmann, a.g.e., s Esenbay b. Sudun tarafından Kansu Gavri nin kütüphanesi için istinsah edilen satıraltı tercümedir. bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s. 17; Halasi Kun, Die Mameluk, s. 79; Janos Eckmann, a.g.e., s Okçuluk üzerine yazılmış Arapça bir eserden tercüme edilmiştir. Eserin mütercimi, tercüme yeri ve zaman bilinmemektedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s. 18; Halasi Kun, Die Mameluk, s. 79; Janos Eckmann, a.g.e., s Arapçadan tercüme edilen bu eser, atçılık ve binicilik hakkındadır. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s. 20; Janos Eckmann, a.g.e., s Eser Farsçadan tercüme olup, at bakım ve tedavisi üzerinedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2005, s ; Janos Eckmann, a.g.e., s Eser Arapçadan tercüme olup, At hastalıkları ile ilgili veterinerlik bilgilerini ihtiva eder. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Toparlı, Đrşâdü l-mülûk Ve s-selâtîn, s ; Ahmet Bican Ercilasun, TDT, s ; Janos Eckmann, a.g.e., s. 63.

26 Kitâbü l-đdrâk li-lisâni l-etrâk: Devrinin ünlü Arap filologlarından biri olan Ebû Ĥayyân El-Endülüsî (El-Āırnatî) tarafından kaleme alınan bu sözlük-gramer eserin yazımı Kahire de 20 Ramazan 712 (18 Aralık 1312) tarihinde tamamlanmış olup, eser Türk dilinin en eski sözlük ve gramerlerinden biridir. 57 Berberî asıllı olan Ebû Ĥayyân 1256 yılında Āırnata da doğmuş, Endülüs, Kuzey Afrika ve Arabistan ın çeşitli kentlerinde bulunup, devrin ünlü âlimlerinden dersler alarak Arap dili konusundaki bilgisini zenginleştirmiştir. Son olarak Mısır a dönen Ebû Ĥayyân, burada ders vermek ve kitap yazmakla meşgul olmuştur. 58 Ana dili olan Arapçanın yanı sıra Farsça, Habeşçe ve Himyer dillerine de iyi derecede vakıf olan Ebû Ĥayyân, Mısır da bulunduğu yıllarda Memlûk hâkimiyetiyle birlikte nüfûz ve itibar kazanan Türkçeye de alaka duymuş, bu dilin başkalarına da öğretilmesi amacıyla Kitâbü l-đdrâk i meydana getirmiştir. 59 Ebû Ĥayyân, bu eseri yazmaktaki amacını Türk dilinden büyük bir kısmını lûgat, sarf ve nahv cihetinden zaptetmek şeklinde ifade etmiştir. 60 Ebû Ĥayyân ın Türk dili ve Türkler üzerine Kitâbü l-đdrâk ten daha önce yazdığı, ancak bulunamamış eserleri şunlardır: Kitâbü l-ef âl fî Lisâni t-türk, Zahvü l-mülk fî Naĥvü t-türk ve Tuĥfetü l-musk fî Sirâtü t-türk. 61 KĐ nin üç nüshası vardır. Eserin yazılış tarihinden yaklaşık olarak 23 sene sonra 1335 yılında istinsah edilen nüsha (V nüshası) Đstanbul da Bayezid Umumî Kütüphanesi nin Veliyüddin Efendi bölümünde muhafaza edilmekte olup, 2896 numarada kayıtlıdır. Nüshanın istinsah tarihi bilinmekle birlikte, istinsah yeri ile birlikte herhangi bir kayıt yoktur. 65 varaktan müteşekkil olan nüshanın ebadı 26 x 18 cm. olup, metin kısmı çoğunlukla 23 satırdır. Türkçe kelimeler kırmızı mürekkeple yazılmış olup harekelidir. 57 A. Melek Özyetgin, ag.e. s A. Melek Özyetgin, a.g.e., s A. Melek Özyetgin, a.g.e., s Ahmet Cafeoğlu, Türk Dili Tarihi II, Alfa Yay., Đstanbul 2001, s Robert Ermers, Arabic Grammars of Turkic, The Arabic Linguistic Model Applied to Foreign Languages & Translation of Abû Hayyân al- Andalusî s Kitâb al- Idrâk li-lisân al-atrâk, Brill- Leiden-Boston-Köln 1999, s. 24.

27 12 Bununla birlikte Arapça tercümelerde sistematik bir harekelendirme görülmemektedir. 62 Bu nüshada, eserin aslına ait olmayıp, sayfa kenarlarına ve satır aralarına yazılmış sözlük ve gramer metni de mevcuttur. 63 Đkinci nüsha (D nüshası), Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazmalar kısmında 3856 numarada muhafaza edilmektedir. Bu nüsha, Ahmed El-Şâfi î tarafından 1402 yılında, Lazkiye de istinsah edilmiştir varaktan oluşan bu nüsha 21 x 15 cm. boyutunda olup, her sayfada 15 satır vardır. Türkçe kelimeler, V nüshasında olduğu gibi kırmızı mürekkeple yazılmış olup, harekelidir. V nüshasına göre daha açık, ancak özensiz şekilde yazılmıştır. Yazısı açık ve okunaklı olmakla beraber eserin genelinde ve daha çok Türkçe kelimelerdeki hareke hataları müstensihin Arapça ve Türkçeye vakıf olmadığını göstermektedir. Ayrıca V nüshasında eserden bağımsız bir görünümde olan haşiyeler, bu nüshada müstensih tarafından eserin orijinaline dâhil edilmiştir. 65 Eserin üçüncü nüshası Kahire deki Dar Al-Kutup Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. 66 Ebû Ĥayyân, sözlük ve gramer olarak iki ana bölümden oluşan Kitâbü l-đdrâk i sözlük, tasrif (çekim, türetme) ve nahiv (sentaks) olarak üç başlıkta toplamıştır. 67 KĐ nin sözlük kısmı, Memlûk sahasında yazılmış sözlük sisteminden farklı olarak isimler, fiiller ile aynı sıra içinde karışık şekilde ve Arap alfabesinin sırasına göre verilmiştir. Bu sözlük bölümü, sosyal hayatın maddi ve manevi bütün söz varlığının yanında birçok hapax malzemeyi de ihtiva etmesiyle orijinal bir yapıya sahiptir. Sözlük bölümünde madde başı olarak verilen fiiller ise görülen geçmiş zaman kipinin üçüncü teklik veya emir kipinin ikinci teklik şahıs çekiminde sunulmuştur A. Melek Özyetgin, a.g.e., s Bu haşiye metninden ayrı bir başlık altında bahsedilecektir. (MS) 64 R. Ermers, a.g.e., s A. Melek Özyetgin, a.g.e., s Robert Ermers, a.g.e., s. 24. Özyetgin, Kahire nüshası (s. 52) olarak tanıttığı bu nüshada Ermers ın D nüshası için verdiği bilgileri tekrarlayarak bilgi hatası yapmıştır. (MS) 67 Ahmet Caferoğlu, Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk, Đstanbul 1931, s. IX. 68 A. Melek Özyetgin, a.g.e., s

28 13 Ebû Ĥayyân, Kitâbü l-đdrâk teki dili türkiyye Türkçe olarak adlandırır; ancak bazen de onu diyalekt farklarını göz önünde tutarak ėıpçakiyye Kıpçakça ve türkmâniyye Türkmence olarak tefrik eder. 69 Kitâbü l-đdrâk te bu diyalektlere ait kelimelerin verilişi iki şekilde olmuştur. Bazı kelimeler Türkmence veya Kıpçakça kaydıyla verilirken, bazı kelimeler de verildikten sonra o kelimenin Türkmencede veya Kıpçakçadaki şekli gösterilmiştir. 70 Eserde, Kıpçak ve Oğuz (Türkmen) etnonimleri dışında Tatar, Bulgar, Tuksuba, Çepnî etnonimlerine ve Harezm Dili, Türkistan Dili gibi bölge dillerine de atıfta bulunulmuştur. Türkî kavimlere yapılan bu atıflar bir tarafa bırakılırsa, Kitâbü l-đdrâk in dili üzerine yapılan geçmiş araştırmalar göstermektedir ki, bu dil Oğuz-Kıpçak karma dili olarak ele alınmıştır. 71 Ermers a göre, Kitâbü l-đdrâk in dili Batı Kıpçak dillerine (Karaim, Karaçay- Balkar) özellikle de Kırım Tatarcasına yakındır. Đbn Muhammed Salih in, Ebû Ĥayyân ın Kitâbü l-đdrâk te ele aldığı dile 17.yüzyılda Kırım ahalisi arasında şahit olması da bu görüşü destekler mahiyettedir. Salih de bu dilli tatariyye Tatarca olarak göstermiştir. Diğer taraftan Gabain, Hattori ve Mahmutova gibi akademisyenler de 14.yüzyıl elyazmalarının dilinin Tatarcanın bir formu olabileceği ihtimaline işaret etmişlerdir. 72 KĐ üzerine yapılan çalışmalar, Selanikli Mustafa Efendi nin 1891 yılında eseri Arap harfleriyle yeniden yayımlamasıyla başlar. Veliyüddin nüshasını esas alan bu çalışma C. Huart (1892) ve L. Bouvat (1906) tarafından şiddetli şekilde eleştirilmiştir. 73 Caferoğlu da bu çalışmanın Köprülü tarafından güvenilir bulunmadığını, naşirin dikkatsizliği neticesinde de eserin sözlük kısmının eksik olarak bastırıldığını Kitab al-đdrak çalışmasının girişinde dile getirmiştir. 74 Eserin bilim dünyasına tanıtılması ise 1905 te yapılan uluslar arası bir kongrede L. Bouvat tarafından olmuştur. Bouvat, bildirisinde Kitâbü l-đdrâk in 69 R. Ermers, a.g.e., s A. Melek Özyetgin, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s Ahmet Caferoğlu, Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk, s. VII.

29 14 fonolojik, morfolojik ve sentaktik özelliklerini örnekler eşliğinde göstermiş, eser üzerine ayrıntılı bir izahatta bulunmuştur. 75 Eser üzerine yapılan ilk ilmi çalışma ise 1931 deki Ahmet Caferoğlu nun Kitâbü l-đdrâk i V ve D nüshalarını karşılaştırarak Türkçeye çevirdiği çalışmadır. 76 Caferoğlu, bu çalışmasında V nüshasını esas almış, diğer nüsha ile karşılaştırma yapmıştır. Bunun yanında bu neşirde eserin orijinali de dizdirilmiştir. Sözlük kısmı tercüme edilmiş, sözlük listesindeki malzeme de Latin alfabesine göre sıralanmıştır. 77 Ermers, yabancı dillere uygulanan Arap lenguistik modelini incelediği çalışmasının sonunda Kitâbü l-đdrâk in gramer bahsinin Đngilizce tercümesini ve bu gramer bahsinde geçen kelimelerden oluşan küçük bir sözlük vermiştir. 78 KĐ, üzerine yapılan son çalışma, Melek Özyetgin in doktora tezi olarak hazırlayıp daha sonra yayınladığı çalışmadır. 79 Özyetgin, bu çalışmada Kitâbü l-đdrâk nin ihtiva ettiği fiilleri fonolojik, morfolojik ve leksik açıdan karşılaştırmalı (Tarihî Türk lehçeleri ve Çağdaş Kıpçak lehçeleri şeklinde) olarak incelemiştir El-Đdrâk Haşiyesi Kitâbü l-đdrâk li-lisânü l-etrâk adlı eserin Veliyüddin nüshasında, sayfa kenarlarında hatta asıl metnin satır aralarında da Kitâbü l-đdrâk nin orijinal metninden bağımsız ayrı bir sözlük ve gramer çalışması mevcuttur. Kitâbü l- Đdrâk in, 1930 lardan beri bilinmesine rağmen, ne bu haşiye çalışmasının tam adı ne müellifi ortaya çıkarılabilmiş ne de bu çalışma tam olarak analiz 75 A. Melek Özyetgin, a.g.e., s Ahmet Caferoğlu, Kitâb Al-Đdrâk li-lisân al-atrâk, Đstanbul A. Melek Özyetgin, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s A. Melek Özyetgin, Ebû Hayân Kitâbu l-đdrâk li Lisâni l-etrâk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav Yay., Ankara 2001

30 15 edilmiştir. 80 Diğer taraftan, Caferoğlu, bu eserin Kıpçak sahası ile ilgisi olmadığı gibi değerli de olmadığını ifade etmektedir. 81 Bu haşiye grameri, kapsamlı bir sözlük ve gramer bölümünden oluşmaktadır. Sayfa kenarlarında karalama şeklinde olan kayıtlar bazen Kitâbü l-đdrâk in leksikal metninin aralarına kadar girer. Bu kayıtlar o kadar çoktur ki asıl metnin okunuşunu güçleştirdiği kısımlar da vardır. Kitâbü l- Đdrâk in morfoloji ve sentaks bölümünün sayfa kenarlarında da gramatikal kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlar sözlük bölümündekilere nazaran daha okunaklı olup, satır aralarına pek taşmamıştır. Ermers, bu haşiye sözlük-gramerinin Kitâbü l-đdrâk, V nüshasının istinsah eden kişinin elinden mi çıktığı yoksa başka bir kişiye mi ait olduğu meselesinin üzerinde önemle durmuş ve bazı çıkarımlar yapmıştır. Ona göre, bu haşiye gramerinin bazı kısımları, aynı varaklarda bulunmamakla birlikte, konu birliği bakımından Kitâbü l-đdrâk metni ile benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte, bâb, fasl, tenbih, en-nev ü l-evvel, eñ-ñarbü l-evvel gibi başlık isimleri ve diğer birçok pasaj bakımından El-Ėavânîn ile benzerlik taşımaktadır. Bazı pasajların Tercümân eseriyle kısmen örtüşmesi Ermers a, haşiye yazarının Houtsma nın üzerine çalıştığı nüshadan farklı bir nüshayı kullandığını düşündürtmüştür. Haşiye gramerinin bazı kısımları ise neredeyse DLT den kopya edilmiştir. 82 Yukarıda bahsi geçen eserlerle olan benzerliklerin yanında, hiçbirinde olmayan lenguistik yaklaşımlar da haşiye gramerinde göze çarpmaktadır. Ermers, bu durumu bu bölümleri yazan kişinin bu bilinen eserler dışında, bilinmeyen en az bir veya birden fazla kaynaktan yararlanmış olabileceğiyle açıklar. 83 Bu çalışmanın bazı bölümlerinde de müellifin Türkler için biz (34 v ), Türkçe için de bizim dilimiz (34 v ) demesi bu bölümleri yazan kişinin Türk 80 R. Ermers, a.g.e., s A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi II, s R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s. 42.

31 16 kökenli olduğunu göstermektedir. Ayrıca, eserde Türkî ve Türk dışında yalnızca Türkmân ve Türkmâni terimleri kullanılmıştır. 84 Yukarıda verilen bilgiler ışığında denilebilir ki, El-Đdrâk Haşiyesi bilinen ve bilinmeyen birçok çalışmanın bir derlemesi olup tek bir kişiye atfedilemez. 85 Bu eser üzerine tek çalışma, Veled Đzbudak ın 1936 da, eseri Latin harfleriyle yaptığı yayın olmuştur Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muāâli Halil bin Muhammed bin Yusuf El-Ėonevî tarafından 1343 te yazılan bu eserin tek nüshası Hollanda nın Leiden Üniversitesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Eserin ilk ilmî neşrini yapan Theodor Houtsma, eserin yazım tarihini yanlış okuyarak çalışmasında 1245 olarak vermiştir. Bu talihsiz hata, Flemming in bu hatayı düzeltecek olan makalesine kadar, Houtsma yı referans alan diğer çalışmalarda da tekrarlanmıştır. 87 Tercümân iki parçadan müteşekkil olup, birinci bölümünde 63 yapraklık Arapça-Türkçe sözlük; ikinci bölümünde ise 13 yapraklık Moğolca- Farsça sözlük bulunmaktadır. 88 Houtsma ya göre bu parçalar, üç dile de vakıf bir kişinin elinden çıkmıştır. 89 Müellif, giriş kısmından sonra, mevcut malzemeyi dört ana başlık altında inceler: I) Đsimlerin tematik olarak düzenlendiği Arapça-Türkçe sözlük; II) Arapça-Türkçe fiil listesi olarak isim-filler ve fiillerin emir çekimi; III) Fiillerin çekimi ve son olarak IV) Sentaksa dair temel kurallar ve mecburi unsurlar. 90 Diğer eserlerin çoğunda da görüldüğü gibi, müellif eserdeki dili türkî Türkçe veya kifçakî Kıpçakça olarak tesmiye eder. Müellif Türkmence ile 84 R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s Veled Đzbudak, El-Đdrâk Haşiyesi, Đstanbul R. Ermers, a.g.e., s Recep Toparlı, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara 2000, s. V. 89 R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s. 32.

32 17 hâlis Türkçe nin ayrımını bilmekte ve hatta onun bünyesindeki Farsça alıntı kelimeleri de belirtmektedir. 91 Tercümân da, önceki eserlerden herhangi birisine doğrudan bir atıf bulunmamakla beraber, müellif üstü kapalı bir şekilde bu eseri öncüllerinin eserlerinde izlediği yolu takip ederek hazırladığını dile getirmiştir. 92 Eserin birinci kısmı (Arapça-Türkçe sözlük) Hollandalı bilim adamı Martin Thoedor Houtsma tarafından işlenmiş, 1894 te Leiden de Ein türkischarabiches Glossar adıyla yayınlanmıştır. Çalışmada, gramer bahislerinin özeti, Arap harfleriyle yazılmış Türkçe kelimelerin Almanca karşılıklarının verildiği sözlük, yazmanın tıpkıbasımı ve dizin yer almaktadır. 93 Houtsma, eserin ismini Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muāalî ve Fârisî olarak vermiştir, ancak bu ismin sonundaki Fârisî eserin orijinal ismine ait olmayıp sonradan meçhul bir el tarafından eklendiği anlaşılmıştır. Bu Arapça- Türkçe olan kısım daha sonra, Kurışjanov tarafından 1970 de Alma-Ata da Đssledovaniye po leksike starokipçakskogo pis mennogo pamyatnika XIII v. Tyursko-arabskogo slovarya 94 adı ile neşredilmiş olup, bu çalışmada Houtsma yayınındaki Arap harfli orijinal yazma esas alınmıştır. 95 Eser son olarak, Recep Toparlı, Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık tarafından 2000 yılında eserin orijinal ismiyle yayınlanmıştır. Bu çalışmada, Arapça-Türkçe sözlük bölümü ve gramer kısmının tercümesi yapılmış, eserdeki Türkçe kelimelerin dizini ve yazmanın tıpkıbasımı verilmiştir. Yazmanın Moğolca bölümü ise N. Poppe tarafından işlenmiş, yılında Das Mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift adıyla neşredilmiştir. 91 R. Ermers, a.g.e., s R. Ermers, a.g.e., s Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2005, s A. K. Kurışjanov, Đssledovaniye po leksike starokipçakskogo pis mennogo pamyatnika XIII v. Tyursko-arabskogo slovarya, Alma Ata, Recep Toparlı, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, s. VI.