BORGES SEKSENİNDE SOHBETLER

Transkript

1 1

2 2

3 BORGES SEKSENİNDE SOHBETLER 3

4 Borges at Eighty: Conversations, ed. Willis Barnstone Bu kitabın çevirisinde New Direction Books un 2013 tarihli baskısı esas alınmıştır. 1982, Indiana University Press 2017, Can Sanat Yayınları A.Ş. Bu eserin Türkçe yayın hakları Indiana University Press ve Kalem Telif Hakları Ajansı aracılığıyla alınmıştır. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. 1. basım: Ağustos 2017, İstanbul Bu kitabın 1. baskısı adet yapılmıştır. Editör: Berrak Göçer Düzelti: Ebru Aydın Mizanpaj: Bahar Kuru Yerek Ka pak ta sarımı: Utku Lomlu / Lom Creative ( Ka pak baskı: Azra Matbaası Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi D Blok 3. Kat No: 3-2 Topkapı-Zeytinburnu, İstanbul Sertifika No: İç baskı ve cilt: Türkmenler Matbaacılık Reklam San. ve Tic. Ltd. Şti. Maltepe Mah. Gümüşsuyu Cad. No: Topkapı, İstanbul Sertifika No: ISBN CAN SANAT YAYINLARI YA PIM VE DA ĞI TIM TİCA RET VE SA NAYİ A.Ş. Hay ri ye Cad de si No: 2, Ga la ta sa ray, İstan bul Te le fon: (0212) / / Faks: (0212) canyayinlari.com y a y i n e v c a n y a y i n l a r i. c o m Sertifika No:

5 BORGES SEKSENİNDE SOHBETLER Hazırlayan ve fotoğraflayan Willis Barnstone İngilizce aslından çeviren Celâl Üster 5

6 6

7 WILLIS BARNSTONE, 1927 doğumlu Amerikalı şair, çevirmen, Kitabı Mukaddes bilgini, denemeci ve ressam. Indiana Üniversitesi onursal profesörü. Son kitapları arasında, Café de l Aube a Paris (Paris te Şafak Kafesi), The Gnostic Bible (Gnostik İncil), The Restored New Testament (Düzenlenmiş Yeni Ahit) ve ABC of Translation (Çevirinin ABC si) bulunuyor. Border of a Dream: Selected Poems of Antonio Machado (Bir Rüyanın Sınırı: Antonio Machado nun Seçilmiş Şiirleri) adlı çalışması 1993 te Lannan Edebiyat Desteği aldı. CELÂL ÜSTER, 1947 de İstan bul da doğ du. İngiliz Erkek Lisesi, Robert Academy ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü nde öğ re nim gördü. İlk çevirileri Yeni Dergi de ya yımlandı te George Thomson ın Tarihöncesi Ege adlı yapıtının çevirisiyle Yazko Çeviri dergisinin Azra Erhat Ödülü ne değer görüldü. Yaroslav Haşek ten George Orwell a, D.H. Law rence tan Iris Murdoch a, Juan Rulfo dan Jorge Luis Borges e, Mario Vargas Llosa dan John Berger a, Paulo Coelho dan Roald Dahl a pek çok yazarın yapıtlarını dilimize ka zan dırdı. 7

8 8

9 9 William Cagle a

10 10

11 İçindekiler Önsöz Gizemli Adalar Uyandığımda Körlük Ağır Ağır İnen Bir Yaz Alacakaranlığı Gibi Geldi Ben Neysem Oyum Kalabalık Bir Yanılsamadır Ama Ben Düş Kurmayı Yeğlerim Yazar Kendi Yapıtını Bekler Zaman Temel Gizdir Cenneti Her Zaman Bir Kütüphane Olarak Düşünmüşümdür Karabasan, O Düş Kaplanı Aynaların Karşısında Her Zaman Korkmuşumdur Sonsöz Söyleşilere Katılanlar Teşekkürler

12 12

13 Önsöz 1975 in Noel gecesi Buenos Aires te, ülkenin gerginlik içinde olduğu bir ortamda, 1 Borges le bir Noel yemeği yemiştik. Borges çok ciddiydi. Yemeğe diyecek yoktu, şarap enfesti; ama sohbet ederken aklımızın bir köşesinde hep ülkeyi saran keder vardı. Sonunda gitme vakti geldi. Otobüsler ve taksiler grevde olduğundan yürümek zorundaydık; Borges her zamanki beyefendiliğiyle koca kentin öbür ucunda oturan arkadaşı María Kodama yı 2 evine bırakmamızda diretti. Ama yetmiş beş yaşındaki kör şair için bu bir külfet sayılmazdı çünkü yürümeyi çok seviyordu, özellikle de geceleri, yürümek biraz da sohbet etmek için bir bahaneydi onun için. O rüzgârlı, insanı dirilten yarı aydınlık gecede şehri bir uçtan bir uca ağır ağır yürüdük. Saatler ilerledikçe Borges, sokaklardaki her tuhaflığın, görmeyen gözlerinin her nasılsa tanıdığı yapıların, gelip 1. Arjantin i büyük bir bunalıma sürükleyen Devlet Başkanı Juan Perón 1974 te ölmüş, başkanlığı devralan eşi Isabel Perón yönetimin sağa kayışını daha da hızlandırmıştı te şiddet giderek yaygınlaşıyordu, siyasal ortam iyice gerginleşmişti. Nitekim 1976 da ordu bir kez daha yönetime el koyacak, General Jorge Rafael Videla başkanlığındaki cunta döneminde binlerce Arjantinli tutuklanacak, öldürülecek ya da ortadan kaybolacaktı. (Ç.N.) 2. María Kodama, Borges le öğrencilik yıllarında, yazarın bir konferansında tanıştı. Borges in hayatı boyunca birlikte yaşadığı annesinin 1975 te ölmesinin ardından onun edebî sekreteri oldu ve çeşitli yolculuklarda ona eşlik etti, görme yetisini yitirdiği için Borges in yazmasına yardımcı oldu. Birlikte çıktıkları yolculuklar Borges in Atlas (çev. Celâl Üster, İletişim Yayınları) adlı kitabına konu oldu. Kodama ile Borges, yazarın ölümünden kısa bir süre önce, 1986 da evlendiler. (Ç.N.) 13

14 geçenlerin gittikçe daha ayırdında görünüyordu. Birden bir otobüs belirdi ve María otobüse atlayıverdi, biz de gerisingeri Borges in evine yollandık. Artık María güvenli bir biçimde evinin yolunu tutmuştu ya, Borges i aceleye getirmenin mümkünü yoktu. İlk başlarda belki de evinin yolunu bulamıyordur diye düşünmüştüm çünkü birkaç adımda bir önemli bir noktaya değindiğinde duraklıyor, yolumuzu kaybetmişiz gibi dönenip duruyordu. Ama yok, ya kız kardeşi Nora ve çocukluklarından ya kırk yıl kadar önce Brezilya-Uruguay sınırında vurulduğunu gördüğü siyah adamdan ya da 19. yüzyıldaki içsavaşlara katılmış asker atalarından konuşmaktı istediği. Bastonu ikide bir bozuk kaldırımdaki bir çukura ya da küçük bir yarığa çarpıyor ve en küçük bir olayda durup bastonuyla önünü yokluyor, sanki bir oyuncuymuş gibi kollarını öne uzatıyor, bacaklarını açıyordu. Her zaman olduğu gibi, Borges in karakteri ve özel konuşmalarının da en azından yazdıkları kadar etkileyici ve nükteli olduğunu düşünmüştüm; hatta denilebilir ki, sohbetleri en azından benim için yazdıklarının onanmasıydı. Evine vardığımızda şafak söküyordu. Uzun bir sohbet gecesi daha sona ermişti. Ertesi gün öğleden sonra Borges le Saint James Café ye gittik ve üç saat boyunca Dante ve Milton dan başka bir şey konuşmadık. Akşama doğru tuhaf bir kasvet bastı beni. Akşam yemeğini Maxine s de yemek üzere evinden çıkıyorduk ki ona şöyle dedim: Borges, sizin sözlerinizi hep kafamda canlandırdığım kadarıyla belli belirsiz hatırlayacağım ama gerçek sözcüklerin hiçbirini hatırlamayacağım. Borges kolumu tuttu ve o kendine özgü tuzaklı avutuculuğuyla yanıtladı: Swedenborg un 1 yazdığını hatırlayın, Tanrı bize unutma yetisine sahip olalım diye bir beyin verdi, demişti. Uçaklarda, arabalarda, sokaklarda, lokantalarda ve oturma odalarında saatler boyunca edilen sözleri hatırlamam ola- 1. Emanuel Swedenborg ( ): İsveçli biliminsanı, filozof ve mistik ilahiyatçı. Doğa felsefesi, kimya ile insan anatomisi ve fizyolojisi üstüne önemli çalışmalar yaptı; geçirdiği dinsel bunalımın ardından melekler ve ruhlar dünyasında duyduklarıyla gördüklerini aktarmaya yöneldi. Swedenborg un aklını kaçırdığı yolundaki savlara karşı çıkan Borges bir yazısında, Swedenborg, öbür dünyanın ilk kâşifidir, ciddiye almamız gereken bir kâşif, demişti. (Ç.N.) 14

15 naksız ama Borges in inanılmaz açıkyürekliliği, şaşırtıcılığı ve zekâsı bu kitapta biraz daha biçimsel bir yoldan da olsa hepimiz için kayda geçirilmiş oluyor. Ömrümde hiç kimsenin sohbeti benim için bu kadar Sokrates çi nitelikler taşımadı, hiç kimsenin sohbetinde bu kadar içe işleyen ve keyifli düşünceler ve yanıtlarla karşılaşmadım. Dostluğu hayranlık verici bir sanata dönüştüren hayatı boyunca başkalarıyla paylaştığı düşüncelerinin, söyleşilerinin birkaç saatinin kaydına sahip olduğumuz için ne kadar talihliyiz. Borges 1976 da hayatı ve yapıtları üstüne bir dizi söyleşiye katılmak için üç günlüğüne Indiana Üniversitesi ne gelmişti baharında, William T. Patten Vakfı, İspanyolca ve Portekizce Bölümü, Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü ve Latino Sorunları Dairesi nin ortak destekleriyle onursal Patten profesörü olarak Indiana Üniversitesi ne üç aylığına bir kez daha gelmişti. Borges in Indiana Üniversitesi ni ziyaretinin eş ev sahiplerinden Latino Sorunları Dairesi Direktörü Jorge Oclander de, bir Arjantinli olarak, bu kitabın sonsözünde, Borges in yaşadığı Buenos Aires kentinin kendine özgü kimliğini gözler önüne seriyor. Borges 1980 deki ziyaretinde de Chicago, New York ve Boston a giderek konuşmalar yaptı. Chicago Üniversitesi nde kalabalık bir topluluğa konuştu. New York PEN Kulübü nde Alastair Reid ve John Coleman ın sorularını yanıtladı. Dick Cavett ın televizyondaki sohbet programına çıktı. Columbia Üniversitesi ndeki Butler Kütüphanesi nde geniş ve duyarlıklı bir dinleyici kitlesine seslendi ve şöyle dedi: Kalabalık, bir yanılsamadır. Böyle bir şey yoktur. Ben sizlerle teke tek konuşuyorum. Borges, New York tan Massachusetts Teknoloji Enstitü sü ne (MIT) giderek orada Boston Üniversitesi, Harvard Üniversitesi ve MIT tarafından desteklenen bir tartışmaya katıldı. Bu Borges in, Harvard da Charles Eliot Norton onursal şiir profesörü olduğu 1967 den beri Cambridge e ilk gidişiydi. Borges in bu kitapta yer alan fotoğrafları de Buenos Aires te çekilmiştir. Willis Barnstone 15

16 16

17 1 Gizemli Adalar Indiana Üniversitesi, Mart 1980 Neden bir başka gizemli adadan daha söz etmeyelim? Neden Manhattan dan söz etmeyelim? İnsan Manhattan ı düşündüğünde New York u herkese ait bir şehir olarak düşünür. Ne ki New York, tıpkı güneş gibi gözünüzü kamaştırır. Güneş kuşkusuz gizemlidir. Güneşe yalnızca kartalların bakabileceği söylenir. Ben New York a bakamıyorum, kör olduğum için değil, New York gözümü kamaştırdığı için. Üstelik çok seviyorum o kenti. Ne zaman New York tan söz etsem, o saat Walt Whitman düşer aklıma. JORGE OCLANDER: Dinleyicilerin hepsi Borges i tanımak istiyor. JORGE LUIS BORGES: Keşke tanısaydım. Ondan bıktım usandım. OCLANDER: Bizi kendi kütüphanenizde bir yolculuğa çıkarır mısınız? Gençliğinizde okumaktan en çok hoşlandığınız kitaplar hangileriydi? BORGES: O kitaplar şimdi de hoşuma giden kitaplar. İşe Stevenson, Kipling, Kitabı Mukaddes okumakla, 17

18 18

19 önce Edward William Lane çevirisinden, sonra Burton yorumundan Binbir Gece Masalları nı okumakla başlamıştım, bu kitapları hâlâ tekrar tekrar okuyorum. Hayatım boyunca pek fazla kitap okumadım ama daha çok eskiden okuduklarımı yeniden okudum te gözlerim yüzünden okuyamaz oldum, o günden bu yana da günümüzde yazılmış bir şey okumaya kalkışmadım. Ömrümde gazete okuduğumu sanmıyorum. Geçmişi bilebiliriz ama bugün bizden gizlenmiştir. Bugün, tarihçiler ya da kendilerine tarihçi diyecek romancılar tarafından bilinecek. Ama bugün neler olup bittiğine gelince, bu evrenin genel gizeminin bir parçası. O yüzden hep daha önce okuduklarımı yeniden okumayı yeğledim. Cenevre de Fransızca öğrendim, Latince öğrendim ve bir şiirimde dediğim gibi, unutulmuş Latince öğrenmek bile bir servet değerinde. Üstelik İspanyolca konuştuğum için bir bakıma bir tür bozuk Latince konuşuyor sayılırım; ama her zaman geçmişin Latincesine özlemle, bir tür vatan hasretiyle bakarım. Dünyadaki pek çok yazar da aynı özlemi duymuştur. Benim kahramanlarımdan biri olan Samuel Johnson İngilizcenin yanı sıra Latince de yazmaya kalkışmıştı, hem de büyük bir başarıyla. Quevedo, Saavedra Fajardo ve Góngora 1 da İspanyolcanın yanı sıra çok güzel Latince yazmışlardı. Bir anlamda Latinceye geri dönmeliyiz ve bunun için hepimiz elimizden geleni yapıyoruz. Durmadan konudan uzaklaştığım için beni bağışlayın. Cenevre de kendi kendime Almanca öğrenmiştim çünkü Schopenhauer i aslından okumak istiyordum. Ve Almanca öğrenmenin çok hoş bir yöntemini buldum. Almancanız yoksa hepinize ve 17. yüzyıllarda yaşamış İspanyol yazarlar. Ezelî rakip olan Francisco de Quevedo ve Luis de Góngora, İspanyol dilinin en önemli şairlerinden sayılır. (Y.N.) 19

20 salık veririm. Heine nin Şarkılar Kitabı nı 1 edinin kolayca edinebilirsiniz bir de Almanca-İngilizce sözlük alın ve şiirleri okumaya başlayın. İlk başlarda kafanız karışabilir ama iki-üç ay sonra bir de bakacaksınız, dünyanın en güzel şiirlerini okuyorsunuz; belki pek anlamadan ama duyumsayarak, ki bu çok daha iyidir çünkü şiir akla değil hayal gücüne seslenir. Gözlerim okuma yetisini yitirdiğinde kendi kendime şöyle dedim: Bu her şeyin sonu olmamalı. Burada anmam gereken yazarlardan birinin dediği gibi, Kendimi zavallının biri olarak görmeyeceğim. Hayır, yeni bir yaşantının başlangıcı olmalıydı bu. Sonra da şöyle düşündüm: Atalarımın konuştuğu dili keşfedeceğim. O dili Mercia da, 2 bugün Northumberland dedikleri Nort humb ria da konuşmuş olabilirler. Eski İngilizceye kadar uzanacağım. Böylece, aralarında María Kodama nın da bulunduğu küçük bir grupla Eski İngilizce çalışmaya başladım. Birçok parçayı ezbere biliyorum. Çok güzel şiirler. Duygusal tek bir dize yok o şiirlerde. Savaşçıların, rahiplerin ve de denizcilerin söylemi ve İsa dan yedi yüz yıl kadar sonra İngilizlerin yüzlerinin denize dönük olduğunu görüyorsunuz. Bu erken dönem şiirlerinin köşe bucağında hep deniz vardır. İngiltere de böyledir. On flodesæht feor gewitan, okyanusun sultanlığında uzaklara yol almak gibi harikulade dizelere rastlarsınız. Şimdi ben de okyanusun sultanlığında uzaklara yol aldım ve buradayım işte, çok mutluyum, sizin kıtanızın orta yerindeyim ama bir Güney Amerikalı olduğum için benim kıtamdayım aynı zamanda. Benim kıtam Amerika. 1. Alman şair Heinrich Heine nin ( ) 1827 de yayımlanmış olan Şarkılar Kitabı adlı yapıtı; Türkçeye Behçet Necatigil tarafından çevrilmiştir. (Ç.N.) 2. İngiltere de 7. yüzyılın ortalarından 9. yüzyılın başlarına kadar en güçlü Anglosakson krallığı. (Ç.N.) 20

21 21

22 22