III. ÜN TE LK ÇA LARDA ANADOLU KONULAR

Transkript

1 III. ÜN TE LK ÇA LARDA ANADOLU KONULAR 1- H T T SANATI B. Heykel ve Kabartma 2- FR GYA SANATI B. Heykel C. Küçük Sanat Eserleri 3- L DYA SANATI B. Küçük Sanat Eserleri 4- URARTU SANATI B. Küçük Sanat Eserleri

2 SANAT TAR H 1 BU BÖLÜMDE NELER Ö RENECE Z Bu bölümün sonunda; Kabartma, sfenks, potern, orthostat, rölyef terimlerinin tan m n yapabilecek, Anadolu da lk Ça da kurulan uygarl klar n adlar n, merkezlerini, tarihlerini söyleyebilecek ve sanat eserlerini tan yacaks n z. BU BÖLÜME NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Ana bafll klarla ayr lm fl her bölümü dikkatlice ve anlayarak okuyun. Anadolu da lk Ça da kurulan devletleri ve yerleflim merkezlerini gösteren bir haritay inceleyin. Konu içinde verilen resimleri inceleyin. Konularda geçen terimleri kavray n. Ünite sonunda verilen özeti tekrarlay n. De erlendirme sorular n yan tlay n. Yan tlar n z, yan t anahtar yla karfl laflt r n. Varsa eksiklerinizi ilgili bölümü tekrar okuyarak gidermeye çal fl n. HAZIRLIK ÇALIfiMALARI Hitit, Frigya, Lidya ve Urartu devletlerinin kurulduklar bölgeleri ve önemli yerleflim merkezlerini Anadolu haritas üzerinde gösteriniz. Varsa yaflad n z yerde bulunan arkeoloji müzesine giderek lk Ça da Anadolu da kurulan uygarl klara ait sergilenen eserleri inceleyiniz. 24

3 ? LK ÇA DA ANADOLU lk Ça da Anadolu da Hitit, Frigya, Lidya ve Urartu devletleri kurulmufltur. Hititler; Orta Anadolu da Kültepe, Aliflar, Alacahöyük, Karahöyük, Acemhöyük, Eski Yapar ve Bo azköy e Frigyal lar; ç Bat Anadolu da Gordion, Afyon, Eskiflehir ve çevresine, Lidyal lar; Gediz ve Küçük Menderes nehirleri aras nda kalan bölgeye, Urartular; Van Gölü ve çevresine yerleflmifllerdir. lk Ça da Anadolu da kurulan devletleri söyleyelim. 1. H T T SANATI M.Ö. II. binin bafllar nda Kafkaslar üzerinden Anadolu ya gelerek Orta Anadolu ya yerleflen Hititler, bu topraklar üzerinde M.Ö. VII. yüzy la kadar siyasî varl klar n korumufllard r. Baflkentleri Hattuflafl (bo azköy) olmak üzere yerlefltikleri merkezlerde yapt klar yap tlarda kendilerine özgü bir sanat tarz yakalad lar. Baflkent Hattuflafl ta Büyükkale nin tamamlanm fl plân na göre ( Plân 1 ), Hitit yerleflimleri sur duvarlar ile çevrilidir. Surlarda: burçlar, merdivenler, yer alt tünelleri (potern) yer al r ( Resim 8 ). Plân 1: Büyükkale, Bo azköy Resim 8: Sfenksli kap n n alt ndaki potern, Bo azköy 25

4 Hitit yerleflimlerinde sur kap lar n n savunma sisteminde önemli bir yeri vard r. Sur kap lar na, flehri korudu u düflünülen sfenks ve arslan heykelleri dikilmifltir ( Resim 9). Sfenks: nsan bafll, arslan vücutlu heykeldir. Uzun ve genifl bir yamaç üzerine kurulmufl baflkent Bo azköy de yedi büyük, çok say da küçük tap nak bulunmufltur. Çizim 3: Yaz l kaya Aç k Hava Tap na, büyük galerinin genel görünümü Resim 9: Aslanl Kap, Bo azköy M.Ö y llar na tarihlenen 63 Hitit tanr ça kabartma (rölyef) lar yla süslü, Yaz l kaya; bir kayaya yaslanm fl farkl plâna sahip mekânlardan oluflan aç k hava tap na d r ( Çizim 3). Tap nak ve surlarda yer yer 5 metreyi geçen tafl bloklardan oluflan orthastatl duvarlar yer al r. Bu bölümde geçen potern, sfenks ve orthostat terimlerinin anlamlar n tekrarlayal m. B. Heykel ve Kabartma Hititlerde heykel, sur kap lar na yerlefltirilen sfenks, arslan ve kral heykelleri; kabartmalar ise sur duvarlar, tap nak ve küçük el sanatlar örnekleriyle geliflmifltir. Heykel ve kabartmalarda tanr, kral, tanr ça ve kraliçe tasvirleri önemli yer tutmaktad r. Heykel ve kabartmalarda görülen erkek ve kad n figürlerinin duruflu ortak özellikler gösterir. Kabartmalarda görülen insan figürlerinde yüzler ve bacaklar yandan, buna karfl l k gözler, gö üs ve vücudun üstü cepheden gösterilmifltir. 26

5 Kabartmalarda yer alan tanr ve krallar bir kolunu öne do ru öteki kolunu gö üs hizas nda yere paralel olarak uzat r. Tanr ça ve kraliçelerde ise bir kol tam, di eri biraz öne uzat lm fl ve yukar ya k vr lm fl olarak tasvir edilmifltir. Eller bütün figürlerde yumruk biçimindedir. Krallar tanr lara tap nma s ras nda iki elini yumruk biçiminde birlefltirerek yüzleri hizas nda tutarlar ( Resim 10). Resim 10 : vriz Kaya Kabartmas, Konya FR GYA SANATI Frigya, Bat Anadolu nun M.Ö 1000 y llar ndaki ad d r. Anadolu ya Bo azlar yoluyla gelmifller, siyasî bir topluluk olarak M.Ö. 750 den sonra ortaya ç km fllard r. Frigya Devleti nin kurucusu baflkent Gordion a ad n veren Gordios tur. Uzun kulaklar n külâh n n alt nda gizledi i için Eflek Kulakl Midas ad yla efsaneleflen Kral Midas döneminde Frigyal lar tüm Orta ve Güneydo u Anadolu ya egemen olmufllar, mimarî ve el sanat ürünleri ortaya koymufllard r.? Frigya Devleti nin baflkenti ve kurucusu kimdir? Eski bir Hitit yerlefliminin y k nt lar üzerine kurulmufl baflkent Gordion, kal n a aç gövdeleriyle desteklenmifl tafl duvarlarla çevrilmifltir. Yap lan kaz larda 27

6 ? burçlar aras nda kale kap lar ve kamu yap lar ortaya ç kar lm flt r. Gordion daki tüm yap lar megaron plânl d r. Kaya mezar ve tümülüs ad verilen iki tür Frig mezar yap s vard r. Gordion daki büyük tümülüs, Midas n mezar d r ( Çizim 4). Baflkent Gordion d fl nda Frig kaya mezar an tlar, Eskiflehir in güneydo usundaki kayal k ve da l k bölgelerdedir(resim 11). Tümülüs nedir? Tan mlayal m. Tümülüs, y ma toprak tepeden oluflan, içinde mezar odas bulunan bir tür mezard r. Çizim 4: Kral Midas n mezar n n restitüsyonu (tamamlanm fl çizimi) Resim 11: Frig kaya mezar, Afyon Karahisar B. Heykel ve Kabartma Friglerde heykel, küçük sanat eserleri kadar geliflmemifltir. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenen, Gordion da bulunan arslan heykelleri Geç Hitit örneklerinin kopyalar d r. Kabartmalar kaya mezarlar nda yer al r. Ana tanr ça Kibele, kabartma ve heykellerde en çok görülen figürdür (Resim 12). 28 Resim 12 : Kibele heykeli, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi

7 C. Küçük Sanat Eserleri Friglerin seramik, maden, a aç iflçili inde ve dokumac l kta ürettikleri eserler aras nda; makara kulplu bronz tabaklar,seramik kaplar, alt n, gümüfl ve bronzdan yayl çengelli i neler (fibulalar), geometrik desenli süslü mobilyalar (Resim 13), de erli madenlerden kemer tokalar ve topates ad verilen kilimler yer al r Resim 13 : 1. makara kulplu tabak, 2. uzun a zl kap, 3. fibula örnekleri, 4. Kral Midas n mezar ndan a aç paravan (Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi) L DYA SANATI Lidya, bugünkü Gediz ve Küçük Menderes nehirleri aras nda kalan bölgenin lk Ça daki ad d r. M.Ö y llar aras nda siyasî varl klar n koruyan Lidya Devleti, son kral Kroisos (Krezüs) zaman nda en parlak dönemini yaflam fl baflkent Sarth (Sard) olmak üzere yerlefltikleri bölgelerde çok say da yap t vermifllerdir. Lidyal lar n insanl k tarihine en büyük katk s paray bulmufl ve kullanm fl olmalar d r. 29

8 Resim 14: Sarth kalesinin kuzeyinden Bintepe Resim 16: Özgününe bak larak çizilmifl duvar resimlerine bir örnek, Uflak Müzesi Resim 15: Aktepe tümülüs mezar odas ndan görünüm, Salihli 30 Tümülüsler içinde yer alan mezar odalar ndan baflka, Lidya yap lar günümüze gelememifltir. Salihli Ovas nda Bintepe ad ile an lan yüz kadar tümülüsün yer ald kraliyet mezarl, Anadolu nun en görkemli gömü tepelerini içine al r (Resim 14). Toprak, kil ve tafltan yap lm fl tümülüslerin alt nda mermer ya da kireç tafl ndan mezar odalar vard r (Resim 15 ). Bunlar duvar resimleri (fresko)ile bezelidir (Resim 16). B. Küçük Sanat Eserleri Lidya Heykeli Uflak Müzesi ndeki Lidya Hazinesi nde koltuk dayana olan sfenks heykelleri (Resim 17), süs eflyas olarak kullan lan ayakta duran kad n (Resim 18), uzanm fl keçi (Resim 19) ve insan bafl heykelleri (Resim 20 ) Lidya heykel sanat na örnek olarak verilebilir. Lidyal lara ait alt n ve gümüflten yap lm fl maden eserlerde yer alan figürlü süslemeler heykelleflmifl örneklerdir (Resim 21). Resim 17: Koltuk dayana olarak kullan lan sfenks, Uflak Müzesi Resim18: Ayakta duran kad n heykelci i, Uflak Müzesi

9 Resim19 : Hayvan bafl heykelci i, Uflak Müzesi Resim 20: nsan bafl heykelci i, Uflak Müzesi Resim 21: Gümüfl vazo, Uflak Lidya Serami i Tümülüslerde yap lan kaz larda iki tip Lidya serami i bulunmufltur. Birinci tip seramik yerel sanatç lar taraf ndan bölgenin ünlü kremi için üretilen ldion (lidyon)lard r (Resim 22). kinci tip Lidya kap kacak örneklerinin üzerinde yer alan figürler ise Helenizmden etkilenmifltir (Resim 23) (bk. Ünite 5, s.54) Bu bölümde ö rendi imiz fibula, topates ve lydion terimlerinin tan mlar n tekrarlayal m. Resim 22: Lydion, Uflak Müzesi Resim 23: Gümüfl kepçe, Uflak Müzesi 31

10 URARTU SANATI Urartu Devleti, Hazar Denizi, Malatya, Erzurum, Musul ve Halep aras ndaki bölgede oturan Asya kökenli Hurri kabileleri taraf ndan M.Ö.IX yüzy lda Van Gölü ve çevresinde kurulmufltur. Baflkenti Tuflpa (Van) d r. Mezopotamya kültüründen esinlenen Babil ve Asur sanat ndan etkilenerek geliflen Urartu Sanat hakk nda; Erzincan Alt ntepe, Varto Kayal dere, Patnos Giriktepe ve Aznavurtepe, Adilcevaz Kef Kalesi, Van Kalesi, Toprakkale, Giyimli ve Çavufltepe de yap lan kaz lar ve bölge araflt rmalar bilgi vermektedir. Resim 25: Hoflap Kalesi, Van Resim 24: Urartu yaz tlar, Van Kalesi nden Urartular a ait yerleflim alanlar nda yap lan kaz ve araflt rmalar s ras nda; kaleler, an tsal sur duvarlar, kuleler, kayalar içine oyulmufl kaya mezarlar, tap naklar, su sarn çlar, içlerinde yiyecek ve içeceklerin sakland büyük küplerin yer ald mahzenler, baraj ve sulama kanallar, kanalizasyona ait kal nt lar ve mezar yap lar bulunmufltur. Kaleler, Urartu mimarisinin en önemli örnekleridir (Resim 25) Sur içine yerleflen Urartular yüksek kale duvarlar n yaz tlarla belgelemifllerdir (Resim 24) Bu döneme ait tap naklarda görülen çok sütunlu apadana ad verilen kabul salonlar Urartular n mimarîye getirdi i bir yeniliktir. 32

11 Saraylar tafl temel üzerine kerpiç malzeme kullan larak yap lm flt r. Sarayda; mutfak odalar, harem dairesi, elçilerin ve konuklar n kabul edildi i taht ve çok sütunlu kabul salonlar vard r. Tap nak ve saray odalar freskolar ve kabartmalarla bezenmifltir. B. Küçük Sanat Eserleri Küçük sanat eserlerinden madenler, Urartu tarz ve tekni ini en iyi gösteren örneklerdir. Yap lan kaz larda; tunçtan yap lm fl bo a bafll insan yüzlü, kanatl ve kufl gövdeli kulplar olan üç ayakl büyük kült kazanlar 1 (Resim 26 ), heykelcikler (Resim 27) gümüfl bakraçlar, alt n madalyonlar, mobilya ayaklar, süs ya da adak mi ferleri, adak yaz tl kalkanlar, fil diflinden yap lm fl çeflitli süs eflyalar ele geçirilmifltir. Resim26 : Üç ayakl tunç kazan Alt ntepe (Erzincan), Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Resim 27 : nsan bafll bo a heykelci i, British Museum 1 Kült kazanlar dini törenlerde kullan l r. 33

12 SANAT TAR H 1 Bu ünitede; Ö REND KLER M Z PEK fit REL M lk Ça da Anadolu da Hitit, Frig, Lidya ve Urartu devletlerinin kuruldu unu, Hititlerin Orta Anadolu ya, Frigyal lar n ç Bat Anadolu ya, Lidyal lar n Bat Anadolu ya, Urartular n Van Gölü ve çevresine yerleflti ini, Sur kap lar na dikilen arslan ve sfenks heykelleri ile tap nak ve surlarda yer yer 5 metreyi geçen tafl bloklardan oluflan orthastatl duvarlar n Hitit mimarisine, Kaya ya da tümülüs mezarlar n Friglere, Bat Anadolu nun ünlü kremi için üretilen lydion( lidyon)un Lidyal lara, Çok sütunlu apadana ad verilen kabul salonlar ile yüksek, yaz tl kalelerin Urartululara ait oldu unu ö rendik. Bugün bu devletlere ait eserleri kaz alanlar nda ve müzelerde görebiliriz. fiimdi ö rendiklerimizi pekifltirmek için konulara dönelim ve sorular yan tlayal m. 34

13 DE ERLEND RME SORULARI SANAT TAR H 1 1- Afla daki devletlerden hangisi lk Ça da Anadolu da kurulmam flt r? A) Lidya B) Frigya C) Urartu D) Sumer 2- Afla da lk Ça da Anadolu da kurulan devletler ve baflkentleri efllefltirilmifltir. Bu efllemelerden hangisi yanl flt r? A) Urartu-Tuflpa (Van) B) Lidya- Sarth (Sard) C) Hitit- Alacahöyük D) Frigya-Gordion 3- Yaz l kaya Aç k Hava Tap na, lk Ça da Anadolu da kurulan devletlerden hangisine aittir? A) Hitit B) Frigya C) Lidya D) Urartu 4- Frig heykel ve kabartmalar nda en çok hangi figür görülür? A) Kibele B) Gordios C) Kral Midas D) arslan 5- Tap nak ve saraylarda görülen çok sütunlu apadana ad verilen kabul salonlar hangi devletin mimarîye getirdi i yeniliktir? A) Hitit B) Frigya C) Lidya D) Urartu 35

14 EfiEK KULAKLI M DAS Frigya uygarl denildi mi akla ilk gelen isim Kral Midas t r. Her tuttu unu alt na dönüfltüren Midas la ilgili en tan nan öykü, kulaklar n n eflek kulaklar gibi uzad n anlatan öyküdür: Kral Midas, bir gün Bozda da dolafl rken, Yunan tanr s Apollon ve Pan n müzik yar flmas yapt klar na tan k olur. ki tanr kimin daha iyi çald n belirlemesi için Midas hakem seçerler. Midas, Pan n çald kaval be endi ini söyler. Bu seçime k zan tanr Apollon Midas n kulaklar n eflek kulaklar gibi uzat r. Midas bu gizini uzun bir süre saklarsa da bir gün berberi onun eflek kulaklar na benzeyen uzun kulaklar n görür. Berber, korkusundan kimseye açamad bu gizi, bir kuyu kaz p içine ba r r. Berberin ilk kazmay vurdu u yerden biten otlar, kam fllar, Midas n kulaklar, eflek kulaklar ç l klar n tüm ülkeye yayar. Erhan Aky ld z (Tafl Ça ndan Osmanl ya Anadolu Yüzy llar Boyunca Anadolu Uygarl klar, s. 69) 36