Genetiği değiştirilmiş Gıdaların Sağlığa Etkileri

Transkript

1 Genetiği değiştirilmiş Gıdaların Sağlığa Etkileri Prof Dr Sevil Başoğlu Acıbadem Üniveristesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü

2 Genetiği değiştirilmiş canlılar (GMO)/ Genetiği değiştirilmiş gıdalar (GM Foods) Genetik mataryeli (DNA) çiftleşme ve/veya doğal rekombinasyon dışında kalan bir yolla değiştirilmiş olan Bitkiler Hayvanlar Mikroorganizmalar Frequently asked questions on genetically modified foods May 2014

3 Genetiği değiştirme Bitki ve hayvan ıslahında çok eskilere dayanır yıl önce; yabani bitkilerin islahı yabani hayvanların ıslahında

4 Zaman Sürecinde Genetik Değişim Uygulamaları Genetik değişimin gücü Moleküler genetikler Gen transformasyonu Embriyo rescue Hücre ve doku kültürleri Mutasyonun indüklenmesi Mendel genetikleri Melezleme (hibridizasyon) Seçilmiş türler yıl önce şimdi

5 Genetik Değiştirme Yöntemleri Geleneksel Yöntemler Modern Genetik Değiştirme Yöntemleri Benzer canlı türleri arasında kroslama Seçiçi olarak 1 veya 2 genin aktarılması Rekombinant DNA teknolojisi Yaygın olan: aynı türler arasında gen hareketi Nadir olan; farklı türler arasında gen hareketi

6 Genetik varyasyon Geleneksel Bitki Islahında üreticiyi tatmin eden ürün elde edilmesine kadar Genetik varyasyon Melezleme yavaş bir süreç Mendel ilkeleri ile biraz hızlanma olmuş Melezleme Deneme için yeni ürün Seçim Ürün geliştirme siklusu /gen havuzunun geliştirilmesi Çok sayıda jenerasyonların oluşumu için bu siklus tekrarlanır Bu durum üreticiyi tatmin eden ürün ortaya çıkana kadar devam eder. Modern tarımda her yıl yüzlerce çeşit ürün ortaya çıkar bunların çok azı markette yerini alır

7 Yabani türlerin genetik varyasyon kaynağı olarak kullanıldığı ürünler

8 Transgenik Bitki Üretimi Makaslanan plazmid aktarılacak gen Rekombin ant plazmid Bitki hücresi Rekombinant DNA içeren bitki hücresi İki tüp birleştirilir. Rekombinant plazmid oluşur. Plazmidler membranları geçebilir ve alıcı hücrelerin DNA sı ile birleşebilir. Böylece transgenik bitki çeşidi oluşur

9 Transgenik Bitki Üretimi 5-6 jenerasyon sonra elit genlerin %98 i transgenik genle değişir ve transgenik bitki gelişimi son bulur

10 Gelenksel ürünler ve genetik modifikasyon ürünlerinin karşılaştırılması

11 Bu örneklerden de anlaşıldığı gibi ; GENETİK MODİFİKASYON ; seçilmiş olan genlerin bir organizmadan diğerine transfer edilmesini sağlar Gen transferi birbirleri ile ilişkili olmayan canlı türleri arasında da olabilir Gen silinmeleri ile DNA yapısı değiştirilebilir Frequently asked questions on genetically modified foods May 2014

12 GMO örnekleri

13 GMO-1 Raf Ömrü Uzatılmış Domatesler best before end of the world Flavr-Savr domatesler. Şu an üretimde değil

14 Flavr-Savr Domatesler «İlk Transgenik Bitki»

15 Etilen Üretemeyen Bu Domatesler Olgunlaşamaz

16 GMO-2 Haşerelere Dirençli Mısır Bitkisi Toprakta yaşayan Bacillus thuringiensis bakterisinin DNA sı DNA dan Bt geninin çıkarılması. Bt geni mısırdaki veya pamuktaki kromozomlara eklenir, bu bitkilerin üzerinde yaşayabilen insektleri öldürür Bt geni haşerelerin sindirim sisteminde toksik etki yapan bir protein ürettirir

17 GMO-3 Haşerelere Dirençli Domates Bitkisi nce/gmfoods/

18 GMO-4 Haşerelere Dirençli Pamuk Bitkisi

19 GMO-5 Herbisit (glufosate) dirençli kanola bitkisi Herbisite hassas bitki Herbisite toleranslı bitki

20 GMO-6 Hızlı Büyüyen GE Somon

21 Klonlanmış Et;İnsan Gıdası-8 FDA Ocak 2008 de klonlanmış keçi, domuz ve sığırların yavrularının insan ve hayvan tüketimine uygun olduğunu açıkladı. Klonlanmış damızlık hayvanın yavrusundan elde edilen etlerin etikettte belirtilmesine gerek olmadığı belirtildi

22 Neden GMO Örnekler Haşere virüs bakterilere direnç Mısır Herbisitlere direnç pamuk Gecikmiş olgunlaşma domates Minyatür büyüklük karpuz Tatlı tadın iyileşmesi Soğuğa direnç çilek Yüksek nişasta Polyester gen ekleme Mısır Tatlı bezelye Daha az yağ çekme İddialar Daha düşük fiyat Daha fazla ürün Daha az çevresel etki? Besin değerinde artma Büyüme hormon üretimi Somon

23 FDA nın izin verdiği 200 e yakın ürün Dünyada durum

24 Türkiye de regülasyon

25 Türkiye de regülasyon-1 Eski Gıda veya yem, GDO lardan biri ya da birkaçını toplamda en az %0.9 oranında içeriyor ise, GDO lu olarak kabul edilir hükmü yerine Değişiklik İçinde GDO olan herhangi bir gıda ürünü veya yem içindeki GDO oranı ne olursa olsun GDO olarak tanımlanır şeklinde değiştirilmiş ve sıfır tolerans kuralı getirilmiştir.

26 Türkiye de regülasyon Hayvan yemi olarak ithaline izin verilenler 7 çeşit GM soya 25 çeşit GM mısır

27 Türkiye de regülasyon-2 Kanun gereğince GDO ve ürünlerinin onay alınmaksızın piyasaya sürülmesi, kullanılması veya kullandırılması, genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanların üretimi, GDO ve ürünlerinin piyasaya sürme kapsamında belirlenen amaç ve alan dışında kullanımı, GDO ve ürünlerinin bebek mamaları ve bebek formülleri, devam mamaları ve devam formülleri ile bebek ve küçük çocuk ek besinlerinde kullanılması yasaktır

28 «1990 yılından bu yana üretim mevcut Türkiye ye GDO lu ürünlerin girdiği ilk kez 1998 yılında gündeme gelmiştir. Bu tarihten itibaren hiçbir denetim yapılmadan GDO lu ürünlerin egülasyon tarihine kadar ülkemize rahatça girdiği düşünülmektedir.

29 GMO konusunda neden tartışmalar mevcut-1 Regülasyon konusunda Güvenli mi? Yöntemler tartışılmakta Etiketleme US kanada da GMO gıda etiketlemesi yok

30 GMO konusunda neden tartışmalar mevcut-2 Çiftçiler ve tarıma etkileri konusunda Üretimin çoğu tüm dünyada çok az sayıda firmanın elinde

31

32 GMO konusunda neden tartışmalar mevcut-3 Bilimsel araştırma ve yayınlar objektif mi?? Yazarların biyoteknoloji endüstrisi ile profesyonel bağlantıları Dünya nüfusünün beslenmesinde GMO rolü Aslında yeterli gıda mevcut Her yıl bunun 1/3 ü çöpe gidiyor Gıda üretimimi yetersiz YOKSA Gıdaya ulaşmakta mı sorun var

33 Sağlığa etkilerin değerlendirilmesi Son 10 yıllık değerlendirme

34 Beetle Project (EU) 2010 Sağlığa etkiler 4 kategoride Beslenme durumuna etkisi Toksisite Horizontal gen transferi Allerjik etki

35 1-Beslenme durumuna etkileri Besin değerleri ve beslenmeye etkileri geleneksel gıdalarla benzer bulunmuştur Uzun süreli tüketimine bağlı potansiyel etkileri DÜŞÜK UZMANLARIN GÖRÜŞLERİNE İLİŞKİN ORANLAR %47 İHMAL EDİLEBİLİR %23 DÜŞÜK %13 YÜKSEK %13 VERİ YETERSİZ Uzmanlar tarafından varılan diğer bir sonuç; uzun süreli çalışmaların sayısının az; orta ve kısa süreli çalışmaların sayısının fazla olmasıdır

36 2-Toksik etkileri Bt geni taşıyan bitkiler için : Parametrelerde tekli değişiklikler çoğunlukta Bıldırcınlarda 13. jenerasyonda enzim aktiviteleri veya TG konsantrasyonlarında artma 90 gün rat besleme çalışmaları sonrasında besin alımı büyüme hızı, bazı fizyolojik fonksiyonlarda değişme Tersine Bt mısır da mikotoksin düzeyleri daha düşük ; bu durum uzun vadede riskten çok yarar sağlayabilir Uzun süreli çalışmalarda toksik etki görülmemiş Uzmanlar bu aşamada risk değerlendirme basamağını çoğunlukla eleştirmişler ve nasıl geliştirilebileceini tartışmışlardır!!!!!

37 BT toksin Tarımda geleneksel haşere öldürücü İnsan tüketimi için SAFE/ GÜVENLİ kabul edilen bir madde

38 3-Horizontal gen taşınması Genetiği değiştirilmiş ürünler genetiği değişmiş DNA yı ve ona özel proteinleri yapılarında taşırlar GIS de bunların akıbeti teorik olarak öemli bir riske sahip olabilir Dokulara bağlanabilir!!!! Barsak florasındaki mikroorganizmalar bağlanabilir!!!!!!! Uzmanların çoğunluğunun kararı olarak sonuç genetiği değişmiş DNA; GIS de geleneksel DNA gibi işlenmektedir Bu mataryel bütün halde veya parçalanmış olarak dokularda tesbit edilmemiştir Mikroorganizmalara transferi mümkün bulunmamıştır Antibiyotik rezistan genler Uzmanların %13 lük bir kesim veritabanının yeterli olmadığını ifade etmişlerdir EU da kullanılan GM bitki çeşitleri için uzun vadede horizontal gen taşınması potansiyeli göz ardı edilebilir sonucuna varılmış

39 4- Allerjik etki GM bitkilerdeki genin kodladığı proteinlerin allerji yapma potansiyeli yüksek olabilir Biyoteknoloji ürünlerinin satışa sunulmadan önce test edilmiş olmalıdır Bu testler etkili bulunmuş Klinik çalışmalarda bu ürünlere bağlı allerji tesbit edilmemiştir Ancak her geçen gün tüketime sunulan GM jenerasyonları artmaktadır Bu nedenle allerji ihtimalı olabilir Tek tek etkiler yanında çeşitlerin topla tkileri de belirlenmelidir Risk değerlendirme uygulamaları geliştirilmelidr

40 4 kategoride olumsuz etki henüz gösterilmemiş Besin içeriği Toksisite Horizontal gen transferi Allerjik etki

41 Öyleyse

42 geçmişte bazı şüpheli vakalar mevcut 1989 yılı L-triptofana bağlı EMS

43 GM bakteriden elde edilen L-Triptofana bağlı EMS unutulmamalı L-tryptophan W, suplementasyonu beyinde seratonin seviyelerini destekleyerek mood ve uykuyu destekler (insomnia ve depresyona karşı) Bu suplemanın hammaddesi olan L- triptofanın üretiminde bazı bakterilerden yaralanılmaktadır Japon şirketi, 1989 yılında triptofan üretme yöntemini değiştirmeye karar verdi. Daha fazla triptofan eldesi için GM bakteriye geçiş yapıldı. GM bakteri 4 farklı gen aktarımı ile oluşturuldu.

44 L-triptofan suplemanı ve eusinophilia myalgia syndrome (EMS) L-triptofan suplemanı kullanan 150 kişide yeni bir sendrom tanımlandı-ems Eosinofili ( 1000 hücre/mm3)ve kas ağrıları birarada GM olmayanların yıllardır hiç bir olumsuz etkisi gözlenmemişken, GM triptofanı kullanan 37 kişi öldü Sem Arth, Rheumat. 1997

45 FDA müdahalesi ve FDA ya eleştiri FDA, zararlı ögenin triptofan olduğu gerekçesiyle L-triptofanı marketten kaldırdı. Şirket tüm bakterileri stoklarını imha ettiğinden gerçek problem ortaya konamıyor

46 Moleküler biyologlara göre sebepler gen manipülasyonu toksik madde üretimi doğurdu Arch Environ Contam Toxicol Jul;25(1): (piyasadaki örneklerde HPLC analizi sonucu triptofana benzer ürünler) Reddy SA, Thomas TL. Nature Biotechnology, vol 14, , May 1996, tütünde benzeri bir sonuç Inose, T. Murata, K. Int. J. Food Science Tech. 30: , mayada toksik bir metabolit üretimi.. 1 tek gen yerine 4 gen aktarımı yapıldı. Bunların hepsi ortak olarak triptofanın daha çok üretimine yönelikti Gen stabilitesi bozuldu Aynı işi yapan 4 farklı metabolik yol arası etkileşimler sonucu triptofana benzeyen, doğada mevcut olmayan toksik ürünler açığa çıktı

47 Triptofan metabolitleri ile immün sistem arası ilişkilerle ilgili yayınlar Platten M, Ho PP, Youssef S, et al.: Treatment of autoimmune neuroinflammation with a synthetic tryptophan metabolite. Science 2005;310: Romani L, Fallarino F, De Luca A, et al.: Defective tryptophan catabolism underlies inflammation in mouse chronic granulomatous disease. Nature 2008;451:

48 geçmişte bazı şüpheli vakalar mevcut yılı Starlink adlı hayvan yemi mısırdan cross pollunasyon sebebiyle insan besin zincirine bulaş ve anaflaktik şok

49 Olası etki nedeni BT kaynaklı CRY9C pestisidial protein Bu aslında hayvan beslenmesi için izin verilen bir mısır çeşidi olan StarLink Corn da bulunan bir protein Ancak crosspollinasyon nedeniyle insan besin zincirine katılım gösterdi

50 Sağlığa etkileri tartışılan diğer bir durum «GMO ürünlerinin artışı herbisit artışına yol açmakta» 1. Tohumlarda bu kimyasalın kontaminasyonu artıyor 2. Herbisite toleranslı bitkilerin sayısı artıyor

51 GM bitkiler ve herbisit kullanımında artış-1 GM bitkilerle d aha çok glyphosate kullanımı

52 2015 mart IARC glifosate grup 2A karsinojen olarak belirler

53 2016 FAO/WHO bakışı IARC görüşüne ters görüş

54 EFSA 2016 bakış IARC nin muhtemel karsinojen görüşünü benimsemedi

55

56 GMO nun güvenli olduğunu belirten bir başka kurum ve eleştiriler

57 2012 the board of the American Association for the Advancement of Science (AAAS) issued the following statement: «Consuming foods containing ingredients derived from GM crops is no riskier than consuming the same foods containing ingredients from crop plants modified by conventional plant improvement techniques».

58 «Vatandaş bilim adamları» bilim ittifakı girişimi

59 Bu girişimin raporu sağlık açısından güvenilir olup olmadığı konusundaki objektif olmayan değerlendirmeye DİKKAT ÇEKMEKTEDİR! arası yayın var Eksiklikler Yorum s oluşturu 2012 the board of the American Association for the Advancement of Science (AAAS) issued the following statement: «Consuming foods containing ingredients derived from GM crops is no riskier than consuming the same foods containing ingredients from crop plants modified by conventional plant improvement techniques».

60 GM besin değeri artırılmış ürünlerle ilgili sağlıkla bağlantılı diğer uyarılar

61 GM yoluyla besin değeri artırılmış ürünler ie ilgili potansiyel sorunlar GM maya kaynaklı fermentasyon ürünleri GM Retinoidler ile zenginleştirilmiş bitkiler GM bakteri kaynaklı Triptofan

62 Şarap üretiminde kullanılan mayalar ML01 halen ABD de kullanılıyor GRAS listesinde Güvenilirlik testi yok Etiketleme yok Malik asitten laktik aside dönüşümü hızlandırıyor Bu esnada pek ara ürün oluşabilir ve metabolizmayı olumsuz etkiliyor olabilir Potansiyel etkiler Protein glikasyonu Oksidatif stres Diyabet Nörodejeneratif etki

63 Beta karoten, vit E, omega-3 likopenle zenginleştirilmiş GM ürünler National Research Council, National Academy of Science: The Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects. National Academies Press, Washington, DC, Primer metabolik ürünler yanında 90bin-200bin küçük molekül Bir çeşit gıdada 5 bin kadar Toksik etki Sekonder ürünler bilinmeyen toksik etkiler gösterebilir Esas bileşenlere benzeyenler öldürücü olabilir Özellikle karotenoid grubunda molekül zenginliğine dikkat ( 600 çeşit-60 ı vit A öncüsü

64 Etiketleme şart Güvenilirlik çalışmaları şart

65 Son sözler.. Sağlık etkilerinin netleşmesi uzun bir zaman sürecini alabilir. Sağlık etkilerinin ortaya çıkışı çevrede yarattığı etkilerle daha güçlü olabilir

66