ĐNTĐBAK EĞĐTĐMĐ DERS NOTLARI

Transkript

1 METEOROLOJĐ TELEKOMĐNĐKASYON T. C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü ĐNTĐBAK EĞĐTĐMĐ DERS NOTLARI Ankara 2009

2 G E N E L M E T E O R O L O J Đ 2

3 METEOROLOJĐNĐN TANIMI DEVLET METEOROLOJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini, nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır. Meteorolojik olaylar, insanoğlunun yaşamını ilk çağlardan itibaren etkilemiş, insanlar durmadan günümüze kadar dünya atmosferinde olup biten olayların nedenlerini zamanın koşullarına göre inceleyip araştırmışlardır. Bu amaçla da çeşitli gözlem ve incelemeler yaparak hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya çalışmışlar, bunların olumlu etkilerinden faydalanma, olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramışlardır.dolayısıyla meteoroloji, tarihsel gelişim çizgisi içerisinde insanlar ve toplumlarla iç içe olan bir olmuştur. METEOROLOJĐNĐN TARĐHÇESĐ M.Ö. birinci yüzyılda Hindistan da rüzgar fırıldağının dördüncü yüzyıldada yağmur ölçmelerinin yapıldığı bilinmektedir lü yıllarda Leonardo da vinci nemliliğin mekanik olarak göstergesini ve rüzgar fırıldağını geliştirdi de galilei ilk basit termometreyi geliştirdi de toriçelli,ilk civalı barometyeyi yaptı, 1714 de fahrenhaıt kendi ismi ile anılan termometreyi.1730 da da reamıur kendi adı ile anılan termometreyi yaptı de de buys-ballot,basınç dağılışı ile rüzgar arasındaki ilişkileri buldu. Osmanlı Ve Türkiye de Meteorolojik Çalışmalar ; Đstanbul'a ilk yerleşen Türk astronomu ise Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu Uluğbey'le beraber çalışmış onun ölümünden sonra Uzun Hasan'ın hizmetine girmiş ve elçi olarak Fatih Sultan Mehmet'e gönderilmiştir. Fatih Ali Kuşçu'nun bilgisine hayran kalmış ve kendisini Ayasofya medresesine müderris yapmıştır. Ali Kuşçu, Türk tarihinde ilk matematik ve astronomi profesörüdür. Ali Kuşçu'nun ölümü ile astronomi çalışmaları yarıda kalmıştır. Osmanlı Đmparatorluğu'nda Tanzimatla birlikte çeşitli yerlerde değişik tarihlerde meteorolojik rasatlar yapılmaya başlanmıştır. Đstanbul, Đzmir, Kudüs, Trabzon, Tekirdağ, Merzifon gibi Osmanlı Đmparatorluğu'nun çeşitli yerlerinde gerek özel gerekse devletin emrinde olmak üzere yabancılar tarafından birçok meteorolojik rasat yapılmıştır. Kayıtlı en eski rasatlar Đstanbul'da Saint-Benois ve Bebek'te bulunan yabancı okullarda yapılan rasatlardır yılları arasında yapılan bu rasatlarda sıcaklıklar ölçülmüştür. Daha sonra yılları arasında Đstanbul, Đzmir, Trabzon, Kayseri, Bursa, Sakız, Erzurum, Erivan ve Musul'da diğer iklim elemanlarını da içeren rasat kayıtlarına rastlanmaktadır. Haydarpaşa Đngiliz Mezarlığı'nda Mr. W.H. Lyne ise yılları arasında gözlemler yapmıştır. Yabancı okullar arasında Amerikan Kolejleri (Merzifon, Malatya, Harput, Đzmir, Tarsus) de bazı rasatlar yapmışlardır. Ayrıca Erenköy'de Thomson Çiftliği'nde ( ) yapılan rasatlar 1928 yılında Prof. Dr. Antal Réthly tarafından yayınlanmıştır. Büyükdere'de 3

4 yılları arasında yapılan rasatlarda ise sıcaklık, basınç, nem ve yağış bilgileri yer almaktadır. Osmanlı Đmparatorluğu'nda meteorolojinin kurumsallaşma çalışmaları 1867 yılında Kandilli Rasathanesi'nin kurulması ile başlamış ve bu kurumsallaşma Cumhuriyet Türkiye'sinde tamamlanmıştır. Kandilli Rasathanesi, Fransız Hükümetinin tavsiyeleri üzerine Đstanbul'da Rasathane-i Amire ismi ile kurulmuş ve bu kuruluşun ilk sorumlusu da Aristide Coumbary olmuştur. Meteorolojinin kuruluş tarihi; Türkiye'de meteorolojik hizmetlerin tek elden ve düzenli bir şekilde yürütülmesi çalışmaları 1936 yılı içerisinde ele alınmıştır. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Direktörlüğü'nün kurulması için oluşturulan komisyon, 11 Şubat 1936'da Bakanlar Kurulu'na bir kanun tasarısı sunmuştur. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Direktörlüğü'nün kurulmasının gerekçeleri Başbakan Đsmet Đnönü başkanlığında Bakanlar Kurulu'nda görüşülerek kabul edilmiş ve 30 Kasım 1936 tarihinde Başbakanlık Kararlar Müdürlüğü'nün 6/3727 sayılı yazısı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne sunulmuştur 27 madde ve 10 geçici maddeden oluşan Devlet Meteoroloji Đşleri Umum Müdürlüğü Kuruluş Kanunu 10 Şubat 1937 tarih ve 3127 sayı ile kabul edilmiştir sayılı kanun kabul edildikten sonra TBMM Başkanlığı 11 Şubat 1937 tarih ve 1/649/2077 sayılı tezkeresi ile onaylanması için Cumhurbaşkanlık Makamına göndermiştir. Ulu önder Gazi Mustafa Kemâl Atatürk DMĐ Umum Müdürlüğü Kuruluş Kanunu'nu 19 Şubat 1937 tarihinde imzalamış ve yayınlanmak üzere Neşriyat Müdürlüğü'ne göndermiştir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü'nün kuruluşundan ikibuçuk yıl sonra II. Dünya Savaşı patlak vermiştir. Bu Türkiye'nin ekonomik ve insan kaynaklarının büyük bir kısmının savunmaya ayrılmasına neden olmuştur. Meteoroloji Genel Müdürlüğü savaş sırasında Silahlı Kuvvetlerin emrine girmiş ve çalışmalarını da buna göre yürütmüştür. II. Dünya Savaşı daha oldukça yeni bir kuruluş olan Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü için de büyük bir tecrübe olmuştur. II. Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra meteorolojik hizmetlerde de hızlı bir gelişme meydana gelmiştir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü uluslararası işbirliğinin artması sonucu kurulan Dünya Meteoroloji Teşkilâtı'na 31 Mayıs 1949 tarihinde üye olmuştur. Başbakanlığa bağlı olarak hizmet veren Meteoroloji Genel Müdürlüğü 15 Mayıs 1957 tarihinde 6967 sayılı kanunla Tarım Bakanlığı'na bağlanmıştır. 5 Ocak 1978 tarihinde ise tekrar Başbakanlığa bağlanmıştır. Bugün Türkiye'de meteorolojik hizmetleri yürütmekten sorumlu tek kuruluş olan Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü'nün 3127 sayılı kuruluş kanunu 1986 yılında değiştirilerek 3254 sayılı kanunla; kuruluş, görev, yetki ve sorumlulukları yeniden belirlenmiştir yılında çıkarılan Kanun Hükmünde Kararname ile Çevre Bakanlığı'na bağlanan Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü, 28 Şubat 1992 tarihli Cumhurbaşkanlığı tezkeresi ile ve 3812 sayılı kanunla Temmuz 1992 tarihinden itibaren tekrar Başbakanlığa bağlı bir kuruluş haline getirilmiştir. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü'nün verdiği meteorolojik hizmetlerin ürünleri, 3 Kasım 1994 tarihinde Resmî Gazete'de yayımlanan Döner Sermaye Đşletmesi Yönetmeliği ile ücretlendirilmiştir. 4

5 METEOROLOJĐK PARAMETRELER(VERĐLER) Meteorolojide birçok parametre vardır,ama biz burada önemli olanları anlatacağız,diğer parametreler zaten bunlardan oluşan verilerdir. 1.SICAKLIK (TEMPERATURE) Bir maddenin ısı veya moleküler hareketinin derecesinin ölçüsü. Teorik olarak, moleküler hareketin durduğu varsayılan mutlak sıfır değerli bir ıskala üzerinden ölçülür. Sıcaklık aynı zamanda sıcaklığın veya soğukluğun bir derecesidir. Yer gözlemlerinde sıcaklık değeri serbest hava içerisinde, gölgede ve yere yakın bir çevrede ölçülür.isı ve Sıcaklık kavramları birbirleri ile karıştırılmamalıdır.ısı potansiyel enerji birimi kalori,sıcaklık ise bu potansiyel enerjinin cevreye elektromağnetik şekilde yayılan enerjinin etrafa yapmış olduğu etkidir ve birimi derecedir, termometre ile ölçülür. 2.BASINÇ(PRESSURE) Meteorolojide, herhangi bir yerdeki birim alana atmosfer ağırlığının yarattığı kuvvet. Atmosfer basıncı veya barometrik basınç olarak ta bilinir. Herhangi bir noktadaki atmosfer basıncı denilince, bu nokta birim alan üzerinde dikey olarak uzanan havanın ağırlığı akla gelir. Standart atmosferde bu değer 760 mm.lik cıva sütununa eşittir. Basınç birimlerinin çeviri formülleri ise şöyledir. 3.RÜZGAR(WĐND) Yeryüzü ile ilişkili olarak, genellikle yatay olarak gelişen hava hareketi. Rüzgar dört değişik alanda ölçümlenir: Yön, hız, karakteri (hamlesi veya squallı) ve yön kırılması. Yer rüzgarı, rüzgar gülü-oku ve anemometre ile ölçülürken yüksek seviye rüzgarları pilot balon, rawin ve uçak raporlarından belirlenmektedir. Meteorolojide, rüzgar yönü, coğrafi kuzeye göre rüzgarın estiği yöndür. Yeryüzündeki basınç dağılımı ile doğrudan ilişkili olan yer rüzgarının hızında birim olarak; km/saat, metre/saniye, mil/saat, Knot ve feet/saniye kullanılır. 4.NEM(HUMIDITY) Havadaki su buharı miktarı. Nispi nem ve çiğ noktası ile sık sık karıştırılan bir terimdir. Mutlak nem, nispi nem ve özgül nem, nem çeşitleri içinde yer alır.nem higrometre ile ölçülür. NĐSPĐ NEM;havada içerisinde mevcut su buharı miktarının,o havayı doymuş hale getirebilmek için gerekli olan su buharına oranıdır. Yüzde ile ifade edilir.(%). ÖZGÜL NEM:Birim nemli hava içindeki su buharı kütlesidir. Su buharı yoğunluğunun hava yoğunluğuna oranı yani su buharı ile kuru hava karışımıdır. Kilogramda gram veya gramda gram olarak belirtilir. MUTLAK NEM: Birim hacim havada bulunan su buharı miktarı. Su buharı yoğunluğu olarak ta bilinir. Birimi metreküpte gramdır. Mutlak nem miktarı adyabatik genleşme ile azalır, adyabatik daralma ile artar. 5

6 5.RADYASYON(RADIATION) Radyan enerji ile eş anlamlıdır. Elektromanyetik dalgalar aracılığıyla enerjinin bir yerden bir yere veya uzayda taşınması işlemidir. Meteoroloji ve klimatolojide ise, radyan enerji güneş, yerküre veya atmosferden yayılan enerji ile bunlar tarafından radyasyonun emilmesine ilişkin olarak kullanılır. Güneş radyan enerjisinin termal, kimyasal ve optik olmak üzere üç fiziksel etkisi görülür. Güneşten gelen enerjiden yerin etkilenmesi değişik şartlara bağlıdır. Bunlardan belli başlıları: Güneş sabitesi veya çıktı, yerin güneşten olan uzaklığı, ışınların direk gelip gelmemesi yani geliş açısı ve atmosfer tarafından emilen enerji miktarıdır. Radyasyonda en önemli kavram 'siyah cisim'dir ve bu kavram Planck, Wien, Stefan-Boltzman ve Kirchoff Yasalarıyla açıklanmıştır. 6.RADAR GÖRÜNTÜLERĐ Meteorolojide radar 2 türlü kullanılır: 1- Uyarı: Kuvvetli yer rüzgarları, fırtınalar, microburst-macroburst, rüzgar shearleri, türbülans, hortum, şiddetli yağış, gibi hadiselerin yerlerinin ve şiddetlerinin tesbiti 2- Kısa vadeli tahmin: Rüzgar alanlarının ve bunların vektörel bileşenleri, yağış tahmini, cephe konumu, hamle, fırtına tahminleri 7.UYDU GÖRÜNTÜLERĐ Uydular sensörleri vasıtasıyla kaydettikleri verileri belirli aralıklarla yer istasyonlarına göndererek, hava olaylarının küresel olarak incelenmesini kolaylaştırırlar. Đlk meteoroloji uydusu 1960 yılında yörüngeye fırlatılmıştır. Đki türlü meteoroloji uydusu vardır: Sabit yörüngeli uydular: Ekvator üzerinde km yükseklikte bir yörüngede bulunup, dünyanın dönüş hızıyla aynı hıza sahip bulunduğundan dünya ilegöreceli olarak aynı konumda kalmaktadır. Sabit yörüngeli uydular bulunduğu yerde dünyanın görüntüsünü yaklaşık olarak 4-5 km çözünürlükte, kuzey ve güney yarım kürelerinde 65 enlem dereceleri arasında alırlar. Kutupsal yörüngeli uydular: Yaklaşık olarak 850 km yüksekliktedir. Güneşe göreceli olarak sabit bir pozisyonda bulunmaktadırlar ve sürekli olarak ekvator üzerinden yerel saatle aynı zamanda geçmektedirler. Kutupsal yörüngeli uydular dünya üzerindeki dönüşlerini 1 saat 42 dakikada tamamlamakta ve dünya üzerindeki herhangi bir noktadan 12 saatte bir geçmektedir. Sabit ve kutupsal yörüngeli uydular ile dünya üzerindeki herhangi bir noktanın 6 saatlik aralıklarla günde 4 defa görüntüsü alınabilmektedir Yukarıda açıklanan verilerin yanında daha birçok veri vardır. bunlar isımlerini kısaca verecek olursak; vb. Bulutluluk,kar ölçümleri,toprak sıcaklıkları,güneşleme süresi ve uzunluğu,buharlaşma 6

7 METEOROLOJĐNĐN HĐZMET VERDĐĞĐ SEKTÖRLER 1.TARIM 2.ORMAN 3.TURĐZM, 4.MĐLLĐ SAVUNMA, 5.ULAŞTIRMA, 6.BAYINDIRLIK, 7.ENERJĐ, 8.ADALET, 9.SAĞLIK, 10.ŞEHĐRCĐLĐK, 11.ÇEVRE ÜYESĐ OLDUĞUMUZ ULUSLARARASI KURULUŞLAR Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü, bazılarında kurucu üye olmak üzere bütün uluslararası meteoroloji kuruluşlarının üyesi olup, bunlarla yakın işbirliği içerisindedir. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü, meteorolojik hizmetlerin gereği olarak ilgili tüm uluslararası kuruluşlarla işbirliği içerisinde olup, uluslararası kuruluşlara (ECMWF, EUMETSAT ve WMO'ya) belirli miktarda katkı payı ödemekte; ikili anlaşmalarla da çeşitli ülkelerin meteoroloji teşkilatlarıyla ilişkilerini sürdürmektedir. Karşılıklı işbirliğine dayalı olarak Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Meteoroloji Dairesi, Özbekistan Cumhuriyeti Hidrometeoroloji Đdaresi, Azerbaycan Cumhuriyeti Hidrometeoroloji Komitesi, Đngiltere, Gürcistan, Almanya, Moğolistan, Türkmenistan ve Cezayir Meteoroloji Teşkilatlarıyla ikili teknik işbirliği ve protokoller yapılmıştır. 1.DÜNYA METEOROLOJĐ TEŞKĐLATI(WMO); 1947 Ağustos ayında Kanada'nın Toronto kentinde taslak olarak hazırlanan Dünya Meteoroloji Teşkilatı Sözleşmesi, 11 Ekim 1947 tarihinde Washington'ta aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 42 ülke tarafından imza edilerek kabul edilmiştir. Şu anda merkezi Cenevre'de bulunan Dünya Meteoroloji Teşkilatına ülkemiz 31 Mayıs 1949 tarih ve 5411 sayılı kanunla üye olmuştur. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü WMO'nun liderliğinde ve önerilerine uygun olarak yürütülen çeşitli bilimsel çalışma, araştırma ve konferanslara katılmakta, ödediği üyelik aidatlarına karşılık teşkilattan çeşitli yollarla yararlanmaktadır. Bugüne kadar da önemli sayıda karşılıklı uzman değişimi, küçümsenemeyecek ölçüde malzeme, çeşitli döküman, eğitim ve öğretim bursları sağlanmıştır. 2.AVRUPA ORTA VADELĐ ĐSTĐDLALLER MERKEZĐ(ECMWF); Tarım, inşaat, enerji, ulaşım ve su dağıtımı alanlarından yapılmakta olan harcamaların mümkün olduğu kadar kısıtlanması için yapılan araştırmalar sonucunda, orta vadeli meteorolojik tahminler yapmanın en yararlı çare olacağı düşüncesinden hareketle aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 17 Avrupa ülkesi tarafından, Bilimsel ve Teknik Araştırma Alanında Avrupa Đşbirliği Çerçevesinde 11 Kasım 1973'te kurulmuş, Türkiye 13 Kasım 1975 gün ve 7/10890 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile üye olmuştur. Merkezi Londra/Reading'de bulunan Orta Vadeli Hava Tahminler Merkezi'nden özel haberleşme sistemiyle 10 güne kadar hava tahmini için gerekli meteorolojik veriler alınmaktadır. ECMWF ile yapılan bu işbirliği sonucunda hava tahminlerinin süresinde ve tutarlılık oranlarında gözle görülen bir artış olmuştur. 7

8 3.ULUSLARARASI SĐVĐL HAVACILIK TEŞKĐLATI(ICAO); ICAO'nun uluslararası hava ulaşımı ile ilgi;i prensip ve teknikleri geliştirmek, dünyada sivil havacılığın güven içinde yapılmasını sağlamak, havayolları, havaalanları ve hava ulaşım araçlarının geliştirilmesini teşvik etmek gibi amaçları bulunmaktadır. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü, dünyadaki sivi! havacılığın güvenli şekilde yürütülmesi için ihtiyaç duyulan meteorolojik bilgileri üretmek, temin etmek ve kullanıcılara sunmak durumundadır. Bu çalışmalarını ICAO ve WMO'nun belirlediği tavsiye, pratik ve standartlara göre yürütmektedir. Meteorolojik hizmetin sözkonusu teknik ve uygulamalar çerçevesinde yerine getirilmesi için Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ile koordineli olarak ICAO ile sürekli işbirliği içindedir 4.AVRUPA METEOROLOJĐK UYDULAR ĐŞLETMESĐ TEŞKĐLATI (EUMETSAT); Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü 1983 yılında üyesi olduğu ve merkezi Almanya'nın Darmstadt kentinde bulunan Avrupa Meteoroloji Uydular Đşletmesi Teşkilatı (EUMETSAT) ile sıkı bir işbirliğine girilmiş; uydu teknolojisi ve uydu fotoğraflarının değerlendirilmesinde ve tahmin çalışmalarında kullanılmasında önemli aşamalar kaydedilmiştir. Halen EUMETSAT'tan temin edilen ve en gelişmiş Uydu Yer Alıcı Cihazı olan PDUS (Primary Data User Station) gerekli yazılım ve donanımları ile işletime alınmıştır 5.KUZEY ATLANTĐK ANTLAŞMASI TEŞKĐLATI (NATO); Türkiye'de Askerî Meteoroloji Teşkilatı bulunmadığı için Türk Silahlı Kuvvetleri'nin meteorolojik desteğini ve NATO ile olan ilişkilerini, Genelkurmay Başkanlığı ile koordineli olarak Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü yürütmektedir 6.METEOROLOJĐK EKONOMĐ FAYDA GRUBU(ECOMET); ECOMET'in amacı; meteorolojik ürünlerin kullanımıyla ortaya çıkan ekonomik faydadan meteoroloji teşkilatlarının daha fazla pay alması, bu ürünlerin serbest dolaşımıyla, ulusal meteoroloji teşkilatlarının kendi aralarında haksız rekabete neden olmadan yarışmaları, teknolojik ve bilimsel yönden gelişmeleridir. MĐLLĐ, BÖLGE VE DÜNYA METEOROLOJĐ TEŞKĐLATINA AĐT TELEKOMÜNĐKASYON VE MERKEZ SĐSTEMLERĐ Atmosferin sınır tanımaması ve tek başına bir ulusal meteoroloji teşkilatının ileriye dönük tahminler yapabilmesinin olanaksız olması sebebi ile,dünya meteoroloji teşkilatı, bilgilerin bir merkezde toplanıp,isteyen ülke istediği yerin gözlemlerini rahat alabilmesi için dünyayı meteorolojik bilgi bankası olarak 6 bölgeye ayırmıştır. Bu bölgeler sayesinde telekomünikasyon yükü merkez tarafından bölge merkezlerine verilmiş ve iletişim rahatlamıştır.bu bölgeler sırası ile; 8

9 1.AFRĐKA DEVLET METEOROLOJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2.ASYA BÖLGESĐ 3.GÜNEY AMERĐKA 4.KUZEY VE ORTA AMERĐKA 5.GÜNEY-BATI PASĐFĐK 6.BĐZĐMDE ĐÇĐNDE BULUNDUĞUMUZ AVRUPA BÖLGESĐ Bunun yanı sıra her bölgenin 2 veya 3 tane toplama bölgesi vardır,örnek avrupa için roma,bracknell veya sofya vb. Bu konudaki şekiller aşağıda verilmiştir 9

10 K L Đ M A T O L O J Đ 2

11 Persaonel Dairesi Başkanlığı 1. Bir Bilim Dalı Olarak Klimatoloji 1.1. Hava durumu ve iklim: Hava durumu teriminden kastedilen olgu Atmosferde meydana gelen meteorolojik olaylardır. Atmosferde hava olaylarının kısa bir süre içindeki durumunu tanımlamak için; soğuk, sıcak, yağmurlu, hava şeklinde tanımlar kullanılabilir. Bütün bunlar havanın o anki halini belirler. Hava durumu belirli bir yerde belirli ve kısa bir süre içinde etkin olan Atmosfer koşullarıdır. Bir yerdeki hava durumu tanımlanırken en üstün ve etkin olan iklim faktörü öne çıkar. Örneğin, soğuk hava denildiğinde bu terim bulutluluk, rüzgar vb. de kapsayabilir. Ancak o andaki üstün olan faktör düşük sıcaklıktır. Đklim ile hava durumu birbirinden farklı şeylerdir. Burada en önemli fark ele alınan zaman olmaktadır. Hava durumu için çok kısa zamandan bahsedilirken, iklim için oldukça uzun bir zaman periyodundan bahsedilir. Buna göre uzun yıllar değişmeyen ortalama hava koşullarıdır Đklimi meydana getiren elemanlar: Đklim elemanları çeşitli oranlarda birleşerek bir yerin iklimini oluşturan atmosfer özellikleridir. Güneşlenme, sıcaklık, basınç, rüzgar, yağış, bulutluluk vb. iklim elemanlarıdır. Meteorolojik olayları inceleyip iyice anlayabilmek ve belirli sonuçlara varabilmek için iklim elemanlarının incelenerek iklim elemanlarından yeryüzü ve coğrafi bölgeler için bazı sonuçların çıkarılması gerekmektedir Đklim elemanlarını etkileyen faktörler : 1) Enlem etkisi 2) Kara ve denizlerin etkisi 3) Yükseklik 4) Rüzgar yönü 5) Yer şekilleri 6) Bitki örtüsü 7) Deniz akıntıları 1.4. Klimatoloji nin tanımı : Yunanca clinein eğimli ve logos bilim kelimelerinden oluşan Klimatoloji; atmosfer içerisinde meydana gelen hava olayları ile yeryüzünde görülen iklim tiplerini inceleyen bilim dalıdır. Kelime anlamı olarak iklim bilimi anlamına gelen klimatoloji, uzun yıllar boyunca atmosferde meydana gelen hava olaylarının insan ve doğal ortam üzerindeki etkilerine bağlı olarak ortaya çıkan iklim tiplerini inceleyen bir doğal(fiziki) coğrafya dalıdır. Bir sahada uzun yıllar boyunca hüküm süren hava olaylarının ortalama sonucu o sahanın iklim özelliklerini belirlemektedir (Özçağlar, 2000). Oldukça geniş bir bölge içinde, uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir. 2

12 Persaonel Dairesi Başkanlığı Klima: Đklim, loji: Bilim demektir. Dilimize klima kelimesi iklim şeklini alarak girmiştir. Klimatolojinin konusu da iklimin çevreye ve insanlara olan etkisidir. Hava olaylarının genel karakterini incelemek coğrafi dağılışlarını belirlemek klimatolojinin konusudur. Đklimini meydana getiren iklim elemanlarını ve iklime etki eden etmenleri, gerekirse teker teker gerekirse bir bütün olarak klimatoloji inceler. Klimatoloji, yeryüzünde cereyan eden atmosfer olaylarını ve etkilerini; uzun yıllar boyunca genel gidişatı ile ortaya çıkarır Klimatolojik çalışmaların amacı : Dünyamız üzerinde çeşitli gazlar, karışık bir şekilde ve birlikte bulunmaktadır. Meteorolojik olaylar yeryüzünde, atmosferde meydana gelir ve hem coğrafi bölgeleri; hem de tüm canlıları etkiler. Kısacası iklim yeryüzünün şekillenmesini ve insan faaliyetlerini doğrudan etkiler. Klimatolojinin amacı; yeryüzünü etkileyen iklimleri ve iklim bölgelerini ortaya çıkarmak; incelemek ve sonuçları açıklamaktır. Gerçekten de bir iklim bölgesinin iklimi ile o bölgenin doğal çevre özellikleri ve yine o bölgede yaşayan toplum arasında, rölyefi ve doğal bitki örtüsünü, beşeri hayatı ve faaliyetleri şekillendirici sıkı korelatif ilişkiler göze çarpar. Sonuç olarak Klimatoloji biliminin amacı diğer coğrafi araştırmalara, uygulamalı çalışmalara, planlama çalışmalarına ve pek çok alana temel olabilecek verileri hazırlamaktır. Đklim araştırmalarında mümkün olduğunca uygulama ve güncel olaylar ile bağlantı kurulabilirse, çalışma sonuçlarının amaca hizmet etme şansı da o oranda artacaktır (Koç,1998) Klimatolojik ürünlerinin kullanıldığı alanlar : Meteoroloji Genel Müdürlüğünün üretmiş olduğu ürünlerden dileyen herkes faydalanır. Kişi, kurum ve kuruluşlara bu bilgiler açıktır. Bir mahkeme olmuş bir kazanın meteorolojik nedenlerini araştırırken klima rasatlarına müracaat edebilir. Hava durumu nedeniyle zarar görmüş bir inşaat firması; geçmiş günlerin hava kayıtlarına müracaat ederek durumunu izah edecektir Türkiye de klimatolojik çalışmalar : Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü, uzun yıllardır düzenli ve sistemli bir şekilde klimatolojik çalışmaları sürdürmektedir. Türkiye de ve Dünyadaki iklim araştırmacılarına gerekli bilgileri vermektedir. Üniversitelerin ilgili bölümlerindeki bilim adamları ihtiyaç duydukları bilgilere ulaşmaktadırlar. Yurdumuzun her yöresine; o bölgeyi temsil edebilecek rasat kayıtlarını hazırlayıp tutacak istasyon ve elemanlar yerleştirilmiştir. Klimatolojik çalışmalar yapan 265 büyük klima istasyonu; 85 küçük klima istasyonu mevcuttur. Gerekli görülen yerlere istasyonlar açılmaktadır. 2. Klimatolojinin Bölümleri : Klimatolojiyi, iki ana bölüme ayırmak mümkündür. Bunlardan bir tanesi incelendiği alanın durumuna göre alansal klimatoloji, diğeri ise uygulamalı klimatolojidir. 3

13 Persaonel Dairesi Başkanlığı 2.1. Alansal klimatoloji : Bu bölümde kıtaların, okyanusların veya daha küçük alanların iklimleri incelenmektedir Mikro klimatoloji : Küçük ölçekli bir alanın iklimini inceler. Şehirlerin, vadilerin, dağ yamaçlarının, göllerin, ormanların ve küçük iklimi ile yöresel iklimlerin çeşitli özelliklerini inceler, sonuçlar ortaya çıkarır Mezo klimatoloji : Orta ölçekli bir alanın iklimini inceler. Bölgelerin iklimini, iklim özelliklerini inceler, sonuçlar ortaya çıkarır Makro klimatoloji : Büyük ölçekli bir alanın iklimini inceler. Büyük ölçekli alanlar veya ülkelerin iklimini, iklim özelliklerini inceler, sonuçlar ortaya çıkarır Uygulamalı Klimatoloji : Klimatolojik veriler, pratikteki kullanımlara bağlı olarak değişik bölümlere ayrılabilir. Bu bölümler iklim verilerinin değişik bilim dallarının bakış açısı ile yorumlanmasına bağlı olarak bir çok türe ayrılabilirler Đstatistiksel klimatoloji : Klimatolojik elemanların ortalama ve en yüksek, en düşük değerlerini; normallerinden sapmalarını, tekrarlama dağılışlarını, hata miktarlarını, bağlılık derecelerini vb. özellikleri ayrı inceleyip iklim elemanlarının esas yapılarını araştırır. Örneğin; yapılan istatistiklere göre; Đç Anadolu bölgesinin bahar ve yaz yağışlarının çoğunu sağanak yağışlar oluşturmaktadır denildiğinde istatistiksel klimatolojik bir çalışmanın sonucunu açıklamış oluruz Teorik klimatoloji : Meydana gelen bir iklim olayının nedenlerinin oluş şekillerinin, genel olarak, matematiksel-fiziksel kurallarla açıklanması dinamik meteorolojinin konusudur. Dinamik meteorolojideki kurallar çerçevesinde iklim elemanları incelenip gerekli neticeler çıkarılabilir Sinoptik klimatoloji : Đklim elemanlarını sinoptik meteoroloji usullerine göre, inceleyip sonuçlarını açıklar. Hava tahmin usulleri kullanılarak, iklim çalışmaları desteklenebilir. Örneğin uzun süreli hava tahminleri yapılırken klimatolojinin arşiv kayıtları alınıp; sinoptik meteoroloji usullerine göre çalışma yapılabilir. Genel atmosfer sirkülasyonu hakkında sonuçlar ortaya koymak için dinamik klimatoloji ve sinoptik klimatoloji ortak çalışma yapmaktadır. 4

14 Persaonel Dairesi Başkanlığı Sağlık klimatolojisi : Đklim elemanlarının, elemanlardan elde edilen sonuçların ve iklim tiplerinin insan sağlığına olan etkilerini inceler. Örneğin; bazı hastaların bazı iklim bölgelerinde yaşamlarını sürdürmesi tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Tavsiye edilen bölgeler hakkındaki bilgileri sağlık klimatolojisi ortaya çıkarır Uçuş klimatolojisi : Hava meydanlarına ait iklim elemanlarını uçuş hizmetlerine yarayacak şekilde inceleyerek sonuçlar elde eder. Örneğin meteorolojik elemanlar bakımından verimsiz bir yerde hava meydanları açılıp açılmaması konusunda çalışmalar için gerekli bilgililer klima rasatlarından elde edilebilir Yüksek hava klimatolojisi : Bugün Dünyada ve yurdumuzda düzenli bir şekilde Atmosfer yerden itibaren takip edilerek incelenmektedir. Radiosonde rasatları, çeşitli uydularda alınan bilgiler; atmosferi düşey, yatay doğrultuda incelememize yardımcı olmaktadır Deniz klimatolojisi : Denizler üzerindeki iklim elemanlarıyla deniz suyu özelliklerini, denizle ilgili çeşitli çalışmalara yarayacak sonuçları elde etmek maksadıyla inceler. Deniz biyoklimatolojisi ve deniz ulaşımı klimatolojisi gibi kollara ayrılır Coğrafi klimatoloji : Đklim elemanlarını Dünyanın, kıtaların, ülkelerin, bölgelerin iklim özelliklerini elde etmek maksadıyla inceler Hidroklimatoloji : Hidrolojik çalışmalara yardım amacıyla iklim elemanlarını inceler. Örneğin bir bölgeye ne kadar yağış düştüğünü ve su toplama alanlarındaki durumu inceler Tarımsal klimatoloji : Đklim özelliklerinin ürünler üzerindeki etkilerini inceler. Örneğin yetişme mevsiminin uzunluğu, yetişme derecesi ile iklim özellikleri arasıdaki bağlantı, sulamanın önemi vb... konuları inceler. 3. Klimatolojik Rasat 3.1. Klimatoloji rasat parkları : Rasat parkı, Atmosfer olaylarına açık, bu olayları engelleyici faktörlerin olmadığı, içinde çeşitli meteorolojik aletlerin bulunduğu doğal şartları temsil eden düzenlenmiş yerlerdir. Bu yerlerde sıcaklık, basınç, nem, yağış, güneşlenme, rüzgar, buharlaşma vs. gibi hava olaylarını meteorolojik aletlerle ölçerek kayıtlar tutulur. Tutulan bu kayıtlara rasat denir. 5

15 Persaonel Dairesi Başkanlığı Meteorolojide klima rasatları, sinoptik rasatları gibi rasatlar yapılmaktadır. Yapılan bu rasatlar içinde klimatolojik rasatlar dünyanın, kıtaların, ülkelerin, ülkeler içindeki bölgelerin iklim özellikleri ile daha dar yörelerin, çevrelerin ve mahallelerin değişik iklim durumlarını incelemek, iklim araştırmaları ve projeleri için gerekli bilgileri elde etmek amacıyla yapılan rasatladır. Bu rasatlar ilgili devletler ve kuruluşlar tarafından düzenlenmiştir. Bu düzenlemelerde amaç; günlük ortalama kıymetleri elde edebilecek şekilde, yerel saatlerde rasatların yapılmasıdır. Türkiye de ve daha birçok ülkede yerel saati seçilmiştir. Bu rasatların en büyük özelliği aynı güneş durumunda yapılmış olmalarıdır. Bu rasatlar tüm ülkelerde, meteoroloji istasyonlarında yapılan ölçümlerde günlük ortalama kıymetleri elde edebilecek şekilde tespit edilebilecek belli yerel saatlerde yapılan rasatlardır. Bu saatler ortalama olarak kabul edilmiştir. Bu sistemi kabul etmemiş olan ülkelerdeki klima rasat saatleri de saatlerine yakın saatlerdir. Zaman bakımından aynı olmayan, ancak aynı güneş durumunda yapılan bu rasatlar dünya üzerinde hep aynı saatlere denk gelmektedir. Bu durumu şu şekilde açıklamaya çalışalım, yerel saatle de yapılan bir klima rasadı dünyanın her tarafında sabah vaktine (öğleden 5 saat evvel); rasadı öğleden sonraya; rasadı ise gecenin ilk yarısına (öğlenden 9 saat sonraya rastlamaktadır) Rasada çıkış saatlerinin bulunması : Klima elemanlarını güneş etkilediğinden klima rasatlarına çıkış saatleri her istasyonun boylamına göre bulunur. Türkiye de başlangıç boylamı Đzmit ten geçen 30 doğu boylamı kabul edilmiş bu boylamın doğusunda kalan istasyonlar rasatlara daha erken, batısında kalan istasyonlar ise memleket saat ayarına göre daha geç çıkar. Yaz saati uygulaması sırasında Türkiye başlangıç boylamı 45 doğu boylamı olarak esas alınmaktadır. Bir istasyonda mahalli saat farkını bulmak için istasyon boylamı ile Türkiye başlangıç boylam farkı bulunur. Her boylam arası 4 dakika olduğundan bulunan boylam derecesi 4 ile çarpılır. Küsuratlar tama iblağ edilerek mahalli saat farkı belirlenir. Rasada çıkış saatleri de bu farka göre hesaplanır Rasat parklarının çalışma süreleri : Đklim çalışmalarının sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için en az yıllık rasat serilerine ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir. Günden güne yeni problemlerle karşılaşan bilim adamları; doğru neticelere varabilmek için sürekli, doğru ve temel bilgilere ihtiyaç duymaktadırlar. Rasatların bir yerin iklimini belirtmeye yeter ölçüde uzun bir dönemi içine alması gerekir. Rasatların uzun olduğu kadar kesintisiz de olması gerekir. Çünkü rasat yapılmayan bir süre içinde önemli meteorolojik olaylar meydana gelmiş olabilir. Bunların yanında klimatolojik rasatlarda bazı belirlenmiş koşullar şunlardır: Yeteri derecede sık bir rasat ağı kurulmalıdır. Meteorolojik istasyonlar daha çok şehirlerde kurulmuştur. Yüksek dağlarda çok istasyon yoktur. Mümkünse geniş alanlar seçilerek buralara istasyonlar kurulmalı ve bu kurulan istasyonlarda uzunca bir süre rasatlar yapılmalıdır Klimatolojik rasat parkları : Rasat parkları kare şeklinde olup, kenarları 4 ana yöne gelecek şekilde kurulur. Rasat parkının kapısının ve içinde aletlerin bulunduğu siperlerin kapısının kuzeye bakması gerekir. Rasat parkının içindeki aletleri dış etkilerden korumak amacıyla tel örgü ile etrafı çevrilir. Tel 6

16 Persaonel Dairesi Başkanlığı örgülerin dayanıklı olması ve aletleri etkilememesi bakımından beyaz boya ile boyanır. Tel örgünün yüksekliği 1 metre 10 cm civarındadır. Çeşitli amaçlarla kurulan rasat parklarının boyları; 1) 3 x 3 m. 2) 6 x 6 m. (küçük klima) 3) 9 x 9 m. (Büyük klima) 4) 12 x 12 m. 5) 20 x 20 m. (Fenoloji parkları) 3.4. Rasadı yapılan iklim elemanları : Rasat parkları ülkemizde büyük klima ve küçük klima şeklinde kurulmuştur. Ancak zamanla büyük klima istasyonlarına çevrilmiş küçük klima rasat parkları giderek azalmaktadır Büyük klima istasyonlarında yapılan rasatlar : 1) Basınç rasatları 2) Sıcaklık Rasatları 3) Nem Rasatları 4) Bulutluluk Rasatları 5) Görüş uzaklığı Rasatları 6) Güneşlenme Rasatları 7) Radyasyon Rasatları 8) Buharlaşma Rasatları 9) Rüzgar Rasatları 10) Yağış ve diğer hidrometeorlar 11) Kar Rasatları 12) Toprak sıcaklıkları 13) Meteorolojik olaylar 14) Fenolojik rasatlar Küçük klima istasyonlarında yapılan rasatlar: 1) Sıcaklık 2) Nem rasatları 3) Yağış ve diğer hidrometeorlar 4) Rüzgar rasatları 5) Bulutluluk rasatları 6) Kar rasatları Hava basıncı ve rasatları : Hava küreyi teşkil eden gazların bir ağırlığı vardır. Bu ağırlık atmosferin altındaki ve içindeki cisimler üzerinde bir basınç halinde kendini gösterir. Hava basıncı yeryüzü yüksekliği arttıkça azalır. Đstasyonlarda basınç rasatları barometre ve barograflar ile yapılır. Barometreler iki tiptir. Değişken hazneli barometreler ve sabit hazneli barometreler. Basınç rasatlarına ilk olarak barometre termometresinin okunması ile başlanır. Barometre termometresini 7

17 Persaonel Dairesi Başkanlığı okuduktan sonra barometre civa sütunu üzerindeki kubbe ile verniyer ayar vidası çevrilerek verniyer tablası teğet olarak çakıştırılır ve o andaki basınç ondalığına kadar okunur. Okunan bu değerde barometre düzeltme miktarı düzeltmesi, basıncın normal yer çekimi düzeltmesi ve basıncın 0 C ye götürülme düzeltmesi yapılarak gerçek basınç bulunur. Barograflar ise hava basıncını bir diyagram üzerine çizerek saatlik olarak basıncın kayıt edilmesini sağlar. Burada aletin hassas kısmı olan vidi kutusu, basınca duyarlı olduğu için 0.1 milibarlık değişimi bile manivela sistemi ile kaleme aktarıp diyagramda değişimi göstermektedir Hava sıcaklığı ve rasatları : Güneşten gelen enerjinin önemli bir kısmı atmosferi geçerek yeryüzüne ulaşır ve oradaki katı ve sıvı cisimleri ısıtarak ısı enerjisi haline döner. Hava sıcaklığı termometre ile ölçülür. Ölçü birimi ülkemizde Santigrad ( C) dır. Meteorolojik anlamdaki sıcaklık gölgede ölçülen sıcaklıktır. Rasat parklarında 2 metrede ve siper içerisinde ölçümler yapılmaktadır. Siper içinde maksimum, minimum, kuru ve ıslak termometre olmak üzere 4 adet termometre ile 4 ayrı değer ölçülmektedir. Günlük ortalama sıcaklık 7, 14 ve 21 de kuru termometreden ölçülen sıcaklıklardan bulunur. Hesap edilmesi şu şekildedir: Günlük ortalama sıcaklık= (t7+ t14 + (2* t21)) / 4 t = Kuru termometreden okunan değer Termoğraf vasıtası ile de hava sıcaklığı saatlik olarak kaydedilmektedir. Siperin dışında ve rasat parkının güneyinde ayrı olarak yerden 5 cm yükseklikte yatay konumda bir termometre ile de toprak üstü minimum sıcaklığı ölçülür. Toprak sıcaklıkları : Hava sıcaklığının haricinde tarımsal amaçlı olarak da ve 100 cm derinliklerde özel yapılmış termometreler ile bu derinliklere ait sıcaklıklar ölçülmektedir Nispi nem ve buhar basıncı : Siper içerisinde bulunan kuru, ıslak, maksimum. ve minimum termometrenin takılı olduğu bir mesnet vardır bu mesnede birde aspiratör takılır. Bu mesnet ve üzerindeki termometrelere psikrometre takımı adı verilir. Aspiratör ıslak termometre haznesindeki müslin (bez) in ıslaklığını buharlaştırarak kuru ve ıslak termometre arasında bir farkın oluşmasını sağlar. Bu fark bir takım formüller vasıtası ile buhar basıncı ve nispi nem in hesaplanmasında kullanılır. Bu formüllerde istasyon basıncı ya da istasyon yüksekliği de kullanılmaktadır. Havadaki nispi nemi % olarak ve saatlik olarak kayıt eden birde higrograf aleti vardır. Bu aletin hassas kısmı olan saç demeti (Fransız yada Alman kumral kadın saçı) neme karşı duyarlı olduğu için, nem değişikliklerinde uzayıp kısalmakta ve bu değişim manivela sistemi ile yazıcı aletin kalemine aktarılmaktadır. Higroğrafın nem bakımından tam doymuş havadaki ölçerliğini kontrol etmek için her ayın 15. günü 14 rasadından sonra higroğraf işba işlemi yapılır. 8

18 Persaonel Dairesi Başkanlığı Güneşlenme rasatları : Güneşlenme rasatları, güneşlenme şiddeti ve süresi olmak üzere iki şekilde ve iki ayrı ölçüm aleti ile yapılmaktadır Güneşlenme şiddeti : Aktinograf aleti ile ölçülmektedir. Burada aktinografın hassas kısmı, güneşten gelen radyasyonun bimetal (farklı iki metal) üzerinde farklı olarak absorbe edilmesinden doğan farkı diyagram üzerine cm² ye düşen dakikadaki kalori miktarını yansıtmaktadır. Planimetre ile diyagram üzerindeki çizili alan, aletin sertifikasındaki katsayı ile çarpılarak günlük kalori miktarı bulunabildiği gibi, saatlik kalori miktarı da, saat başlarındaki değerlerin ortalaması alınarak ve 60 la çarpılarak bulunabilir Güneşlenme müddeti : Helyograf aleti ile bulunur. Burada bir cam küre ve kürenin altında özel kağıttan yapılmış bir diyagram vardır. Cam küreye gelen güneş ışınları odak noktasında toplanarak diyagram üzerindeki bir noktada yoğunlaşır ve o noktayı yakarak güneşin doğuşundan batışına kadar (eğer bulut vs. gibi engel yoksa) bu işlem devam eder. Böylece diyagram üzerinde yakılmış olarak ince ve düz bir çizgi oluşmuş olur. Diyagram üzerindeki taksimata göre iki saat arası mesafe 1.0 olarak değerlendirilir. Parçalı bulutlu havalarda bu değer 0.2, 0.3, 0.7 gibi ondalıklarına göre rasatçı tarafından değerlendirilerek kayıt edilir Buharlaşma rasatları : Buharlaşma meteorolojide genel olarak sıvı suyun su buharı haline gelmesi şeklinde tarif olunur ve bu oluşum uygun şartlar altında doyma noktasına ulaşana kadar devam eder. Buharlaşma rasatları rasat parkında wild ya da piş aleti ile ölçüldüğü gibi bir de açık yüzey buharlaşmasının ölçümü için buharlaşma havuzları kullanılır. Wild ve piş aleti siper içerisinde dış etkenlerden uzaktır. Buharlaşma havuzu ise üstü açık olarak dış etkenlerden etkilenebilecek şekilde (yağmur, kar, rüzgar) açık yüzey buharlaşmasını ölçer Bulutluluk rasatları : Bulut, serbest havada su veya buz veya her ikisine ait nüvelerin görülebilir bir topluluğudur. Bu topluluk daha büyük su veya buz nüvelerini duman veya tozdaki gibi akıcı olmayan mayi veya katı nüveleri ihtiva edebilir. Bulutlar devamlı olarak teşekkül ve dağılım halindedir. Bu sebeple sonsuz şekiller meydana gelir bununla beraber bazı karakteristik şekilleri tarif etmek mümkündür. Bulutların gökyüzünde kapladığı yere bulutluluk miktarı denir. Klimatolojik rasatlarda bulutluluk miktarı gökyüzünün bulutlarla örtülü kısımlarının ondası olarak verilir. Bulutlar fiziki özelliklerine göre cumuluform veya stratiform tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Yüksekliklerine göre de alçak, orta ve yüksek bulutlar olmak üzere 3 grupta toplanabilir. 10 tane olan bu bulutlar yüksekliklerine göre şöyle sıralanır (ayrıca cumuluform tipi için (c.), stratiform tipi için (s.) ile gösterilmiştir); 9

19 Persaonel Dairesi Başkanlığı Alçak bulutlar Orta bulutlar Yüksek bulutlar Cumulus (c.) Altocumulus (c.) Cirrus Cumulonimbus (c.) Altostratus (s.) Cirrocumulus (c.) Stratus, Stratocumulus (s.) Nimbostratus (s.) Cirrostratus (s.) Rüzgar rasatları : Yatay yönde yer değiştiren bir hava kütlesinin hareketidir. Hava kütlesinin bu hareketi ancak etrafa yaptığı tesir ile fark olunabilir. Rüzgar bilhassa tesirleri bakımından 3 bariz özelliği olan bir iklim elemanıdır. Bu özellikler rüzgarın yönü, hızı ve frekansıdır. Rüzgar yönü, rüzgarın bulunduğumuz yere doğru geldiği yöne denir. Rüzgar yönünün iklimler ve özellikle günlük hava şartları bakımından önemi vardır. Çünkü rüzgarlar kendilerini meydana getiren hava kütlelerinin özelliklerine göre sıcak, soğuk ya da nem getirirler veya çevreyi kuruturlar. Havanın hareket süratine ise rüzgar hızı denir. Bu hız saniyede metre veya saatte kilometre olarak ifade edilir. Rüzgar sabit anemometre ile direk ve anemograflar ile yazıcı olarak ölçülmektedir. Genellikle 10 metre yükseklikte bulunan anemograflar 24 saatlik rüzgar bilgisini kayıt ettiği için daha çok itibara alınmaktadır Yağış rasatları : Yağmur, kar, dolu, grezil, kırağı, çiğ, jivr, vergla, vs. şekillerinde vuku bulan ve hepsi toprak üzerine az veya çok miktarda su bırakan hadiselere genel olarak yağış (hidrometeor) denir. Yağışın müşahade ve tetkikinde meteoroloji istasyon memurunun vazifesi, yağışın şekil ve halini, şiddetini, devam müddetini, tesirlerini tespit etmek ve bilhassa her ne şekilde olursa olsun meydana gelen yağışın toprak üzerinde bıraktığı su miktarlarını ölçmektir. Yağış plüviometre ile direk olarak, plüviograf ile de yazıcı olarak ölçülmektedir. Ağzı daire şeklinde ve huniye benzeyen bu iki alet de de ağız genişliği aynıdır. Yağışın miktarı mihber denilen cam ölçekle mm cinsinden ölçülür. Ölçülen bu mm cinsinden miktar, m²ye kg cinsinden düşen yağışa tekabül etmektedir. Günde üç defa rasadında ölçümler yapılır. Plüviograf diyagramı günlüktür Rüyet ve yerin hali : Rüyet, yatay görüş mesafesidir. Yağış yada müşahede (sis,pus,vs.) nedeniyle bu mesafe değişken olabilmektedir. Özellikle uçuculuk için çok önemlidir. Klimatoloji istasyonlarında rüyet rasatları günde 3 defa 7, 14 ve 21 de yapılır. Rasatçı 4 yönü gözetleyip tespit edebildiği uzaklıkları toplayıp 4 e bölmek suretiyle bulduğu yatay görüş uzaklığını tespit eder ve kilometre cinsinden kayıt eder. Yerin hali ise rasat anında bulunduğumuz zeminin ıslak, kuru, nemli, don, buzlu, karlı, vs. olma durumunda rasatçının gözlemiyle kayıt edilmektedir. Deniz olan istasyonlarda ise denizin hali de gözlemlenerek kayıt edilir (çırpıntılı, kaba dalgalı, vs.). 10

20 Persaonel Dairesi Başkanlığı 4. Otomatik Hava Gözlem Đstasyonları : Otomatik hava gözlem istasyonları, meteorolojik elemanların ölçümlerinin elektronik olarak yapıldığı ve bağlı bir bilgisayarda hem saklayıp hem de merkeze gönderen sistemlerdir. Bu istasyonlar basit olarak üç sistemden oluşur; bilgi toplama ünitesi (DCU), bilgisayar ünitesi (PC) ve veri gönderme ünitesi (VSAT veya telefon hattı). Rasatçı tarafından gözlemle elde edilen meteorolojik elemanlar rasat gönderilmeden önce bilgisayarda bilgilere eklenir. Türkiye de TEFER projesi kapsamında otomatik hava gözlem istasyonları kurulmuştur. Kısaca TEFER olarak adlandırılan Türkiye sel ve deprem acil eylem planı Projesinin D. Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü bünyesindeki kısmı, Türkiye nin Samsun Adana Hattının Batısında bulunan kısmında otomatik meteoroloji istasyonlarının olabildiğince sık bir biçimde (206 istasyon) yerleştirilmek, elde edilen meteorolojik verileri uydu sistemi (VSAT) ile veya telefonla Merkeze iletmek, Meteoroloji radarı ile bu istasyonların bulunduğu bölgelerin sürekli gözetlenmesi, verileri veri tabanlarına anında aktarılması ve sonuçta elde edilen tüm verilerin (radar ve otomatik hava gözlem istasyon bilgileri) kullanılarak, hem süper bilgisayar ortamında, havanın kullanılan modelleme yazılımları vasıtasıyla 3 boyutlu olarak sürekli izlenmesi, hem de afet durumlarında veya afet olabilme ihtimalinin beklendiği zamanlarda, ilgili tüm kamu ve özel birimleri uyarmak, harekete geçirmek ve alarm durumuna geçilmesi için yapılan işlemlerin bütünü olarak tarif edilebilir. Awos istasyonları ; 5*5 boyutunda ve 1m. yükseklikte çitle çevrelenmiş rasat (sensör) parkına yerleştirilmiştir. Otomatik hava gözlem istasyonlarının tipine göre çeşitli meteorolojik parametreleri ölçmek için sensörler, cihazların çalışması için gerekli güç kaynağı ve yedek güç kaynağı kontrol paneli ve data toplama ünitesi kurulmuştur. Otomatik hava gözlem istasyonlarında şu meteorolojik elemanlar ölçülür; 1) Sıcaklık ölçümü: Sıcaklık sensörü ile, 2) Nispi nem ölçümü: Nispi nem sensörü ile, 3) Atmosferik basınç: Basınç ölçüm sensörü ile, 4) Rüzgar ölçümleri: Elektronik anemometre ile, ( 10m. Yükseklikte ) 5) Toprak sıcaklıkları: 5, 10, 20, 50 ve 100 cm. derinliğe yerleştirilmiş sıcaklık ölçüm sensörleri ile, 6) Küresel Güneş radyasyonu: Pyranometre ( radyasyon ölçüm sensörü ) ile, 7) Direkt güneş radyasyonu: Güneşi takip eden traker(güneş izleyicisi ) üzerine yerleştirilmiş phyreliometre ( direkt güneş radyasyonu ölçüm sensörü ) ile, 8) Yağış miktarı: Isıtıcılı elektronik plüviyometre ile, 9) Kar yüksekliği: Kar yüksekliği ölçüm sensörü ile yapılmaktadır. Saat başına 10 dakika kala rasatçının gözlem rasatları girmesi için ekrana veri giriş ekranı getirir. Rasatçı verileri girdikten sonra sinoptik kodu üretip, Merkeze vsat veya telefonla Merkeze göndermektedir. Eğer istasyon insansız ise, sinoptik kodu üretip, gözlem rasatlarını kesme / ile kodlayıp yine merkeze ulaştırmaktadır. Verilen kıstaslara göre herhangi bir olağan üstü meteorolojik olay olması durumunda, olayın başlangıç ve bitiş saatleri ile yaptığı etkilerini ve şiddetini kodlayarak olağanüstü hal kodunu üretip merkeze ulaştırmaktadır. Đstenilen elemanlar için oluşturulmuş dakikalık data dosyaları merkeze saatte bir defa ulaştırmaktadır. 11

21 Persaonel Dairesi Başkanlığı Klimatolojik dataların verilerini rasatçının girmesi için lokal saatlerinde yine veri giriş ekranı getirir ve rasatçının gözlem rasatlarını girmesini sağlar, ayrıca her saat için istasyonun lokal saatine göre sıcaklık, basınç, rüzgar, güneşlenme ile lokal saatlerinde değerleri kaydeder. Merkezdeki klima veri tabanına uygun formatta text dosyaları (bkl dosyaları) oluşturup, bir dizinin altında saklar. Ay bittikten sonra, müteakip ayın 2 5.günleri bu dosyaları merkeze yine vsat veya telefonla göndermektedir. Aylık Klimat kodunu ay sonunda üretip yine merkez göndermektedir. 12

22 H A V A T A H M Đ N Đ v e A N A L Đ Z T E K N Đ Ğ Đ 2

23 DEVLET METEOROLJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 1.BÖLÜM HAVA KÜTLELERĐ Belirli kaynak bölgelerinde oluşan çeşitli özellikteki hava kütleleri normal olarak genel sirkülasyon koşullarına göre yatay yönde yer değiştirirler. Gittikleri yerlere kaynak bölgelerinde aldıkları özellikleri götürürler. Eğer gittikleri yere sıcak hava götürüyorlarsa, halk dilinde buna sıcak dalga geldi, soğuk getiriyorsa, soğuk dalgası geldi denir. Bu arada değişik yüzeylerden geçerken de alttan Đtibaren bazı termik ve dinamik değişikliklere uğrarlar. Bu nedenle sadece yer gözlemleriyle bir hava kütlesinin tanımak mümkün değildir. Soğuk bir yüzey üzerinde oluşan ve Özellik kazanan bir hava kütlesi daha sonra sıcak okyanus üzerinden geçerse alttan ısınacak, aynı zamanda nem de kazanacaktır. Yine Okyanus akıntıları, kara yükseltileri, küçük su kütleleri veya gece-gündüz radyasyon farkları, kısaca değişik yüzey özelliği gösteren yerler bir hava kütlesinde kaynak bölgesinin sıcaklık ve nem koşullarına göre, daha değişik değerler yaratacaktır. Yani hava kütlesinin alt kısmında bir takım bozulmalar görülecektir. Bu nedenle bir hava kütlesinin tanımı için yeryüzü koşullarından etkilenme şansı az olan yüksek seviyelerin de bilinmesi gerekir. Dolayısıyla yüksek hava (Aerolojik) gözlemleri gerekir. Bir hava kütlesinin kaynak bölgesinden hareketinden sonra uğradığı değişiklikleri maddeler halinde aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz: A- TERMODĐNAMĐK DEĞĐŞĐKLĐKLER 1. Alttan Isınma Soğuk bir yüzeyden sıcak bir yüzey üzerinden geçerken, Gündüz güneşlenme ile 2. Alttan Soğuma Soğuk yüzey üzerinden geçerken Geceleri radyasyon nedeniyle soğuma 3. Nem Kazanma Su yüzeyleri veya kar, buz, orman örtüsü üzerinden nem kazanma Yukarı seviyelerden düşen yoğuşma ürünlerinin buharlaşması ile aşağı seviyelere nem ilavesi 4. Yoğuşma ve Yağış Sonucu Nem ilavesi B- DĐNAMĐK DEĞĐŞĐKLĐKLER 1. Türbülansla Karışma 2. Alçalma Sübsidans ve yana doğru yayılma sonucu Yüksek irtifalardan alçak sahalara inme sonucu 3. Yükselme Soğuk hava kütlesi üzerinde Topografya üzerinde Yatay yönde konverjans ile 2

24 DEVLET METEOROLJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Yeryüzünün her hangi bir yerindeki hava kütlesinin tanımı aşağıdaki bilgiler sayesinde mümkün olabilir: Kaynak bölgesinin özellikleri Bir hava kütlesinin kaynak bölgesini terk ettikten sonra geçirdiği değişiklikler. Yüksek atmosferde çeşidi seviyelerdeki yatay özellikler Sıcaklık, nem ve rüzgarın düşey dağılımı. Hava Kütlelerinin Sınıflandırılması: Hava kütlesinin ortak özellikleri sıcaklık, nem ve kararlılık kararsızlık durumlarıdır. Bu 3 ana ortak fiziksel özellik hava kütlelerinin çeşitli isimlerle anılmasına neden olur. Bu özellikleri de daha önce tanımım yaptığımız kaynak bölgeleri tayin eder. Onun Đçin hava kütleleri birinci derecede kaynak bölgelerine göre adlandırılır. Bir hava kütlesi kaynak bölgesinin, genel bir süpsidans ve diverjansın var olduğu, aşağı yukarı nem ve sıcaklık bakımından bir homojenliğin gözüktüğü, bir kaç yüz-milden bir kaç bin mile kadar uzanabilen oldukça geniş alanların olduğu daha önce söylenmiştir. Bu koşullar en iyi bir biçimde 35. enlem civarında daima yüksek basınç kuşağında ve kutuplarda gerçekleşir. Orta enlemlerin geniş karaları Özellikle kışın maksimum gelişmenin gözüktüğü mevsimsel hava kütleleri Đçin kaynak bölgesi özelliği gösterir. Ekvator kuşağı boyunca uzanan alçak basınç kuşağında ancak hava hareketlerinin çok durgunlaştığı yerlerde ekvatoral hava kütleleri de gelişebilir. Hava kütlelerinin sınıflandırılmasında birinci derecede, kaynak bölgeleri esas alınırken sıcaklık durumu düşünülmüştür. Bu da hava kütlelerinin mutlak sıcaklığına göredir. Bilindiği gibi, ekvatordan kutuplara olan enlemsel sıcaklık azalması en önemli ve de en doğru bilinen bir klimatolojik gerçektir. Bu nedenle kutba yakın kaynak bölgelerinden doğan bir hava kütlesi ile ekvatora yakın kaynak bölgelerinden doğan bir hava kütlesi arasında sıcaklık yönünden oldukça farklılıklar olacaktır. Bunun için hava kütleleri önce TROPĐKAL (T) ve POLAR (P) diye iki sınıfa ayrılır. Bu esas ana sınıflarla ilgili olarak eğer Tropikal kütleler ekvator civarında doğarsa bunlara ekvatoral kütleler (E), Kutbi kütleler her iki kutup üzerinde oluşurlarsa bunlara Arktik (A) hava kütleleri denir. Bunlara ek olarak çok geniş bir sahayı ilgilendirdiğinden MUSON hava kütlelerinden de söz edilebilir. Aslında bu hava kütleleri kışın Polar (P), yazın ise Tropikal ve Ekvatoral hava kütleleridir. Ancak geniş bir alanı ilgilendirdiğinden muson hava kütlelerinin görüldüğü yerler Đkinci derecede bir kaynak bölgesi olarak da düşünebilir. Bir de yukarıdaki sınıflandırma modeline girmeyen, atmosferin yüksekliklerindeki çökme sonucu oluşan ve çöktüğü için de kuru ve sıcak olan SUPERIOR (üst) (S) hava kütleleri vardır. Kaynak bölgeleri yeryüzü olmayan bu hava kütlelerinin en güzel örnekleri subtropikal yüksek basınç alanlarında görülür. Hava kütlelerinin sınıflandırılmasında 2. ortak özellikleri nem durumlarıydı. Sıcaklık durumlarına göre, EKVATORAL (E), TROPÎKAL (T), POLAR (P), ARKTĐK (A) olarak adlandırılan hava kütleleri nem durumlarına göre de ikinci derecede tiplere ayrılır. Eğer kaynak bölgesi deniz üzerinde ise, başka bir deyişle hava kütlesi denizler üzerinde oluşmuşsa, nem bakımından zengin olacaktır. Böyle hava kütlelerine Denizsel (Maritime-M), karalar üzerinde oluşmuşsa ki bunlar nem bakımından fakir olacaktır. Bunlara da karasal (Continental-C) hava kütleleri denir. 3

25 DEVLET METEOROLJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Böylece bütün hava kütleleri; ma mp mt me ca cp ct ce diye isimlendirilir. Buraya kadar olan sınıflandırmada kaynak bölgelerinin fiziki coğrafya koşulları esas alınmıştır. Yani enlem, kara-deniz, nem ve mutlak sıcaklık durumları. Hava kütlelerinin sınıflandırılmasında üçüncü müşterek özellikleri kararlılık kararsızlık durumlarıdır. Bir hava kütlesinin kaynak bölgesini terk ettikten sonra değişik yüzeyler üzerinde termik ve dinamik modifikasyonlara uğradığı daha önce söylenmişti. Örneğin; kutup oluşumlu bir hava kütlesi oluşum alanından güneye doğru ilerlerse tabiatı ile üzerinden geçtiği yüzeyden daha soğuk olacaktır. Bu durumda hava kütlesi alttan ısınacaktır. Kuzeye doğru Đlerleyen tropikal oluşumlu bir hava kütlesi ise, alttan soğuyacaktır. Bu olaylar sonucu bu kütleler alttan termik modifikasyonlara uğrayacaklardır. Örneğin; geçtiği zeminden daha sıcak olan kütle alt tabakalarının soğumasıyla stabilitesini arttıracaktır. Çünkü bu soğuma aşağı tabakalarında da bir sıcaklık terslemesine (enverziyona) neden olacaktır. Buna karşılık kendisinden daha sıcak bir yüzeyden geçerse alttan ısınacağından kütle instabıl (kararsız) hale geçecektir. Çünkü alttan ısınma sonucu hava kütlesi içindeki düzey sıcaklık gradyeni (lapserate) gittikçe fazlaşacak ve konvektif faaliyet hızlanacaktır. Geçtiği yüzeyden daha sıcak olan hava kütlesine Almanca sıcak anlamına gelen «Warm» kelimesinin Đlk harfi olan küçük (w), hava kütlesi geçtiği zeminden daha soğuksa Almanca soğuk anlamına gelen «kalt» kelimesinin baş harfi olan küçük (k) harfi, üçüncü harf olarak kullanılacaktır. Örneğin deniz üzerinde oluşan polar hava geçtiği zeminden daha soğuk ise, bu hava kütlesi mpk polarak gösterilir. Bunun anlamı denizsel kutbi ve alt seviyelerinde kararsızlık gösteren bir hava kütlesidir. Ancak, Arktik hava kütleleri kendilerinden daha soğuk bir kütle olmadığından daima soğuk hava kütlesini belirten (k) harfiyle, ekvatoral hava kütleleri Đse, kendilerinden daha sıcak bir hava kütlesi olmadığından daima sıcak anlamına gelen (w) harfiyle gösterilir.hava kütlelerini belirten harf gurubundaki 3. harfler kütlenin geçtiği zemine göre daha sıcak veya daha soğuk olduğunu da gösterdiğinden bu hava kütlesinin alt seviyelerinde kararlı mı, kararsızım olduğunu da göstermiş olur. Geçtikleri yere göre sıcak olan kütleler genellikle kararlı, soğuk olanlar ise kararsızdır. Fakat bu alt seviyelerdeki durum her zaman kütlenin tamamının kararlı veya kararsız olduğunu göstermez. Kütlenin üst seviyelerinin de incelenmesi gereklidir. Eğer üst seviyeler kararsızlık gösteriyorsa ingilizce kararsız anlamına gelen unstable kelimesinin baş harfi olan küçük (u) harfi, eğer kararlı ise, stable (kararlı) kelimesinin baş harfi olan küçük (s) harfi dördüncü harf olarak yazılır. Bir hava kütlesinin yükseklerindeki kararsızlıklar aşağıdaki durumlarda tespit edilebilir: Yukarı seviyelerde konturların siklonik bir dönüşe sahip olması. Yer üzerinde basınçların düştüğü alçak basınç merkezlerinin derinleşmesi halinde. Kutup mıntıkalarına doğru hava hareketinin bulunduğu yerlerde. Yukarı Seviyelerdeki Kararlılık : Yukarı seviyelerde konturların antisiklonik bir dönüş göstermesi. Yer üzerinde kuvvetli basınç yüksekliklerinin bulunduğu ve yüksek basınç merkezlerim kuvvetlendirdiği yerlerde Ekvatora doğru hava kütlelerinin hareket ettiği yerlerde. 4