MISIR BASININDA M LLÎ MÜCADELE DÖNEM TÜRK YE S ÜZER NE B R ARA TIRMA ( ) Mehmet Serhat YILMAZ *

Transkript

1 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:2 Sayfa:99122 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Issue:2 Page:99122 MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE S ÜZERNEBRARATIRMA( ) MehmetSerhatYILMAZ * Özet Buçalmada, yllararasndaAnadolu dakimillîmücadelehareketininmsrbas nndanaslalglandvegelimelerinbasnanaslyansdsorusunacevaparanmtr. Aratrma, yllarndaAinShamsÜniversitesi ndeokutmanolarakgörevyapan aratrmactarafndanmsrmillîkütüphanesisüreliyaynlarbölümü ndeyaplmtr.çalma srasndamillîmücadeledönemindekahire deyaynlanmaktaolanüçbüyükgazete,elahbar, ElAhramveElMukattamgazetelerindenyararlanlmtr. MsrbasnndaTürkiye dekigelimeleryakndantakipedilmitir.elahbarörneindemilliyetçi basntarafndananadolu dakigelimelerdikkatletakipedilmiveyaplanyaynlarlamillîmü cadelehareketidesteklenmitir.elahramgazetesindetürkiye dekigelimelerduyurulmuve dahatemkinlibiryaynpolitikasizlenmitir.elmukattamgazetesiise,ngilizsiyasetiyanlsbir tutumiçerisindeolmutur.busebeplemillîmücadelehareketinekaryaynpolitikasylabilinen ElMukattamgazetesi,1923ylndaLozanAntlamas ndansonraanadolu dakimillîmücadele hareketinidestekleyendierbasnorganlarylaaynçizgiyegelmitir. Msrbasnnda yllararasndaAnadolu dakimillîmücadelehareketininmillîözellii veemperyalizmekarduruuöneçkarlmtr.bundansonra1922ylndasaltanatnkald rlmasilebirliktesaltanatvehilafetindurumutartlmayabalanmtr.halifelikkurumunun 1924ylndakaldrlmasndansonra,MsrbasnnnTürkiye yekarbakaçsndabirkrlma vedeimemeydanagelmitir. AnahtarKelimeler MillîMücadele,Türkiye,Msr,Basn,MsrBasn ARESEARCHONTURKEYINTHEEGYPTIANPRESSINTHENATIONALSTRUGGLE ERA( ) Abstract Inthisstudy,thequestionsofhowtheNationalStrugglemovementinAnatoliabetween tookpartandhowitwasreflectedintheEgyptianpressweretriedtobeanswered.This researchwasdonebytheresearcherwhowasworkingasalecturerinainshamsuniversity between inthesectionofperiodicalsinthenationallibraryofegypt.duringthe studythreemajornewspapers,alahbar,alahramandalmukattam,whichwerepublishedin CairointheeraoftheNationalStruggle,weretakenuseof. * Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Öretim Üyesi myilmaz@kastamonu.edu.tr

2 100 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ThedevelopmentsinTurkeywerecloselysucceededbytheEgyptianpress.IntheAlAhbar example,thedevelopmentsinanatoliawerecloselysucceededbythenationalistpressandthe NationalistStrugglemovementwassupportedbypublication.ThedevelopmentsinTurkey wereannouncedinthealahramnewspaperbutamoreposedpublicationpolicywasfollowed. TheAlMukattamnewspaperfollowedamannerofproBritishpolicy.ForthisreasontheAl MukattamnewspaperknownforitspublicationsagainsttheNationalStrugglemovementcame tothesamesupportinglineafterthelausannetreatyin1923astheothernewspapersthatsup portedthenationalstrugglemovementinanatolia. TheNationalStrugglemovementbetween yearswashighlightedofitsnationalist pointsanditspositionagainstimperialismintheegyptianpress.afterthis,thestateofthesulta nateandthecaliphatetogetherwerediscussedwiththeabolishmentofthesultanatein1922. AftertheabolishmentoftheCaliphateinstitutionin1924therewasanoffenceandchangeinthe viewoftheegyptianpressagainstturkey. KeyWords NationalStruggle,Turkey,Newspapers,EgyptianPress

3 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 101 I.GR Aratrmaclar, genellikle Msr modernlemesinin tarihi geleneini 1798 ylndanapolyon unmsr igaletmesitarihinebalarlar.napolyonülkedeçok ksabirsürekalmolmasnakarn,devrimciveliberalfikirlerinmsr ailkfrans zlartarafndangetirildiikabuledilir.budönemdematbaadamsr agetirilmi, BattarihvedüüncesigibislamîkonularveArapçaçalmalaryaygnlamaim kânnakavumutur 1.MatbaannkurulmasileDecaceEgyptienne(MsrHaftas) velecourierd Egypte(MsrPostas)adlikigazeteyaynlanmayabalamtr.Bu ilk matbaaya ElMatbaatü lehliyye ad verilmiti. Franszlarn Msr boaltma larndan sonra, 1821 ylnda Mehmet Ali Paa tarafndan bu matbaann kalnts üzerinearapdünyasnnenbüyükmatbaaskabuledilenbulakmatbaaskurul mutur. Bu matbaada baslan eserlerin yan sra 1828 ylnda bir de ElVakau l MisriyeadaltndaArapdünyasnnilkgazetesiyaynlanmayabalamtr ylndan1909ylnakadarMsr dabasnönemliölçüdeyaygnlamtr. 1909ylnakadarMsr da39 uarapçayaynlanan84günlükgazetebulunmak tayd 3. Msr da Birinci Dünya Sava srasnda, ylar arasnda yaynlanmayabalamolansüreliyaynsays23 tür.millîmücadeledöneminde Msr da basn açsndan öncelikli merkez Kahire olmu, skenderiye onu takip etmitir.çalmaalanmzolanbudönemebakldzaman1919ylnda15,1920 ylnda13,1921ylnda22,1922ylnda16ve1923ylndaise15yenisüreliyaynn basnhayatnakatlmolduuanlalmaktadr 4. MsrBirinciDünyaSavasrasndangiltere ninhimayesialtnagirmitir.bi rincidünyasavasrasndamsr dakisiyasalbeklenti,savasonrasndamsr n geleceiüzerineydi.bubalamdawilson unondörtmaddelikilkelerisavason rasbamszlagidenyoldabirümitolarakalglanmt.bamszlilkeedinen bir grup siyasetçi tarafndan Arapça da Vafd olarak adlandrlan bir delegasyon kuruldu.1918kasmndamsr nbamszliçinngilizyüksekkomiseriwin gatearaclylaparisbarkonferans nakatlmakisteyenvafd nteklifilondra tarafndan reddedilmiti. Bu srada Said Zaglul Vafd n bakanlna gelmitir. 1919ylMsr dayaygnçalkantlbirdönemolarakgeçti.saidzaglultutuklana rakmalta yasürgünedildi.msrlmilliyetçilerinbamszlktalepleringilizka binesi nde destek görmedi ylnda Msr üzerindeki ngiliz korumas ve skyönetim kaldrlarak Msr a bamszlk verildi. Kral Fuad n krall devam etti.1922ylndan1952ylnakadargeçenbundansonrakidönemmsr daliberal deneyimdönemiolarakbilinmektedir.1922ylndageçicimeclisgenelseçimlere ülkeyihazrlamagöreviniüstlenmiveanayasahazrlyaplmtr.msr da1923 ylnda anayasal rejime geçilmitir. Bu dönemde Msr daki artlar dikkate al 1 Abdel Monem Said Aly, Democratization in Egypt, American Arab Affairs, Nu:22, (Fall 1982), s inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, s Jamal Mohammed Ahmed, The Entellectual Origins of Egyptian Nationalism, Oxford Universty Press, New York, 1960, s brahim Abduh, Tatavvur el-sahâfetu l-msriye , Matbaa Sicil El-Arab, Kahire, 1982, s

4 102 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ndnda bir takm problemlerin de ortaya çkt bilinmektedir. Vafd hareketi güçlübirpartiolaraksiyasetsahnesindeyerinialmtr.sözkonusudönem,kral Fuad,ngiltere,milliyetçilervesiyasalpartilerarasndaoluanbirdengepolitikas ilegeçmitir 5. BirinciDünyaSavasonunda191920yllarndaMsr datambamszlkiçin uluslararas konjonktürde bir frsat elde edilmiti. Üstelik Türk millî mücadele hareketibununiçiniyibirörnekti.fakatsavayoluylatambamszlkeldeetme düüncesimsr dakullanlamamtr 6. II.MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE S Çalma alanmz olan dönem içerisinde çok daha önceden yayna balam olan ElAhram 7 gazetesinin yan sra ElMukattam gazetesi de yaynna devam etmitir.elahbar 8,stiklâl 9,ElSiyasa 10,ElBela 11,ElEhalîveElEfkârgibiunvan lar altnda yayn faaliyetlerinde bulunulmutur. Çalma yllarnda MsrMillîKütüphanesiSüreliYaynlarBölümü ndegerçekletirilmitir.çalma Millî Mücadele döneminde Kahire de yaynlanm olan üç büyük gazete, El Ahbar,ElAhramveElMukattamgazeteleriesasalnarakyaplmtr 12. BirinciDünyaSavasonundaOsmanlDevletitarafndanMondrosMütare kesi ninimzalanmasndansonrayenibirdönembalamtr.budönem,tilafde vletleritarafndananadolu nunigaliveigallerkarsndamillîmücadelehare ketiningerçekletiidönemdir.elahramgazetesindeanadolukonuluilkhaber zmir inigalihaberidir.yorumsuzbirekilde16mays1919tarihindeyunanllar tarafndanzmir inigalihaberolarakduyurulmu 13,birkaçgünsonraisezmir e Yunan askerleriyle birlikte ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikallarn da girdii ifade edilmitir 14. ElAhram gazetesinde Mustafa Kemal ad ilk defa Erzurum Kongresi döneminde Enver Paa ile birlikte anlmtr. Konuya ilikin haberin 5 Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s Geni bilgi için baknz. Great Britain And Egypt , Royal Institute of International Affairs, Oxford University Press, 1952, s Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, (Translated by Francis Scarfe), Criterion Books, New York, 1958, pp lk yayn hayatna atld 1876 ylndan itibaren Msr n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. smini, piramitler anlamna gelen ve Kahire yaknnda bulunan üç büyük piramitten (Ahrâmu s-selâse) almaktadr. Günümüzde de yayn hayatna devam eden Ahram, Arap dünyasnda tarafsz ve dengeli yayn politikasyla tannmaktadr. Abduh, Age, s El-Ahbar gazetesi 22 ubat 1920 ylnda yayn hayatna balamtr. Abduh, Age, s yl Mays ay içerisinde stiklâl isimli gazete Mahmut Azmi nin sorumluluunda yayna balamtr. Taha Hüseyin e bu gazetede yazlar yazmtr. Abduh, Age, s Bir dier gazete El-Siyasa gazetesidir. 30 Ekim 1922 ylnda yayn hayatna balamtr. Gazete Msr da parti ve Vafd hareketi üyelerinin bazlarnn da katlm ile kurulan liberal anayasa parti sinin yayn organ olarak kurulmutur. Hizbu l-ahrâr el- Desturiyîn Yaz heyeti bakanln Muhammet Hüseyin Heykel yapmtr. Abduh, Age, s El-Bela gazetesi 1923 ylnda yayna balamtr. Sahibi Abdülkadir Hamza dr. Abduh, Age, s Makale sahibi öretim ylnda Bakanlklar Aras Ortak Kültür Komisyonu kararyla Kahire Üniversitesi adna Kahire Büyükelçilii emrine okutman olarak görevlendirilmi, Ain Shams Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde okutman olarak görev yapmtr. Bu süre içerisinde Kahire Büyükelçilii Arivi ve Msr Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü nde çalmalarda bulunmutur. 13 El-Yunaniyun fî zmir El-Ahram, Say:12806, (16 Mays 1919), s El-Hulefâ fî zmir, El-Ahram, Say:12811, (22 Mays 1919), s.1., Yunanllarn zmir de hakim olduklar hakknda, El-Hâl fî zmir, El-Ahram, Say:12817, (27 Mays 1919), s.1.

5 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 103 dahailkcümlesindemustafakemalveenverpaannbolevikordusuylabirlikte olduklarduyurulmu,dolaysylabirliktehareketettiklerigörüntüsüverilmitir 15. ElAhramgazetesindeigallerekarilkdirenihareketindenHaziranayiçe risindebahsedilmitir.haberegöre,yunankuvvetleriödemi ekadarilerlemive burada gayri nizamî Türk birlikleri tarafndan Yunan ilerlemesi ksmen durdu rulmutur 16.Gazetede4Austos1919tarihlistanbulmuhabiritarafndanbildiri len haberlere dayanlarak Dahiliye Nezareti tarafndan Anadolu vilayetlerine MustafaKemalveRaufBeyinyakalanaraktutuklanmasnisteyenemirlergönde rildii,zmirvecivarndaigalekarmukavemetedenmilisgruplarnoluturul duu ve bir örgütlenme içerisinde kongrelerin düzenlenmekte olduu belirtil mitir 17. Bu husus The Times gazetesinden yaplan nakilde Erzurum da Türk Kongresi balilehaberolarakduyurulmutur 18. MsrbasnndadöneminbirdierbüyükgazetesiElMukattamgazetesidir 19. ElMukattamgazetesinde1919ylOcakveNisanaylararasndaOsmanlDevleti vetürkiye yeilikinhaberakbulunmamaktadr.ngilizsiyasetiyanlsolarak görülengazetede,budönemdeözelliklealmanya nndurumuileilgilihaberve makalelerin yer ald gözlenmektedir. Yurt d balant ve haber ana sahip olangazetede,düzenliolaraktelgrafhaberlerineyerverilmekteolupözelliklete mel haber kayna Londra dr. Milliyetçi yayn politikasna sahip olan ElAhbar gazetesinin bu dönemdemsr içindeki gösterilere arlk vermesi ve Msr millî hareketini oluturma çabalarna dönük yaynlarna karn ElMukattam gazetesi bu konudaki yaynlara da yer vermeyerek farkl bir portre çizmektedir. El Mukattam gazetesinde zmir in igaline ilikin gelimeler haber olarak Router ajansveyunanhaberkaynaklarnadayanlarakverilmitir.yunankaynaklarna dayandrlanhaberlerinyanlolduudikkatiçekmektedir 20.Özelliklesavahaber leri Yunan askerî komuta merkezine dayandrlarak resmî açklamalar eklinde Kahire dekiyunanistansiyasîajansndanalnmaktayd. Msr da ngiliz tarafnn görülerini aktaran ElMukattam gazetesi dnda Msrkamuoyununhemenhementamam,tümyaynorganlarylatilafDevletle ri nin karsndayd. ElMukattam gazetesi, Anadolu Türk Millî hareketinin balangcndanitibarenyunantarafnngörülerinisavunmutur.tilafdevletleri nin stanbul u igalini ise geçici olarak yorumlayarak bir anlama yaplabile ceine iaret etmitir. Gazetede, ayet stanbul Hükümeti Anadolu da Mustafa Kemal in arkasnda olup onu destekliyor ve darya kar desteklemez görü nüyorsa,budurumdaanadolu dakimillîmücadelehareketininstanbul unsela 15 Enver Baa ve Kemal Baa, El-Ahram, Say:12873, (23 Temmuz 1919), s.1. (h) 16 Beyn el-yunan ve l-etrak, El-Ahram, Say:12838, (7 Haziran 1919), s Havadis Turkiye, El-Ahram, Say:12887, (6 Austos 1919), s El Mu temer el Turkî fî Erzurum, El-Ahram, Say:12917, (6 Eylül 1919), s Nisan 1888 ylnda kurulmutur. smini Kahire yaknlarnda bulunan Mukattam Tepesinden almaktadr. El-Ahram dan sonra ikinci büyük gazete olmu reformcu eilimi ile dikkat çekmitir. brahim Abduh, Age, s Mukattam, Say:9212, (4 Temmuz 1919).

6 104 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 meti için daha temkinli davranarak Yunanllara kar saldrsn durdurmasn, aksi takdirde stanbul un Türklerin elinden çkabileceine dikkat çekerek güya telkinlerdebulunulmutur 21. ElMukattam gazetesinde 1919 yl Temmuz ve Austos aylarnda Tür kiye deki Millî Mücadele hareketi hakknda aleyhte de olsa haber ve yorumlara rastlanlmamtr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin yaplmasna kadar gazetede darda Millî Mücadele hareketinin henüz etkili görülmedii veya dikkatlerden kaçt eklinde bir görüntü bulunmaktadr. Mustafa Kemal in ismi gazetede ilk defa22temmuz1919tarihindeksabirhabereklindeveonakarbiranlayla kaleme alnmtr 22. Gazetede Eylül ayndan itibaren ksa haberlere yerverilerek MillîMücadelealeyhineyaynpolitikasgüdülmekteolduuanlalmaktadr.Bu dönemdegazetedehaberler TürkiyeHaberleri genelbalaltndaverilmekte dir.sözkonusubalkaltndayeralanaltbalklarisengiltere ninplanvetaksi matnauygunolarakuekildeverilmitir:stanbulhükümetivesulhgörüme leri, Türkiye ve Kürdistan, Türkler ve Ermeniler, Yunanllar ve Anadolu. El Mukattam da yer alan yukarda verilen balkl haberler genellikle Londra kaynakldr. MustafaKemal,igalkuvvetlerinedirenmekvebamszbirTürkiyekurmak içinönceliklesivilveaskerîtekilatkurmaklaiebalamtr.buamaçlamücade leyegirimi ve8temmuz1919 dabütüngörevlerindenveaskerliktenistifaet mitir. Millî Mücadele hareketinin amaçlar ve ilkeleri önce Erzurum sonra da SivasKongresi ndebelirlenmitir 23.KongrelersürecindeMustafaKemal induru mununsorgulandilkmakaleelahramgazetesindeyaynlanmtr.sivaskon gresi srasnda yaynlanan Mustafa Kemal Anadolu da Ne Yapyor? balkl makalede Millî Mücadele hareketi deerlendirilerek, Mustafa Kemal Paann Anadolu daneyaptveneyapmakistediisorgulanmtr.makaledemustafa Kemalvearkadalarnnstanbularasndakiihtilafnileribirboyutaulatbelir tilerek, Mustafa Kemal in ttihatçlara dayand yorumu yaplmtr. Gazetede Mustafa Kemal in ttihatçlarn cemiyetine dayand, onlarn liderlerinden birisi olduu, daha önce isminin çok fazla bilinmedii ve Enver Paa ile husumetinin olduu ifade edilerek ksaca onun hayatndan bahsedilmitir. Mustafa Kemal in SelaniklibirTürkolduu,savabalayncaÜçüncüOrduKomutanolarakgörev verildii,mondrosmütarekesi ndensonragenelmüfettiolarakgörevlendirildii vestanbulhükümetitarafndananadolu dakiaskerîileridenetlemekiçingön derildii fakat Anadolu ya geçince dank bir halde olan ttihatçlar bir araya getirip planladklarn gerçekletirmek üzere bir kongre toplad belirtilmitir. Yine gazetede Mustafa Kemal u ekilde deerlendirilmitir: Mustafa Kemal imdikimevcuthükümetidevrimyoluyladeitirmeyekastedendevrimhareke 21 Bayûmî, Age, s Mustafa Kemal in Ekibi, Mukattam, Say:9226, (22 Temmuz 1919), s Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye nin d Politikas ( ), Ankara, 1997, s.6.

7 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 105 tininlideridir.omeclisinierzurum dansivas atadveoradakendisinebirhü kümetkurdu.onunaskerîkuvvetigündengüneartyorveoalmansubaylarn ellerindensavaderslerialansubaylaryönetiyor.buliderlerdenbirisistanbul da tutuklu haldeyken firar eden Enver Paann amcas Halil Paadr 24. Yine El Ahram da 22 Eylül 1919 tarihinde Msr basnnda Hareketi Vataniye olarak isimlendirilen MillîMücadele hareketimensuplarnnsivas tabirkongredüzen lendiivurgulanarakgelimelerduyurulmutur EylültarihleriarasndaSivasKongresi ninyaplmasnnardndanstan bul ile olan haberleme irtibatnn kesilmesi kararnn haber olarak verildii El Mukattam da,anadoluhükümetitarafndanbununstanbulhükümeti nintan nmadanlamnageldiibelirtilmitir 26.ErzurumveSivasKongreleri ndensonra MustafaKemalPaannartlar balaltndamillîkongrelerintoplandha berineyerverilerekmustafakemal instanbulhükümeti ndenisteklerisulhgö rümelerine ilikin teklifleri kabul etmediini ve ileri sürdüü artlara yer veril mitir 27. BudönemMsrbasnnayansyankonulardanbirisiMsr nhukukîkonumu üzerinedir.birincidünyasava ndanosmanldevleti ninyenikçkmasüzerine, Osmanl Devleti nin Msr üzerindeki hukukunun ortadan kalktn savunanlar olduu gibi bunun karsnda olan bir kesim de bulunmaktayd. Msr da Millî Parti ye(hizb ulvatanî)mensupbirgurup,türkiye ninamerikanbakanwil son unkararlarnveözelliklemilletlerinkendigeleceklerinikendilerininbelirle mesigerektiieklindekibildirgesinikabuletmesineramen,türkiye ninmsr a olanhâkimiyetinindevamettiinisavunuyordu.partiiçerisindebukanadnban çekenkiimustafaçorbacidi.dieryandaneminelrafiiliderliindekibakabir kanatdaaksinisavunarakbufikrekarçkyordu.budüünceninpartidekitem silcisiolaneminelrafii,mustafaçorbacveonungibidüünenazsaydakikii nin partinin görüünü yanstmadn, bu durumun bilakis onlarn kendi kiisel fikirleriolduunusöylüyordu 28. RafiikanadgörülerindeTürkiye ninbirincidünyasava ndayenilmesiile MsrüzerindeolanhukukunundütüünüsavunanVafdPartisi yleaynçizgiye yaklamt.bukesimemuhalifolankanatise,msrsorununuuluslararasalanda çözümlenebilmesiiçintürkiye ninmsr aolangarantörlüündenvazgeçmemesi gerektiinivevafdpartisi ninböylebirdüünceyle,yanitürkiye ningüvencesin dençkmbirmsr ngiltereiledengeunsurununolmadbirilikiilebabaa braktnsavunuyordu Fî Belâd el Anadul mâ Yef al Mustafa Kemal, Al Ahram, Say:12921, (12 Eylül 1919), s El-hâl fî Anadul, El-Ahram, Say:12930, (22 Eylül 1919), s Türkiye de Durum, Mukattam, Say:9297, (14 Ekim 1919), s urût Mustafa Kemal Baa, Mukattam, Say:9301, (18 Ekim 1919), s Zekeriya Suleyman Bayûmî, Mevkf Misr min-el-mütegayyirât fî Turkiye Beyn el-harbeynu l-alemiteyn , Dârü l-kitâbü lcâmi a, Kahire, 1989, s Bayûmî, Age, s.41.

8 106 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 BirdiergazeteMsr ntambamszlkonusundayaynpolitikasizlemi olanvedöneminmilliyetçibasnarasndayeralanelahbargazetesidir 30.Msr Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü nde ElAhbar gazetesinin 1919 yl OcakayndanitibarenTemmuzaynakadarsaylararasndaepeyceeksiklikbu lunmaktadr.gazetenintemmuzaynakadarolanaltaylkdevresindemillîmü cadele konulu haber ve yaynlara rastlanlmamtr. Özelikle bu dönemde El Ahbar damsr niçmeselelerivebunabalolarakyaplangösterilerhaberola rakyeralmaktaolupmsrmillîhareketibirtoparlanmadevresindeolduuiçin doalolarakyaynlarülkeninkendiiçbünyesindekigelimeleriyanstmaktadr 31. TürkMillîMücadelehareketininbirisiaskerî,dierisiyasîolmaküzereikice phesi bulunmaktayd. Söz konusu dönemde siyasal alanda ve d ilikiler balamndaönemlibirunsurtürksovyetilikileriningelimesiolmutur.anado lu dakimillîmücadelehareketininbolevikrusyaileolanilikisimsrbasnnda yer alm fakat kamuoyunda fazla bir etki yaratmamtr. Msr Diyar Müftüsü bulunanmuhammednecib18austos1919tarihindemsr dabolevikliekar birfetvavermitir 32.Bolevikliireddedenbufetvayakarkendilerinisavunmak için Msr komünist hareketi mensuplar TürkRus ilikilerini kullanma yoluna gitmilerdir. Msr Bolevikleri Millî Mücadele hareketi balamnda Ruslar ile Türklerinkurduuilikiyislâmilekomünizmarasndabirilikininolabileceine delilgetirmekiçinkullanmlardr 33. ElAhbargazetesiilkönceleritemkinlibireklideMillîMücadelehareketiile Ruslararasndakicereyanedenkarlklhaberlemevegörümelerebalolarak herikitarafarasndabiryaknlamannolduunusöylemekleyetinmitir 34.Yine söz konusu gazetede Mustafa Kemal in Lenin e yazm olduu içerisinde siyasi balant salanmas ve destek istenmesi konulu mektuptan bahsedilmitir 35. Bu konudaelahbargazetesigenelyaynyönetmeniolarakdagörevyapaneminel Râfîitarafndanbirmakaleyaynlanmtr.Bumakalede,BolevikhareketinAna dolu dakimillîmücadelehareketinedestekçkmasntakdirveövgüilekarlaya rak, batl devletler eer Bolevik tehdidine kar koymak istiyorlarsa milletlerin hürriyetinevehüriradesinesaygduymalargerektii,dümancatutumlarnde 30 Birinci Dünya Sava sonunda 22 ubat 1920 tarihinde yayna balayarak milliyetçi basn arasnda Msr n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. Millî Parti ile birleerek Msr n tam bamszl konusunda bir yayn politikas izlemi olup dönemin milliyetçi yazar Emin el-rafî de makalelerini Ahbâr da yazmtr. brahim Abduh, Age, s.109. Özellikle yllar arasnda bamszlk taraftar yaynlarna paralel olarak Türkiye deki Millî Mücadele hareketine destek vererek Msr da Millî Mücadele yannda kamuoyu olumasna katk salamtr. 31 Bu dönemde Said Zaglul un tutuklanmas ve Malta ya sürgüne gönderilmesi Msr da çalkantlara yol açmtr. Dönemin ksa bir anlatm için baknz. Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s Fetva metni için bkz. Fetvâ, El-Mukattam, Say:9249, (18 Austos 1919), s.1., El-Bolefiyye Tehden el-diyânet, El-Ahram, Say:12899, (18 Austos 1919), s Bayûmî, Age, s Al-Ahbar, (16 Mays 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s Al-Ahbar, (29 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. Bu mektuba 3 Haziran 1920 tarihinde Sovyet Dileri Bakan Çiçerin cevap vermitir. Sovyet hükümeti bu cevapla TBMM Hükümetini resmen tanm, iki ülke arasnda diplomatik ilikiler resmen kurulmutur. Fahir Armaolu, 20. Yüzyl Siyasî Tarihi , Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, Ankara, 1984, s.311.

9 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 107 vametmesihalindebudurumunmilletlerikomünizminönündesetveengelol makyerineonlarkomünizminkucanaittiinibelirtmitir 36.YineRâfiî,birya zarn tilâf Devletlerinin tpk Anadolu da olduu gibi Asya siyâsetlerinin iflâs ettiini ve bu siyâsetten Boleviklerin faydaland görüünü teyit ettiini ifade etmitir 37. Türkiye dekimillîmücadelehareketininyakndantakipedildiielahbarga zetesindemillîmücadelehareketinitemsiledenresmîazlardanyaplanalntlar la,türkiye ninkesinliklebolevizmetabiiolamayaca,çünküanadolu dakiha reketinmillîbirhareketolduu,türkmilletininslâm nprensipleriylekaynam veonunanlaynbenimsemibirmilletolduu,anadolu dakihareketinyegâne amacnn vatann istiklâlini salamak, hilâfet ve saltanat makamn tehlikeden kurtarmakiçinçalanbirhareketolduuvurgulanmtr 38. ElAhbar gazetesinde Türk ve Rus hükümetleri arasnda yaplan antlama Türk ve Rus Hükümetleri Arasnda Siyasî Antlama balyla verilerek 39, bu antlamadan sevinç duyulduu ifade edilmektedir. Bu makalede muahede ile dou meselesinin yeni bir döneme girdiini, Avrupa nn Orta Dou yu düzene koymaadnayapthâkimiyetyarnnönünenihayetgeçildii,dou nunartk kendi ilerini kendisinin halledebileceini, Dounun seçtii yolda salam yürü düüifadeedilmektedir.buyenigelimeiletürkiye nindünyasiyasetindekiye rinin kuvvetlendiini, u anki ve gelecekteki siyasî hasmlarnn oyunlarndan kurtulduu,istiklâlinikoruduunuvebundansonradatürkiye yeartkbirkötü lüüngelmeyeceivurgulanmtr 40. Kuvvayi Milliye nin Yunanllara kar kazand baarlar Msr da Türkiye aleyhinde neriyatyla bilinen ElMukattam gazetesinde TürklerinBolevikler ile olanirtibatnabalanarakgörmezliktengelinmeyeçallmvemsrkamuoyun datürklerinitibarnnsarslmasamaçlanmtr.gazetede,bolevikliinanadolu köylüsünesosyalkalknmaysalayacak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilir tatl bir fikir olarak takdim edildii ve aldatldklar ifade edilerek adres olarak Türkiye yi dostluk ve adaleti ile bilinen ngiltere den baka bir gücün kurtara mayacabelirtilmitir.ayrcaayetruslarnmustafakemal esilahvemühimmat yardmolamasaydyunanllarakarzaferkazanlamayacanifadeedilerekrus tehlikesinevurguyaplmtr 41.ElMukattam dadahasonradaaynuyarlarsür dürülmütür. Türklerunuidraketmelidirlerki,BolevikRusya nnhedeflerinin 36 Emin El-Râfîî, Meâkil el-ark, El-Ahbar, ( ), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s Al-Ahbar, (08 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s El-hareket el-vataniye el-turkiye ve Hakikât Alâkatuhâ bil-hareket el-bolefiyye, El-Ahbar, (08 Nisan 1921), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42., Bayumî ye göre, Msr daki komünizm hareketinin 1921 ylnda Türk-Rus yaknlamasndan etkilendiine iaret eden bir belge bulunmamaktadr. Buna sebep olarak Msr komünizm hareketinin içeride kendi varln korumaya çalmas, Msr da toplumsal destek yoluyla veya uluslar aras alanda komünizm hareketine balanarak onlardan ald destek ile kuvvetlenme konusunda bir anlay birliinin olmamas ve bu konudaki ihtilaflar yüzünden henüz hareketin bir alt yap oluturma sürecini yaamas olarak gösterilmektedir. Bayûmî, Age, s M.A., Mu âhede Siyasiye Beyn Hukûmet Ankara ve el Hukûmet Rusîye, El-Ahbar, Say:370, (11 Mays 1921), s Bayûmî, Age, s El-Mukattam, (07 Haziran 1920), s.1.

10 108 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 RusKayzermparatorluununhedeflerindenfarklolmad,bununuanortaya çkmamasnn sebebinin Rusya nn kendi içerisinde Boleviklii yerletirmeye çalmalarvelenin inuandaülkesinidardazordurumasokacakgiriimler denkaçnmasdr eklindeyorumlanmtr 42. GenelolarakMsrbasnvekamuoyununTürkiye decereyanedenolaylara kar tutumunda dinî bak açs yönlendirici bir rol oynamtr ylnda Msr dagizlicekurulanbircemiyet, SunusîHareketi ilebalantyageçerekngi lizlerekarortakmücadeleetmekiçinbirliktehareketetmekararalmtr 43.Mart 1921 de stanbul un tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi Msrllar üzerinde biretkiyaratmbuöfkedahasonraartarakdevametmitir 44. ElAhbargazetesibandanitibarenAnkarailestanbularasndakibagöste rençekimedeankaravemillîmücadelehareketininyanndayeralmvegaze tede Millî Mücadele yi destekleyici nitelikte yaynlar yaplmtr. Emin ElRafii, stanbul Heyeti nin Sulh Konferansna gidiine yönelik olarak gazetede yazd makalede, söz konusu heyetin Türk halknn tümünü temsil etmediini, çünkü stanbul Hükümeti nin sadece stanbul ve Anadolu da çok küçük bir bölge dnda hâkimiyetinin olmadn belirtmitir. Yine ElRafii tarafndan Ankara Hükümeti ninanadolu nundierbütünbölgelerinehakimolduu,stanbulhü kümetiveeyhülislamtarafndanyaynlananfetvanndabirtesirininolmadve tilaf Devletleri nin stanbul Heyeti ile yapacaklar bir sulhun çok ksa ömürlü olaca,çünküesaslbirtemeledayanmad,sulhuyapanlarnelindebirgüçbu lunmadvebubalamdaaslgücünanadolu daolduuvurgusuyaplmtr 45. MuahedeninimzalanmasndansonraElAhbargazetesindeEminElRafii nin bir baka makalesinde, talya ve Fransa delegasyonunun bu antlamann uygu lanmasnnzorluunaiaretetmelerinedeinerek uygulamaimkânolmayacak olanbirantlamaöyleyseniçinimzaland? diyesoruyordu.rafiiyazsndabar konferansnn neden böyle bir siyaseti gerektirdiini de sorgulamtr. Bu bar konferansnnuluslararassiyasetiniflasanlamnageldiinibelirtenrafii,bunun 42 El-Mukattam, (13 Nisan 1921), El-Mukattam, (14 Nisan 1921), El-Mukattam, (30 Nisan 1921). Bu konuda Bayumî, Ruslarn slâm dünyasndaki devletlerle iliki kurma çabasn batl sömürgeci güçlere kar yaplan savunma ve mücadeleleri desteklemelerinin asl amacnn Çarla kar yaplan ve yeni domu olan devrime içeride ve darda destek arama ve özellikle bata ngiltere olmak üzere Rusya üzerindeki devletlerin basksn azaltmak olduuna da iaret etmektedir. Bayumî, Türk tarafnn Ruslara yaknlamasn u gerekçelerle açklamaktadr. Millî Mücadele hareketi bir taraftan kendisini uluslar aras alanda kabul ettirmeye dier yandan Rusya ile olan snrn bu dayanma ile emniyet altna alarak Türk vatann istilâ eden igalcilere kar yönelmeye ve onlarla mücadele etmek amacndayd. Ayrca içeride faaliyet gösteren sol kurulu ve partilerin de desteini krmak istemiyordu demektedir. Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s.43. Birinci Dünya Sava nda Kuzey Afrika da yürütülecek plana göre, Osmanl Devleti nin Msr da bulunan ngiliz sömürge kuvvetlerinin Msr dan Avrupa cephelerine gönderilmesini önlemeye çalyordu. 4. Ordunun Msr a doudan yapaca saldry desteklemek üzere Bingazi bölgesinden de Msr a saldrlacakt. Bu plan gerçekletirmek için bölgeye yeni kuvvetler gönderilmiti. Plana göre eyh Ahmet Sunusî birlikleriyle yaplacak ortak harekât ile ngilizler iki ate arasnda braklarak Msr terke zorlanacakt. Geni bilgi için baknz. Hamit Pehlivanl, Tekilât- Mahsusa Kuzey Afrika da ( ), Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XVI, Say:47, (Temmuz 2000), s Bu balamda Birinci Dünya Sava sonunda da bölgede ngiltere ye kar Sunusî Hareketi nin devam ettii anlalmaktadr. 44 Bu dönemde Hafz brahim, stanbul için Kaybolan ehir adl bir kaside yazmtr. Bayûmî, Age, s Emin el Rafî, El Siyâset el Yevm- El Mes ele el Msriye- Mu âhede el Sulh ma Türkiye, El-Ahbar, Say:58, (4 Mays 1920), s.1, Bayûmî, Age, s.44.

11 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 109 en esasl delilinin Mustafa Kemal in konferansa çektii telgraf ve antlama ar tlarnaitiraznnolduunubelirtmitir 46. ElAhbargazetesistanbulHükümeti ninanadolu dakimillîmücadelehare ketini ortadan kaldrma gayretlerine deinerek bunun için stanbul daki Damat FeritPaaHükümeti ninanzavur u 47 görevlendirdiinifakatonunbertarafedil diini belirterek stanbul Hükümeti nin gönüllü asker bulamad gibi zorunlu olarak askerlik kanununu uygulayacak gücünün de olmadn yaynlad. Yine hükümetinelindebulunanuçaklaranadoluhükümeti nekarkullanamamasn isebuiiçingörevlendirilenpilotlarnankara yasnarakkendisinekarsavaa cakorkusuolarakyorumlanmtr 48. ElAhbar gazetesi Millî Mücadele hareketini yakndan takip eden bir gazete olmutur.bubalamda1320haziran1920tarihleriarasndagazetemustafake mal intürkiye denbirkartoprandahikoparlmasnamüsaadeedilemeyecei vevatannbütünününsavunmasnadevamedileceineilikinbeyanlarnvetüm Arap memleketlerinin de Wilson Prensipleri çerçevesinde bamszlklarn ka zanmasn temenni edildii açklamalarn yaynlamtr. Bar konferansnda Msr ile Türk heyetleri arasnda cereyan eden karlkl tebriklemelere ilikin telgraflargazetedeyaynlanmtr.yinebudönemkilikyaermenilerininmustafa Kemal etelgrafçekerektürkiyebüyükmilletmeclisi ninaçlntebrikettiklerini ve Meclis i erefli Osmanl milletinin bir kurumu olarak vasflandrdklarn na kletmitir ylMartveNisanaylarndaMsrgazetelerininpekçouiçeridekimillî meselelervesaidzaglulpaaiçinyaplanenlikvetebriklerilemegulolmalarna ramen ElAhbar gazetesinde Türkler ile Yunanllar arasnda cereyan eden sa valarveeskiehir detürkordusununyunanllaryenmesi,tümcephelerdehe zimeteurayarakgeriçekilileriduyurulmu,yunanllarnyaptklaryaynlarda Türklere kar baar kazandklar yönündeki haberler yalanlanmtr. Gazetede MillîMücadelehareketininYunanllarakarbukesinzaferindenhareketleartk Batl devletlerin bu hareketi tandklarn, bunun delilinin de Fransa ile Ankara Hükümeti arasndaki gelien ilikiler olduu belirtilmitir 50. Ayn gazetede, Msrllarn Türklerin zaferinden çok etkilendikleri ve sevindikleri belirtilerek Mahmut Muhammet Sadk n Doulunun Douluya Sevgisi adl iiri yaynlanmtr. iirde Mustafa Kemal in slam ümmetinin zaferi için Allah n inayeti ile gönderildii ekilde vasflandrln ve yine ayn sayfada yenilginin Yunanllaranasltesirettiiniveparabirimlerininhzlbirekildedeerkaybet tiiniyaynlanmtr Bayûmî, Age, s El Hareket el Vataniye fî el Anadul ve Keyfe Ne et Hareket Anzavur Zddhâ, El-Ahbar, Say:66, (12 Mays 1920), s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s.47.

12 110 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 21 Ocak 1921 de Paris Konferans nda Anadolu meselesinin müzakeresi için müttefikdevletlerindelegeleriyletürkiyeveyunanistandelegeleriarasndalon dra da bir konferansn toplanmas karar alnmt. Bu karar 26 Ocak 1921 de stanbul Hükümeti ne bildirilmitir. Sadrazam Tevfik Paa durumu 27 Ocakta Mustafa Kemal Paaya bildirmi, Ankara Hükümeti tarafndan tayin edilecek delegelerin Osmanl delegeleri ile birlikte Londra ya gitmek üzere gönderilmesi kararnnbeklendiideilaveedilmitir.tbmm ndeyaplangörümelerdebute klifkabulgörmemivebekirsamibeyinbakanlndaayrbirheyetingönderil mesine karar verilmitir 52. Bu durumdan hareketle ElAhbar gazetesinde Sevr Muahedesi nin artlarnn hafifletilmesi için yeni bir sulh konferans toplanmas yönündeyaplangayretleredeinilereklondrakonferans nastanbulveankara delegelerinin ayr ayr katlmalarnn Türk davasna zarar verdiini ve her iki heyetinbirleerekbirheyethalindekonferansakatlmasiçinyaplançalmalar desteklenerek millî hareketin Yunanllara kar elde ettii zafere sevinen Türk halknn sevincinin Sulh Konferans nda onu tek vücut olarak temsil edecek bir Türk Heyeti gerektirdii vurgusu yaplmtr. Yine ElAhbar da Anadolu heyeti bakanveüyelerindenyaplannakillerdeanadoluhükümetininhalifeyevetemsil ettiideerleresayglolduu,türkmilletininvemeclisininallahveresulünetam olarakinandveonadayandveitimatettii,stanbulilebuesasveprensip üzerinebirlikiçerisindehareketedileceibelirtilmitir 53. Türklerin itilaf kuvvetlerine kar sava ve elde ettii baarlar sonucunda Msr da yaayan bu topluluklara kar saldrlar da olmutur. Bayûmî ye göre, TürklerineldeettiizaferiçinsevinçgösterisiyapantopluluabirErmenigencin ate açmas üzerine, topluluk Ermenilere saldrm ve onlardan krk kadar kii ölmütür.sonuçtangilizlerolaylarnönünüalabilmekiçinermenilerikorumalar altnaalmtr.yinemays1921 deskenderiye demsrlgöstericilerilemsr da yaayanyunanlvetalyanlararasndadaçatmalarolmutur.budönemdeel MukattamdndahemenhemendierbasnTürklerveYunanllararasndace reyanedensavalarduyurmu,türklerinzaferlerinivemustafakemal inmedenî dünyayayunanordusununzmir deyaptmezalimivetahribiilanediihakk ndayaynlaryapmayadevametmitir 54. ElAhbar damustafakemal inmeclis inikinciaçlyldolaysylayaptve d siyasetin çerçevesini çizdii konumas Mustafa Kemal in D Siyaseti balyla yaynlanmtr 55. ElAhbar gazetesi Millî Mücadele yi destekleyici ve kuvvetlendiriciyaynlarnadevametmiveotuzyedibinmsrlirasileanadolu insannyanndayeralanmsrkzlay nnyaptyardmlardestekleyicirolüs tlenmitir. Gazetede, tilaf Devletleri nin Türklere yönelik konumu ile Türklerin 52 Atatürk lkeleri ve nklap Tarihi, (Editör: E. Semih Yalçn), Berikan Yaynevi, Ankara, 2008, s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s Seyid Kâmil, Siyâset Mustafa Kemal el Hariciye, El-Ahbar, Say:381, (22 Mays 1921), s.1.

13 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 111 eldeettiklerizaferlerlekuvvetleriniispatedereksevrmuahedesi nintesirlerinive istenilenarartlarbuzaferleortadankaldrdklarveadaletvehukukprensi plerininbaarsntekitveispatettikleri,istiklâlyolundamücadeleedenmsr n dabuereflihareketitakipedereksonuçtanmemnuniyetiveibretalmasgerektii belirtilmitir 56. tilafdevletleriadnangilizlerinyunanllarvetürklerarasndakiarabulucu lukyapmateklifiüzerineelahbargazetesistanbulmuhabirigelimelerdenbahi sle bir deerlendirme yapmtr. Bu makalede, Dou meselesinin sava yoluyla çözülmesininartkzorolduu,çünküyunanistan ntekbanaanadolu yudize getirmesininmümkünolmad,türkmilletinesevrantlamas nuygulatmaya daartkgüçyetmeyeceiifadeedilmitir.bubalamdafransavetalya nntür klerilemeselelerininbaryoluylaçözülmesindenyanatavraldklarvebunubir anlamailegerçekletirmekniyetindeolduklarifadeedilmi,geriyengiltere nin kald,onlarndayunanllarlaveyatekbanabirsavaagirmeyikesinliklegöze alamadklar, üstelik böyle bir savan olmas durumunda Rusya nn da hesaba katlmas gerektii çünkü Rusya ile de çatmann kaçnlmaz olaca, üstelik Dou Asya dan Hindistan, Afganistan, ran, Irak ve Suriye ye kadar geni bir alanda ngilizlere kar hareketlerin olabilecei, bu durumun sava stratejisi aç sndanönemliolduu,ngilizlerinbunudüünmelerihalindebilekendilerinifren leyecekleri dile getirilmitir. Siyasi bakmdan yaplan deerlendirmede ise, eer tilafdevletleriyunanllarnanadolu dabirzaferkazanacaklarnainanmolsa lard, bugün Yunanllara yarn nasl olsa Türklere teklif edecekleri arabuluculuk fikrinikesinlikledüünmezlerdi.hattayunanllarntürkleritopraklarndansür mesineseyircikalrvegözyumarlard.çünküngiltere ninstanbulveboazlar elinde tutma garantisi bu plana balyd. Türkler Sevr Antlamas nn artlarn kabuletmiyorlard,türklertrakya dan,stanbulveboazlardandaaslavazgeç mezlerdi, Türkler zmirsiz de yaayamazlard. Her iki hükümette bunu kabul ederlerisemeleseyoktu,fakatkabuledilmeziseuankisavadevamedecek,bu durumdatürkiyeilerusyaarasndakibirliktelikvebalardahadakuvvetlene cekti denilerek Türklerin gelinen noktada daha avantajl olduklar vurgusu yap lmtr 57. Bu balamda ElAhbar da Fransz bayan yazar Bert Curc Culyus un yazdbirmakaledeyunanllarntürklerekaryaptklarzulümlerdilegetiril mi,türklerdeyunanllarakarduyulankinvesuçlamannolduunu,özellikle YunanllarnTürklerekarilediklericinayetlerinunutulmamasvegörmezlikten gelinemeyeceinibelirtenbiryazsyaynlanmtr 58. stanbul muhabirinin kaleminden yaynlanan bir baka yazda Türklerin er geçyunanbirliklerinihezimeteuratacaklar,beklenenzaferinyaknolduubelir tilmitir.yunanllarn, güngeçtikçegücünüartranveazminibilinçlibirekilde 56 Bayûmî, Age, s Seyid Kâmil, El Hulefâ Beyn el Etrak ve el Yunan, El-Ahbar, Say:406, (23 Haziran 1921), s Bayûmî, Age, s

14 112 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 yenileyenvemilletinvevatannistiklalindenbakabireyidüünmeyenbirordu ile kar karya olduklar, Yunan birliklerinin ise bir hayal peinde komakta olduklar belirtilmitir. Ayrca Konferans sonrasnda Bekir Sami Beyin istifas hakkndabuistifanntürksiyasetindebirdeiiklikanlamnagelmedii,budu ruma yapm olduu görümeler sonundaki anlamalarn Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafndan kabul edilmemesinin sebep olduu yorumunda bulunul mutur 59. ElAhbar da daha sonra Bekir Sami Beyin istifasnn d yanklarnn derinolduu,buistifannanadoludndakitürklerietkilediigibitürkleresev gi besleyen devletleri de endieye sevk ettii belirtilerek Türk milletine düman olanlarnbudurumufrsatbilereksöylentileryaydklarvemeclis tebirlikvebe raberliin bozulduu, siyasi akmlarn birbirine küs kesimler meydana getirdii gibihaberleryaynlattklarnfakatbunlarntürkmilletiniçöküntüyesürüklemek içinuydurulduunuvekesinlikledoruolmadifadeedilmitir 60. Haziran 1921 de ElAhbar gazetesinde yaynlana bir baka makalede ngil tere ninankarahükümeti nealtmaddelikbirnotaverdii,builkresmînotaile ngilizlerin Ankara Hükümeti nin meruiyetini kabul ettii, ngiltere nin resmi olmayan beyanlarla da Ankara Hükümeti ile arasndaki ilikileri normale dö nütürmek istedii ve ngiltere Hükümeti nin Ankara nn kendisine kar olan politikasnn belirginlemesini bekledii belirtilmitir. Ayrca ngiltere ye kendi sine baml bölgelerde Anadolu daki siyasetinin örnek alnarak kendisini takip edecekmilletlerietkilemesivebudurumunngiltere ninbölgedekikonumuüze rindekietkilerinibeklemekvegörmekistediiifadeedilmitir 61. ElAhramgazetesinde1922EkimindeAhmetevki ninmustafakemal iöven, HalifeVahdettin iiseyerenkasideleriyaynlanmtr.birkasidesindevahdettin i kötüvezalimolarakdeerlendirenahmetevki,türklerinyunanllaraolanbaa rsn baka bir iirle dile getirerek zaferde din duygusunun önemine deinmi tir Ekim 1922 tarihindeki Mudanya Mütarekesi nden sonra ElLiva gazete sindeyaynlanan18ekim1922tarihliyazsndafikriabazatürklerinzaferineve Yunanllarnmalubiyetinedairalaycbirifadekullanmtr: Hayrlolsunsize bu hezimet ey Rumlar Kzl Haç n size verdii yardmlar da krmz soan yetitirmeyeharcayn.klaszyaayangeneralleryerineeskidenolduugibigar sonluk yapmaya dönün. Ey Rumlar! Siz dümanlk konusunda safkan atlardan dahahzlsnz,türkleri400millikbirmesafeilegeridebrakarakzmir eçktnz. 59 El Hâlet el Harbiye fî el Anadul- Kuvvet el Yunanîn- Hâlet el Cey el Yunanîn, El-Ahbar, Say:393, (5 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri). 60 M.A., El Hâlet el Siyasiye fî el Anadul- El Vezâret el Cedîde, El-Ahbar, Say:397, (13 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri) 61 Bu notadaki konu balklar özetle Bekir Sami Beyin istifas ve antlamalarn iptali, 32 ngiliz esirinin braklmamas, Küçük Mustafa nn casusluk suçu ile idam edilmesi, Hidiv irketi gemilerinden birisine yaplan saldr, ngiliz gemilerinin Türk limanlarna girmesinin yasaklanmas ve Anadolu daki ngiliz vatandalarna verilen imtiyazlarn iptali konularndadr. M.A., El Alâkât el Siyasiye Beyn ngiltere ve el Anadul, El-Ahbar, Say:407, (22 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri). 62 Bayûmî, Age, s.49. Msrl air Ahmet evki daha sonraki dönemlerde Mustafa Kemal i eletiren kasideler de yazmtr. Bu konuda baknz, Semiye Vehbe El-Menavî, El-Alâkât El-Misriye El-Turkiye Beyn Âmî , Camia Ayn ems, (El-Derece El-Doktora El-Tarih), El-Kahire, 1997, s.50.

15 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 113 Asya kylarna sçradnz, bununla olimpiyat ampiyonlar olduunuzu ispat ettiniz,çünküsizsçrama,atlamavekomadaçokyeteneklisiniz.eyrumlar!siz leresaksonlukruhunuveterbiyesinibedeninizealayandadnzngiltere yebu hezimetihediyeedin.yinemisterlordcurzon unsakoluhacanestisömürge cininvazifesinirumlaraçokiyiyaptrd.allahsizdenrazolsuneykahramanlar, ey Anadolu kahramanlar ölümün olu olan sizler ölüme severek koan, en zor artlaragözkrpmadangöüsgerenlerdensiniz,yinesizgerçeklerinçocuu,zul müesaretiyrtan,saldrlarakahramancakarkoyanlarsnz.gaspedilentoprak lar,aslsahiplerinedönünceyekadarklcnzknnakoymaynz.eydümanlar bilinizki,türkiyeölmedivetürkiyekesinlikleölmeyecek 63. ElMukattamgazetesinde1920ylTemmuzayndaçounluklaSuriyemese lesi ad altnda Fransa ve Suriye konulu yaynlar görülmektedir 64. Temmuz ile EylülaylararasnahaberarlaçsndanbakldzamanAnkaraHükümetive stanbul Hükümeti arasnda bir dengenin kurulduu anlalmaktadr. Bu dö nemde haber yaynlarnda Mustafa Kemal ve Ankara haberleri ve stanbul haberleri olarakalglanabilecekbirtarzdayaynlaryaplmaktadr.bunundnda arlklolaraksuriyemeselesivebubalamdafransaileilgilihabervemakaleler dikkati çekmektedir. Ayrca bu dönemde Msr meselesi ve ngilizler arasndaki görümelerdendolayiçmeselelerbirincihaberolarakduyurulmutur. stanbul muhabiri de ElMukattam da yazd yazda, Türklerin Yu nanllara kar koyamad ve Edirne de durumun Türklerin aleyhine olduunu ifade etmitir 66. Daha sonra Mays 1921 de talya ve Fransa nn Millî Mücadele hareketiileilikilerivebubalamdalordcurzon unteklifleri,butekliflerinyu nanistan meclisinde yaratt iddetli tartmalar hakknda haberlere yer veril mitir 67. Yine ElMukattam gazetesinde, Türklerin tüm Avrupa dan çkarlp at lmasn savunan Amerikan Bakan Wilson a kar, ngilizlerin stanbul un bakent olarak kalmas fikrinin daha makul olduu dile getirilerek, ngilizlerin Türkiye yekardahalmlolduuvurgusuyaplmtr 68. ElMukattam gazetesinde 1314 Mays 1920 tarihinde yaynlanan yazlarda Türklerin, itilaf devletlerine Sevr Muahedesi nin deitirilmesi yönündeki srar larn sürdürdükleri belirtilmitir. Muahedede Türklerin ngilizlerin Msr üze rindegarantörlüünüilanettii5kasm1914 tenitibarenmsr dakitümimtiyaz vehukukundanvazgeçmisayldklarvetürkiye dekimsrllarntilafdevletleri ileaynseviyedemuameleedileceivemsrllarntümdçkarlarnnkorumac lnn artk ngilizlere ait olduu, dolaysyla ngiltere nin himayesinde olmas 63 Bayûmî, Age, s Bu yaynlara örnek olarak; Mesele Suriye, Mukattam, Say:9536, (30 Temmuz 1920), s.3., Mesele Suriye, Mukattam, Say:9537, (31 Temmuz 1920), s.2., Mesele Suriye, Mukattam, Say:9538, (2 Austos 1920), s El-Mukattam n Türkiye de stanbul ve Mersin de muhabirleri bulunmaktadr. 66 Beyn el Turk ve el Yunanîn, El-Mukattam, Say:9531, (24 Temmuz 1920), s.1, (.M.). 67 El-harb fî Anadul, Yunaniyun ve l-hulefâ, El-Mukattam, Say:9776, (3 Mays 1921), s Bayûmî, Age, s.51.

16 114 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 sebebiylesüveykanalgelirivemsr nverdiiverginindebununiçerisinedahil olduunadairbeyanlaryaynlanmtr 69. ElMukattam, ttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine iddetle saldrarak tilaf Devletleri nekartürkiye ninsavaagirmesineyolaçtklar,stanbulilemsr n birbirinden uzaklatrlp koparlmasna sebep olduklarn, kendilerini destekle meyenlerdentopladklarorduileyücehalifeyekarsavatklarnvekendilerini hakszmalgaspeden,insanlaröldürmeksuçundancezalandrmakisteyendamat FeritHükümeti nekarkoyaraksavatklarnbelirtmitir.yinettihatçlarnbaz larhrszolarakithamedilerek,bukesiminanadolu dakimillîmücadelehareke tinekatldklarvebunlarnmilliyetçilereliderlikyaptklarnyazlmtr.buyaz nlarda Millî Mücadele hareketini bir ttihatç tertibiymi gibi göstermeye çalan biranlayhakimdir.elmukattam da1920maysayndayaynlanançeitlimaka lelerde, Türkiye nin Birinci Dünya Sava nda oynad role deinilerek ttihatç larnalmanlartarafndanmsr,kafkaslarveran nfethedileceinedairverilen vaatlerinekaplarakalmanlarnelindeoyuncakvekuklaolduklar,ttihatçlarn liderliiniyapanüçkiidentalatveenverpaalarnmarurvecemalpaannda düüncesizolduuvebuüçahsntürkiye ninsavaagirmesinesebepolduklar belirtilmitir.yineayngazetede,damatferithükümetitarafndananadoluha reketini bastrmakla görevlendirilen Ahmet Aznavur un vatann çok sevdii ve hükümetten bu hizmetine karlk mükâfat beklemedii, ayet mal ve makam isteseidi,ttihatçlarakatlmolurdudiyerekahmetaznavurövülmütür.vah dettin indamatferithükümetini,millîmücadelehareketininliderlerinicezaland rmaklagörevliklankararnvebuhükümetinitilafdevletlerivetürkiyearas nda samimi güven esasna dayal ilikiler kurma çabalar da övgüye deer bu lunmutur 70. GenelolarakMsrbasndaçounluununaksineolarakElMukattamgazetesi satrlarndamustafakemalliderliindekikuvvayimilliyehareketiileyunanllar arasnda cereyan eden savata Yunan tarafn destekleyerek, çou kere Yunan liderlerinin Mustafa Kemal in ordusunun gücünü zayf gösterici açklamalarna yer verilmi ve Mustafa Kemal in ordusunun Boleviklerden gördüü destee ramentilafdevletleriönündehiçbirengeltekiledicigücesahipolmadyö nünde ifadeler yer almtr. Gazetede Türk ordusunu zayf gösterici beyanlarn yaynlanmaya devam edilmesine paralel olarak Yunan ordusunun Anadolu yu igaletmesininzorluklasalanmasnaramenyunanbirliklerinin igalettiiher bölgedençkarlmasnnçokzorolduunuvebununkarlnnmutlakabirar tlaolunacan belirtenbeyanlarayerveriliyordu.yineyunanllarntürklerden aldyerlerin geçmiteellerindenalnanyerlerolduunu,butopraklaryeniden gerialnmaklaakdeniz degüçlübirdevletkonumunageldiklerini vebunuger 69 Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s

17 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 115 çekletirmedengiltereileolanilikilerinfaydasnaveyunanliderlerininbuiler lemelerinde ngiltere nin yardmyla tarihteki erefli yerlerini aldklar ifade edi liyordu.hiçüphesizbuaçklamatürkiyebalamndadilegetiriliyorgörünme sinekarngazeteninmsr dakitambamszlkyanlsmilliyetçihareketekar olantutumunudaortayakoymaktayd Nisannda ElMukattam gazetesinde Mustafa Kemal in ordusunun Yunanllarakarkesinzafereldeettiikanaatinevarldktansonra,buhaberksa bir alt balkla duyurulmu, habere yaplan yorumda tilaf Devletleri nin savaa sonvermesiçarsndabulunulmutur.budönemdegazetedeyunanordusunun kötü durumda olduu ve kan aktlmamas için savan durdurulmas yönünde çokhzlbirekildehareketedilmesigerektiivemsrhilaliahmer ininanado lu yayardmiçinbirheyetoluturduuifadeedilereksavanbitirilmesigerektii eklindeçarlaryaplmayadevamedilmitir 72. ElMukattam da, Türklerin zaferleri Bolevikler ile aralarndaki ilikiye balanmaya çallarak, Türklerin Msr kamuoyundaki itibarlarnn sarslmas hedefleniyordu.yinebolevikliinanadoluçiftçisine,sosyalkalknmaysalaya cak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilirtatlbirfikirolaraktakdimedildii, bu çiftçilerin onu eletirmeye ve yüzündeki aldatc perdeyi kaldrmaya yetecek gücününolmad,türkiye yidostlukveadaletiilebilinenngiltere denbakas nnkurtaramayacaifadeediliyordu.ayrcaruslarnmustafakemal e silahve giyecek yardm olmasa idi, Yunanllara kar zafer kazanmasnn mümkün ol mazd tezi üzerinde durularak, Türklerin Bolevik Rusya nn hedeflerinin Rus Kayser imparatorluunun hedeflerinden farkl olmadn idrak etmeleri gerek tii,bununuanortayaçkarlmamasnnaslsebebininise Rusya nnkendiiçe risinde Boleviklii yerletirme çabalar ve Lenin in u an ülkesinin darda zor durumasokacakgiriimlerdenkaçnmas eklindeyorumlanmtr ylnnikinciyarsndaElMukattamgazetesindedahadailerigidilerek, Msr halknn Türk Millî Mücadele hareketine kar olan destekleyici tutumuna gölgedüürmekiçinyaynlaryaplmayadevamedilmitir.londragazetelerinden yaplannakilde,msrhükümeti ninmsr dankuvvayimilliye yekarkullan lmaküzerehazrlananzahirevelevazmnyunanllaragönderilmesineyardmc olduu yönündeki Türk resmî makamlarnn ikâyetinden bahisle,bu durumun ngiliz genel meclisinde tartldn ve bu olaydan Msr daki igal güçlerinin rolününolmadveyinehalkçevrelerinindebundanbilgisiolmadnbelirtil mitir 74.Aralk1921tarihindensonrakigünlerçerisindegazetedeTürkiye,Musta fa Kemal ve Millî Mücadele hareketine ilikin haberlerin kesildii anlalmak 71 Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s Bayûmî, Age, s.54.

18 116 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 tadr 75. Anadolu zaferinden sonra haberlerin kesilmesi dikkati çeker. Bu durum gazetenin ngiliz politikasna egüdümlü olarak düünülebilir. Nitekim gazete dahasonrapolitikadeiikliiyapacaktr. 9Eylül1922tarihindezmir inkurtuluuhaberikahire yeulatzamanka hire sokaklarnda Yunanllara kar Türklerin baars sevinç gösterileriyle kut lanmtr. Msr da bu durum dounun batya kar kazand bir zafer olarak görülmütür 76.MillîMücadelehareketininsonevresindeLozangörümeleriönce sinde Msr basnnn ilgilendii bir dier konu saltanatn kaldrlmas olmutur. SaltanatnkaldrlmaskonusuMsr dahilafetkonusuileilikiliolarakdeerlen dirilmi ve hilafetin konumu tartmaya açlm, özellikle ElAhram da tefrika halindemakaleleryaynlanmtr 77.TürkinklâbnnMsrbasnndakiyansmalar üzerinebiraratrmayapanricharthattemer Kasmaynnilkhaftasnda ElAhram,ElLivaElMîsrîveElSiyasa 79 gazeteleriüzerindearatrmayapmtr. Sözkonusugazetelerdekiyaynlardanyolaçklarak,Msrleletirmenlerindikka tininbumeseleüzerineodaklatsonucunaulalm,özelliklehalifenindurumu ile ilgili olarak eletirmenlerin hilafetten çeitli beklentilerinin olmasnn bu ba lamdaonuanlalryaptifadeedilmitir 80. ElSiyasa da 81 yorumuyaynlanantahahüseyin,müslümanlarnuzuntarih leriboyuncahilafetvebukonumualacakkiinindurumuhakkndatartsalarda Halifeninsiyasiolduukadardinîyetkiyedesahipolduukonusundamutaba kat içinde olduklarn belirtmitir. Taha Hüseyin, Büyük Millet Meclisi nin bu 75 Bu durum büyük ihtimalle Sakarya Meydan Muharebesi sonunda 13 Ekim 1921 de Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile Türkiye arasnda Kars Antlamas nn, 20 Ekim 1921 tarihinde Fransa ile Türkiye arasnda Ankara tilafnamesi nin imzalanmas ile ilikilidir. 76 Ahmet Özgiray, Türkiye-Msr Siyasî likileri ( ), Tarih ncelemeleri Dergisi, Say:XI, (1996), s Saltanatn kaldrlmasndan sonra konunun hilafet meselesi tartmasn balatmasna ilikin yaynlara birkaç örnek, El Hilâfet Re yân el Türk fîhâ, Al Ahram, Say:13898, (16 Kasm 1922), s.1, (.M.), Muhammed Lebib el Batalûnî, El Hilâfet ve el Sultan I, Al Ahram, Say:13908, (28 Kasm 1922), s.1., Muhammed Lebib e Batalûnî, El Hilâfet ve el Sultan II, Al Ahram, Say:13909, (29 Kasm 1922), s.1., Ali Sürûr el-zenkelânî, El Hilâfet ve eyh el slâm I, Al Ahram, Say:13921, (13 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el-zenkelânî, El Hilâfet ve eyh el slâm II, Al Ahram, Say:13922, (14 Aralk 1922), s.1., Muhammed Hasaneyn, El Hilâfet fî el slâm I, Al Ahram, Say:13928, (20 Aralk 1922), s.1., Muhammed Hasaneyn, El Hilâfet fî el slâm II, Al Ahram, Say:13929, (21 Aralk 1922), s.1., Ahmed brahim, El Hilâfet el slâmiye II, Al Ahram, Say:13929, (21 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el Zenkelânî, El Hilâfet ve eyh el slâm IV, Al Ahram, Say:13930, (23 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el Zenkelânî, El Hilâfet ve eyh el slâm V, Al Ahram, Say:13932, (27 Aralk 1922), s.1., Muhammed el Hazarî, El Hilâfet ve El slâmiye, Al Ahram, Say:13933, (28 Aralk 1922), s Hattemer, Türkiye deki inklâp hareketinin Msr basnna yansmas üzerine bir doktora çalmas yapmtr. Bu çalmada yalnz inklâplarn yapld tarihler arasnda basnda yer alan haber ve yorumlara deinilmi Msr n iç bünyesindeki tartmalara girilmemitir. Söz konusu doktora tezi ayn adla yaynlanmtr. Bkz., Richard Hattemer, Ataturk und die Türkische Reformpolitik im Spiegel der Agyptischen Presse; Eine Inhaltsanalyse Ausgewahlter, Pressereaktionen auf Massnahmen zur Umgestaltung des Politischen, Religiösen und Kulturellen Lebens in der Türkei zwischen 1922 und 1938, Islamkundliche Untersuchungen: 210, Klaus Schwars, Berlin, Ayrca ilgili doktora tezinin bir özeti ve Türkçe çevirisi için bkz. Richard Hattemer, Atatürk and The Reforms in Turkey as Reflected in the Egyptian Press, Journal of Islamic Studies, Vol:II, Number:I, (January 2000), pp.21-42, Richard Hattemer, Msr Basnnda Atatürk ve nklâplar, (Çeviren: Ayten Sezer), Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XVII, Say:50, (Temmuz 2001), s Vaktiyle Said Zaglul un yönetimindeki Vafd üyelerinden bir grubun ayrlarak kurduu Liberal Anayasa Partisi nin (Hizbu l-ahrâr el- Destûriyûn) yayn organ olarak 30 Ekim 1922 ylnda kurulmutur. Muhammed Hüseyin Heykel in de bir dönem yaz ileri müdürlüünü yapt gazete lâik ve özgürlükçü yayn politikasyla dikkati çekmitir. brahim Abduh, Age, s Hattemer, Age, s Vaktiyle Said Zaglul un yönetimindeki Vafd üyelerinden bir grubun ayrlarak kurduu Liberal Anayasa Partisi nin (Hizbu l-ahrâr el- Destûriyûn) yayn organ olarak 30 Ekim 1922 ylnda kurulmutur. Muhammed Hüseyin Heykel in de bir dönem yaz ileri müdürlüünü yapt gazete lâik ve özgürlükçü yayn politikasyla dikkati çekmitir. brahim Abduh, Age, s , Sayyid Marsot, Age, s.82