SERİ B CİLT 56 SAYı İSTANBUL ÜNİvERSİTESİ. ORMAN FAKULTESı DERGISI F.1

Transkript

1 SERİ B CİLT 56 SAYı İSTANBUL ÜNİvERSİTESİ ORMAN FAKULTESı DERGISI F.1

2 BU SAYıNıN HAKEM LİSTESİ (REFEREE LIST OF THIS ISSUE) Prof. Dr. Tahsn AKALP, Prof. Dr. Sedat AYANOGLU, Prof. Dr. Yahya AYAŞLIGİL, Prof. Dr. Hüseyn DİRİK, Prof. Dr. Abd EKZOGLU, Prof. Dr. Kadr ERON, Prof. Dr. Nurgün ERDİN, Prof. Dr. Uçkun GERAY, Prof. Dr. Ahmet HIZAL, Prof. Dr. Ramazan KANTAY, Prof. Dr. Ahmet KURTOGLU, Prof. Dr. Tamer ÖYMEN, Doç. Dr. Ferhat GÖKBULAK, Prof. Dr. Necdet ÖZYUV ACı, Prof. Dr. Erdal SELM, Doç. Dr. K. Hüseyn KOÇ, Y. Doç. Dr. Tuncer DLK Orman Fakültes Dergs Clt 56, Ser B/I ISSN ı basımı 500 adet basılmıştır. stanbul Ünverstes Basım ve Yayınev Müdürlüğü Tel: (0212)

3 STANBUL ÜNvERSTES ORMAN FAKÜLTES DERGS SERİ B CİLT 56 SAYı Ç N D E K LER Prof. Dr. Ramazan KANTAY; Ar. Gör. Coşkun KÖSE: Türkye'de Kabuk Konusunda Bugüne Kadar Yapılan Çalışmalar ve Değerlendrme Doç. Dr. S. Nam KARTAL; Y. Doç. Dr. Osman ENGÜR; Ar. Gör. Coşkun KÖSE: Emprenye Maddeler ve Emprenye Edlmş Ağaç Malzeme le lgl Çevre Problemler 17 Doç. Dr. Ayhan KOÇ; Ar. Gör. H. Oğuz ÇOBAN; Y. Doç. Dr. Hakan YENER; Değşm Belrlemede Görüntü Farkı ve Görüntü Oranlama Yöntemler 25 Y. Doç. Dr. Hakan YENER; Doç. Dr. Ayhan KOÇ; Ar. Gör. H. Oğuz ÇOBAN: Uzaktan Algılama Verler ve Teknk Özellkler 33 Y. Doç. Dr. Sultan BEKİROGLV : Türkye'de Çevre Koruma Hzmetn Üstlenen Kurumun Eleştrs 49 Ar. Gör. Dr. Aysel VLVS; Ar. Gör. Nlüfer SEYİDOGLV: Bazı Doğal Geofıtlern Doku Kültürü le Üretm 71 Ar. Gör. Dr. Ersel YLMAZ; Doç. Dr. K. Hüseyn KOÇ: Karar Problemlernn Çözümünde Karar Verme, Karar Destek Sstemler ve Ormancılık 8

4 Ar. Gör. Derya SEvİM KORKUT; Prof. Dr. Ahmet KURTOGLU: Doğrama Üretmnde Malzeme Tüketmnn İncelenmes 93 Ar. Gör. Dr. Ersel YILMAZ: Tek Değşkenl Problemlere Uygulanacak İstatstk Testlern Seçmnde Soru Ağacı Yöntem. 103 Ar. Gör. Seçl YURDAKUL EROL; Ar. Gör. Blge AKGÜN : Avrupa Brlğ (AB) Ormancılık Poltkası 113 Ar. Gör. H. Tezcan YILDIRIM; Ar. Gör. Nmet VELOGLU : Sürdürüleblr Orman Yönetmnde Krter ve Göstergelern İrdelenmes 129 Ar. Gör. Zeynel ARSLANGÜNDOGDU : İstanbul Boğazı Kış Ortası Sukuşu Sayımı 141

5 TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA HzMETN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRs Y. Doç. Dr. Sultan BEKROGLU I ) Kısa Özet Ülkemzde çevre sorunları le lgl kurumsal düzenlemelere 1970'1 yıllarda başlanmıştır. Aradan geçen 35 yıllık süreçte çevre koruma le lgl kurumun yapısı, çevrey daha etkn koruma gerekçesyle sürekl olarak değştrlmştr. Ancak Ülkemzde çevre koruma hzmetnn başlangıçtan günümüze yeterl düzeyde yerne getrldğ söylenemez. Bu durumun ortaya çıkmasına neden olan faktörlerden en baskın olanı, syas (poltk) kararları uygulamaya koyarken blmsel gerçekler göz önüne almama alışkanlığıdır. Bu çalışmada çeştl ülkelern çevre koruma hzmet le lgl kurumları rdelenmş, Çevre ve Orman Bakanlığı'nın kendsnden beklenen görevler etkn olarak yerne getrp getremeyeceğ saptanmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelmeler: Çevre koruma, Çevre poltkası, Çevre le lgl kurumsal yapı A CRlTICISM FOR THE ENVIRONMENTAL PROTECTION ORGANISATION IN TURKEY Abstract In Turkey, nsttutonal organsatons were formed n 1970's to be responsble for envronmental problems. Durng the perod of thrty-fıve years, these organsatons and management boards carryng out the duty of envronmental protecton were subject to endless reforms. The objectve ofthese shfts was declared as "to realze the envronmental protecton projects more effectvely", In ths artcle, smlar organsatons n relaton to envronmental protecton n varous countres have been examned n order to determne whether the newly consttuted "Mnstry of Envronment and Forestry" wll be able to effectvely pursue the objectves that have been charactersed by reorgansaton measures over the last few decades. Keywords: Envronmental protecton, Envronmental polcy, Organsaton n relaton to envronment ı. GRş Sürdürüleblr kalkınma, Brundtland Raporunda "gelecek kuşakların kend gereksnmlern karşılama olanaklarına zarar vermekszn bugünkü gereksnmler karşılayan kalkınma" olarak tanımlanmıştır. Sürdürüleblr kalkınmayı uygulayan pek çok kültür olmasına rağmen, tüketm toplumu olarak adlandırılan endüstrleşmş toplumlar bu kavramla son otuz yıldır III.Ü. Orman Fakültes Ormancıhk Ekonoms Anablm Dalı YayınKomsyonunaSunulduğuTarh:

6 SULTAN BEKİROGLU 50 lglenmeye başlamıştır. Çünkü, bu toplumlar sahp oldukları değer yargılarının kend ekonomk sstemlernn de çökmesne neden olablecek sonuçlarını, ancak bu yıllarda görmeye başlamıştır (EUROPEAN COMMISSION 2005). Sürdürüleblr kalkınmayı başarmak çn kabul edlmes gereken üç lke bulunmaktadır. Bunlar; kuşaklar arasında adalet, önleml yaklaşım ve byoçeştllğn korunması lkelerdr. Söz konusu lkelern üçü de doğal kaynakların yönetm, dolayısıyla çevrenn korunmasıyla lgldr. Çevre koruma en öneml toplumsal görevlerden br tanesdr. Bu nedenle, kurumsallaşmış toplumlar çevrey korumak çn yasalar çıkartmakta, çevre koruma hzmetn yerne getrmek üzere yerel, bölgesel, merkez ve uluslararası düzeylerde görev yapan kamu kurum/kuruluşları organze etmektedr. Dğer ülkelerde olduğu gb Türkye'de de çevre le lgl kurumsal düzenlemelere 970'1 yıllarda başlanmıştır. Ancak Çevre Bakanlığı 99 yılında kurulablmştr. Çevre Bakanlığı kuruluşundan 12 yıl sonra 2003 yılında Orman Bakanlığı le brleştrlmştr. İk bakanlığın brleştrlmes sırasında; doğal kaynakların sürdürüleblr yönetm ve çevre sorunlarının çözümünde öneml engellern bulunduğu, doğal kaynaklarımızın öneml br unsurunu teşkl eden onnanlanmız ve ormancılık sektörünün sunduğu mal ve hzmetlere olan talebn arttığı ve çeştlendğ, gelşen çevre blnc le ormanıarın küresel kapsamda önem kazanması nedenyle çevre ve orman konularının brlkte yürütülmes gerektğ ler sürülmüştür. Bu bakanlıkların brleştrlmes gerekçes dört noktada özetleneblr: -Bakanlık sayısı gereğnden fazladır. 2-Çevre Bakanlığı le Orman Bakanlığı mevcut organzasyon yapılarıyla görevlern etkn ve verml olarak yapamamaktadır. 3-Çevre ve ormancılık brbrnden ayrılmaması gereken konulardır. 4Çevre Bakanlığının, Orman Bakanlığı le brleştrlmes halnde hem çevre daha etkn korunacak, hem toplumun mal ve hzmet seklndek orman ürünlerne olan talepler en yüksek düzeyde karşılanacaktır rr.c. BAŞBAKANLıK KANUNLAR ve KARARLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ 2003). Bu çalışmada Çevre ve Orman Bakanlığı'nın bugünkü örgüt yapısı le ülkede etkn olarak çevrenn korunmasının sağlanıp sağlanamayacağı, dğer ülkelern merkez düzeyde görev yapan çevre koruma hzmet le lgl kurumları ncelenmek suretyle açıklanmaya çalışılmıştır. ı.ı Çevre Poltkası Önceler küçük ölçekl coğrafyalar çerçevesnde algılanan ve çözümlenrneye çalışılan çevre yıkımlarının günümüzde hç de öyle olmadığı ortaya çıkmıştır. Büyük gelşme gösteren temel blmler sayesnde yerkürenn dışarıdan ve br bütün halnde algılanablmes, bütünleşk büyük br ekosstem karşısında olduğumuzu göstermştr. Ayrıca nsanoğlunun varlığını veya konforunu tehdt eden çevresel değşmlern, yan krlenme, meraların ve ormanıarın yıkıma uğraması, klm bozulması... vb. olguların nedennn nsanoğlu olduğu, dolayısıyla yürürlüktek kültürler ve değerler olduğu blncne ulaşılmıştır (GERA Y 1997; GERA Y ve ark. 1998). Endüstrleşmş toplumlarda geçerl olan ekonomk sstemler daha çok üretmek, tüketmek ve yatırım yapmak; dolayısıyla gelrler artırmak ve şlendrme sorunlarını ortadan kaldırmak üzere çalışmaktadır. Bu ekonomk sstemlerde, nsan mutluluğu ultralberal yaklaşımın yönettğ tüketmle lşklendrldğ çn doğa ve ekonom arasındak denge doğanın aleyhne bozulmuştur. Sonuçta nsanların neden olduğu çevre tahrb, kends de dahlolmak üzere tüm canlıları tehdt etmeye başlamıştır. Çevre tahrbnn yaşamı tehdt eden br unsur olarak ortaya çıkması üzerne endüstrleşmş toplumlar, doğal kaynak kullanımına farklı br bakış açısı getren sürdürüleblr kalkınma kavramına önem vermeye baslamıştır (BAUMOL/QATES 1997; GERA Y 1997; DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI (DPT) 1998; DULUPÇU 2001; DEPARTMENT of the ENVİRONMENT and HERITAGE of the AUSTRALlAN GOVERNMENT 2005). Bu gelşmeler

7 TÜRKİYE'DE ÇEVRE KORUMA HİzMETİNİ ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTİRİSİ 51 doğrultusunda ülkeler, çevre dostu ekonomler desteklemek, çevre krllğn önlemek, doğal kaynakların kuşaklar arasında adaletl kullanımı sağlamak, çevrey ve byoçeştllğ korumak amacıyla ulusal çevre poltkalarını oluşturmaya başlamıştır (YEşİLLER 999; YEşİLLER 2002; KÖSE 2003; DOÖAN 2005; GERA Y ve ark. 2005). Ülkelern sosyal, kültürel, ekonomk ve syas alanlardak ulusal poltkaları genellkle brbrnden farklıdır. Ancak ülkeler, gönüllü ya da zorunlu olarak uluslararası düzeylerdek poltk-kurumsal gelşmelere ve ortaya çıkan blmsel-teknolojk değşmlere uyum sağlamaktadırlar. Bu nedenle ülkelern ekonomk, poltk, sağlık, eğtm... gb alanlarda, dolayısıyla çevre koruma konusunda da benzer poltkalara sahp olmaları kaçınılmazdır. Aşağıda brçok ülke tarafından benmsenmş olan çevre yönetm lke ve poltkalarından bazı ögeler sıralanmıştır: - Kuşaklar arasında adalet gözeten ekonomk, sosyal, kültürel ve çevre le lgl düşünceler, karar verme süreçlerne etkn br şeklde katılmalıdır. - Eylemler ve poltkaların çevresel etkler, küresel ölçekte düşünülmel ve kabul edlmeldr. - Çevre koruma ve gelştrme, doğal kaynakların kullanımı ve yönetm açısından ele alınmalıdır. - Çevre koruma ve gelştrme, breylern ve ülkelern ekonomk ve sosyal gelşmelernden soyutlanmamalıdır. - Özellkle nsanların neden olduğu krlenmeye karşı su, hava, toprak, byoçeştlk ve ormanlar korunmalıdır. - Çevre koruma çalışmalarında uluslararası eşgüdüm ve şbrlğ sağlanmalıdır. Ülkelern çevre poltkalarının benzerlğ yanında doğal kaynakların yönetm açısından farklılıklar söz konusu olablmektedr. Çünkü her ülkenn sosyal, ekonomk, poltk, demografk, doğal kaynaklar... bakımıarından sahp olduğu koşullar kendne özgüdür. Bu nedenle ülkelern kullanımını teşvk ettkler ya da sınırlama getrdkler doğal kaynaklar brbrnden farklı olablmektedr. Örneğn Fnlandya, sveç gb odun hammaddesnn bololduğu ülkelerde odun tüketm desteklenmekte, Türkye'de se odun hammaddes arz açığını gdermeye etkl olsun dye odun yerne kullanılablecek kame mallarına önem verlmektedr (GERAY 1997; GERA Y ve ark. 2003). Ulusal çevre poltkaları, başta makro ekonomk poltkalar olmak üzere dğer konulardak ulusal poltkalardan etklenmektedr. Örneğn ekonomdek Iberalleşme poltkası, uluslararası sermayenn doğal kaynaklar üzerndek baskısını, özellkle pyasalarda gerçekç fyat oluşumu bulunmadığında arttırablmektedr. Dolayısıyla ekonomdek serbestleşmenn kaynaklık ettğ üretm ve gelr büyümes negatf dışsallıkları, yan krllk yaratan katı, sıvı, gaz ve ışıma (radyasyon) şeklndek çıktıları arttırarak yen çevre sorunlarına yol açablmektedr (GERAY 1997; DULUPÇU 2001). 1.2 Çevre Koruma Hzmet le lgl Kurum Çevre'nn tanımı "Canlı varlıklar ve nsan etknlkler üzernde, doğrudan veya dolaylı, kısa veya uzun döneml etk yapan fzksel, kmyasal, byolojk ajanlar ve sosyal faktörler topluluğu" olarak verlmektedr. Görüleceğ üzere çevre tanımında nsanı kapsayan br anlayış hakmdr. Ormanetlık başta olmak üzere doğal dengey ve uzun dönem nsan çıkarlarını gözeten sektörler, bugün "çevre sorunları" adı verlen olumsuzlukları asırlardır önlemek çn çaba

8 52 SULTAN BEKROGLU göstermştr. Ancak, çevre sorunları ülke ve yerküre ölçeğnde algılanmaya, genşleyen ölçeklerde çözüm önerler aranmaya ve örgütlenme htyacı dle getrlmeye 970'lerden tbaren başlanmıştır. Bu nedenle 1970, kabaca, "yerküre ölçeğnde", "bütünleşk" ve "örgütlü" yaklaşımların sıçrama tarh olarak kabul edleblr. Bu tarh öncesnde de çevre sorunu saptamaları, çözüm önerler ve uygulamalar söz konusu olmuşsa da; yerküre ölçeğnde, bütünleşk ve örgütlü yaklaşım açısından çok öneml boşluklar yaşanmıştır (GERAY ve ark. 1998). Çevre koruma le lgl merkez düzeyde görev yapmak üzere düzenlenen kurumların örgüt yapıları ve üstlendkler hzmetler ülkeden ülkeye ve zaman çersnde değşmektedr. Söz konusu kurumların örgüt yapılarının ve yerne getrdkler hzmetlern ülkeden ülkeye değşmesnn başlıca neden, ülkelern brbrnden farklı sosyal, ekonomk, kültürel, syas, fzksel... koşullara sahp olmaları, zaman çndek değşmnn neden se blmsel ve teknolojk gelşmeler çevre duyarlılığının ve koruma gereksnmnn artmasıdır. Çevre koruma le lgl kurumların bazı ülkelerde yalnızca çevre koruma hzmetlern, bazı ülkelerde se çevre korumanın yanında başka hzmetler de yerne getrdğ gözlenmştr. Çevre hzmet le lgl kurumlar: I-Yalnızca çevre koruma hzmetn yerne getren kurumlar, 2-Çevre koruma hzmetnn yanında başka toplumsal hzmetlerle de lglenen kurumlar, olmak üzere k grupta toplanablr. Ancak, kurumların hang gruba dahlolduklarını adlarından kolayca anlamak mümkün değldr. Çünkü kurumların adları aynı ya da benzer olsa da yerne getrdkler hzmetler brbrnden farklı olablmektedr. Aşağıda çevre koruma hzmet le lgl kurumların ve bu kurumlara sahp ülkelerden bazılarının adları verlmştr: -Araşıırma ve çevresel İşler Bakanlığı: Malav; -Blnı ve Çevre Kart/ma Bakanlığı: Sırbstan, Karadağ; -Çevre (Koruma) Bakanlığı: Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Çek Cumhuryet, Çn, Ekvador, Endonezya, Estonya, Danmarka, Fas, Fnlandya, Hollanda, İspanya, sral, İsvçre, talya, zlanda, Japonya, Kanada'nın bazı eyaletler (Alberta, Mantoba, New Brunswck, Nova Scota, Ontaro, Quebec ve Prnce Edward Island), Kamboçya, Letonya, Lhleştayn, Ltvanya, Lübnan, Lüksemburg, Mısır, Moldavya, Njerya, Norveç, Martus, Mal, Pakstan, Slovakya, Sngapur, Surye, Ukrayna, Yen Zelanda; -Çevre Bakanları Konsey: Kanada; -Çevre (Koruma) Dares: ABD'nn bazı eyaletler (Kalfornya, llnos), ngltere, Galler, İrlanda; -Çevre, Gıda, Kırsal (Köy) İşler ve Tarım Departmanı: Brleşk Krallık (UK); Çevre ve Orman Bakanlığı: Türkye, Kamerun, Bangladeş, Hndstan; -Çevre ve Sıl Bakanlığı: Bulgarstan, Macarstan; -Çevresel Koruma, Fzksel Planlama ve Yapı Endüstrs Bakanlığı: Hırvatstan; -Çevre, Şehr Plaıılaıııa ve Kamlı Çalışınaları Bakanlığı: Yunanstan; -Çevre ve Kırsal İşler Bakanlığı: Malta; -Çevre Karasal Planlama Bakanlığı: Portekz; -Çevre, Uzamsal Planlama ve Enerj Bakanlığı: Slovenya; -Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı: Kenya, Ukrayna, Zambya, Azerbeycan, Türkmenstan; -Çevre, Blm ve Teknoloj ve Bakanlığı: Gana, Malezya, Tayland, Vetnam; -Çevre ve Fzksel Planlama Bakanlığı: Makedonya; -Çevre ve Turzm Bakanlığı: Nambya; -Çevre ve Nl/us Bakanlığı: Nepal; -Çevre Koruma, Doğal Kayııaklar ve Orıııancılık Bakanlığı: Polonya; -Çevre, Çevre Poltkası ve Uluslarası İlşkler Bakanlığı: Estonya; -Çevre ve Araz Kullanını Bakanlığı: Tunus; -Çevre, Turzn ve Teknk Işler Bakanlığı: Cbut; -Doğa ve Çevre Bakanlığı: Ermenstan, İtalya, Moğolstan, Rusya Federasyonu; -Doğal Kaynaklar Bakanlığı: Swazland; -Ekoloj ve Sürdürüleblr Kalkınına Bakanlığı: Fransa; -Ekoloj ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı: Kazakstan; -İskaıı, Uzamsal Planlama ve Çevre Bakanlığı: Hollanda; -lşgücü. Teknolojk Gelşme ve Çevre Bakanlığı: Surnarn; -Sıı, Ormal/lar ve Çevresel Koruma Bakanlığı: Romanya; -Surdürüleblr Kalkınma Bakanlığı: İsveç; -Tarını, Ornıancılık, Çevre ve Sıl Yönetm Bakanlığı: Avusturya; -Tarını, Doğa/ Kaynaklar ve Çevre Bakanlığı: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet; -Tarım, Hayvancılık, Çevre ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı: Ruanda; Ulusal Çevre Koruma Dares: İsveç, Amerka Brleşk Devletler (ABD), Çn; -Yerleşm, Beledye ve Çevre Bakanlığı: Bahreyn. Bu lsteden görülebleceğ gb ülkelern çevre koruma

9 TÜRKİYE'DE ÇEVRE KORUMA HİzMETİNİ ÜSTLENEN KURUMUN hzmet le lgl kurumlarında çevre koruma le bütünleştrdğ hzmetler; turzm, nüfus, ekoloj, doğal kaynaklar, blm ve teknoloj, yerleşm, güvenlk, araz, enerj, teknk şler, bölgesel planlama, şehr planlaması, farklıdır. 2. TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA POLTKASı ve ELEŞTİRİsİ 53 sürdürüleblr kalkınma, su, ormancılık, nükleer tarım... gb brbrnden ÇEVRE KORUMA HzMET 2.1 Türkye'nn Ulusal Çevre Poltkası Ülkemzde 1970 öncesnde çevre sorunlarının çözümler, çeştl kurum, kuruluş ve yerel yönetmler tarafından ayrı ayrı üretlmekteyd. Bu nedenle çevreye yönelk poltkalar da çeştl kamu kuruluşlarınca, özellkle yerel yönetmler tarafından gelştrlmekteyd. Bu poltkaların, çevre sorunlarını önlemede ve ortadan kaldırmada yeterl olmadığı görülerek özel anayasal, yasal, kurumsal ve teknk düzenlemelere başvurulmuştur. Ulusal anlamda çevre konusu lk kez DPT tarafından hazırlanan Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (BYKP)'nda ele alınmış ve sonrak BYKP'larında da zlenecek ulusal çevre poltkalarına yer verlmştr. Türkye'nn ulusal çevre poltkası, arasındak süreçte değşklkler göstermştr. Bu değşm; -krllğ gderc (lll. BYKP); -krllğ önleyc (IV. BYKP); -krllğ önleyc ve onarıcı (V. BYKP); -sürdürüleblr kalkınma anlayışı (VI. BYKP, V. BYKP ve VIII. BYKP) doğrultusunda olmuştur.. BYKP'nda ( ), çevre poltkalarının belrleycs sanay ve kalkınma kabul edlmş ve çevre sorunlarını gderc önlemlere yer verlmştr. LV. BYKP'nda ( ) se, nsan-çevre lşks öneml br unsur olarak kabul edlmş ve "önleyc çevre poltkaları" öngörülmüştür. V. BYKP'nda (I ), çevre sorunlarının erozyon, sanayleşme, kentleşme, doğal afetler, tarımda modernleşmeden baret olduğu belrtlmş; çevre korumayla lgl "önleyc" ve "onancı" poltkalar benmsenmştr. VI. BYKP'nda ( ), "sürdürüleblr kalkınma" doğrultusunda doğal dengey koruyan sürekl br ekonomk kalkınma hedeflenmştr. V. BYKP'nda ( ), çevre poltkalarının dğer ülkelern çevre poltkaları le uyumlu hale getrlmes; çevrenn korunması ve yleştrlmesnde sürdürüleblr kalkınma, krllğ önleme, mll gelr hesaplarına çevre konularını dahl etme ve çevre stratejlern havza ölçeğnde gelştrme gb konular temel alınmıştır. İçnde bulunduğumuz dönem kapsayan VIII. BYKP'nda ( ) se, hızlı kentleşmerın doğal kaynaklar üzernde baskı oluşturarak çevre sorunlarını arttırdığı; Çevre Bakanlığı le dğer bakanlıkların, mahall darelern yetk ve sorumluluklarının yenden düzenlenmes gerektğ; çevresel Etk Değerlendrme (ÇED) Yönetmelğnn uygulanması le amaçlanan başarının elde edlemedğ fade edlmektedr. Ayrıca 2872 sayılı Çevre Yasası ve Çevre Bakanlığı'nın Kuruluşu ve Görevler Hakkında 443 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ve dğer lgl yasalarda günün gereksnmlern karşılayacak şeklde düzenlemeler yapılması, Byogüvenlk Yasası çıkarılarak Ulusal Byogüvenlk Kurulu'nun oluşturulması, İklm Değşklğ Çerçeve Sözleşmes sürecne katılma. çevre poltkalarının AB normları ve uluslararası standartlarla uyumlaştırılması ve sürdürüleblr kalkınma göstergelernn gelştrlmes hedeflenmektedr (DPT 990; DPT 1996; DPT 1998; DPT 2001 ; DEMİRAYAK 2002; ÇEVRE ve ORMAN BAKANLlGI 2005). Türkye bugüne kadar çevre koruma le lgl çok sayıda (100 cvarında) uluslararası düzenlemeye (sözleşme, protokol, proje, anlaşma, uygulama planı) mza atmıştır. Söz konusu düzenlemeler, krlenmeye karşı korunma, kültürel ve doğal mrasların korunması, yaban hayatı ve yaşama ortamlarının korunması, nükleer enerj alanında üçüncü şahıslara karşı sorumluluklar, nükleer maddelern fzksel korunması, doğal ve teknolojk afetlern önlenmes, çevre mevzuatının Avrupa Brlğ'ne uyumu, genetk kaynakların muhafazası ve değşm, nükleer kaza ve radyolojk hallerde yardımlaşma, ozon tabakasının korunması, hava krllğ ölçüm stasyonlarının kurulması, btk koruma, sınır bölgelerndek uçuşlara zn, nükler enerjnn

10 SULTAN BEKİROGLU 54 barışçıl amaçlarla kullanılması, ormanıarın yönetm, su kaynaklarının korunması ve gelştrlmes, çevre yönetmnn ve kurumsal yapının güçlendrlmes, krllğn sınır ötesne taşınmasının önlenmes, çölleşme le mücadele, byoçeştllk, nüfus, çevre ve kalkınma konulu eğtm çalışmaları, çevre korumayla lgl projelern fnansmanı, çevre konusunda şbrlğ ve klm değşm konularıyla le lgldr. Gerçekleştrlen kl veya çok taraflı uluslararası duzenlemeler le ulusal çevre poltkaları arasında doğalolarak karşılıklı etkleşm söz konusudur. Bu etkleşmn zlern brbrn zleyen BYKP'nda ve gerçekleştrlen ulusal ve uluslararası düzenlemelerde görmek mümkündür. 2.2 Türkye'de Çevre Koruma Hzmet le İlgl Kurumsal Yapı Ülkemzde çevre konusunda yetkl kurum, kuruluş ve yerel yönetmler arasında eşgüdüm sağlamak amacıyla düzenlenen lk kurum "Çevre Sorunları Dam Danışmanlık Kurulu"dur (I 970). Daha sonra çevrenn korunmasına yönelk poltkaları belrlemek, çevre le lgl plan ve projeler hazırlamak; bunların uygulanmasında lgl bakanlıklar arasında eşgüdüm sağlamak üzere Başbakanlığa bağlı Çevre Müsteşarlığı (I 978) kurulmuştur. Çevre Müsteşarlığı 1984 yılında 222 Sayılı KHK le kapatılarak Çevre Genel Müdürlüğü'ne dönüştürülmüşse de, Çevre Genel Müdürlüğü'nün ömrü 5 yıl olmuştur. Çünkü bu kurum 1989 yılında tekrar Başbakanlığa bağlı Çevre Müsteşarlığı'na dönüştürülmüştür. Bu arada bazı bölgeler "Özel Çevre Koruma Bölgeler" olarak tespt edlmştr (1988). Bu gelşme sonucunda 383 Sayılı KHK le Başbakanlığa bağlı Özel Çevre Koruma Kurumu (ÖÇKK) Başkanlığı kurulmuştur (1989). Çevre Müsteşarlığı se, 443 sayılı KHK le daha etkl br kurumsal yapı oluşturmak üzere Bakanlığa dönüştürülmüş ve böylece Ülkede lk olarak 199 yılında Çevre Bakanlığı kurulmuştur. Bu arada ÖÇKK ve Devlet Meteoroloj İşler Genel Müdürlüğü yen kurulan Çevre Bakanlığı'na bağlanmıştır. Ancak Devlet Meteoroloj İşler Genel Müdürlüğü br süre sonra Bakanlıktan ayrılmış ve tekrar Başbakanlığa bağlanmıştır. Çevre Bakanlığı çevre le lgl etknlklerde genel br sorumluluğa sahptr. Yan çevrenn gelştrlmes, korunması ve krllğn önlenmes le lgl temel poltkaları saptamak ve kuruluşlar arasındak eşgüdümü ve şbrlğn sağlamakla görevldr. 443 sayılı KHK 'de Çevre Bakanlığı'nın görevler özetle, cevrenn korunması, çevre krllğnn önlenmes ve çevre koşullarının yleştrlmesne yönelk poltkaları ve lkeler belrlemek, çevre düzen planlarını hazırlamak, ülke koşullarına uygun teknoloj ve çevre standartlarını belrlemek, ÇED çalışmasını yürütmek ve çevre konusunda görevl özel ve kamu kurum, kurulusları arasında eşgüdürn ve şbrlğ sağlamak, çevreyle lgl sürekl eğtm programları uygulamak şeklndedr. Bu görevler yerne getrmek üzere Çevre Bakanlığı 'nda 6 adet anahzmet brm oluşturulmuştur: Çevre Krllğn Önleme ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü, Dış İlşkler Dares Baskanlığı Fnansman Dares Başkanlığı, Çevre Eğtm ve Yayın Dares Başkanlığı'dır. Bakanlıkta ayrıca sürekl görev yapan üç kurul bulunmaktadır. Bunlar; Çevre Şurası, Yüksek Çevre Kurulu ve Mahall Çevre Kurulları'dır. Yüksek Çevre Kurulu'nun görevler özetle; uluslararası anlaşmaları da gözeterek çevrenn korunmasına, krllğn önlenmesne yönelk hedefler belrlemek, önlemlere lşkn araştırmalar yapmak, Özel Çevre Koruma Bölgelernde ve genelolarak çevre konularında uygulanacak lkeler belrlemek ve gerekl araştırmaları yürütmektr. Çevre Şurası se dğer bakanlıkların, sanayclern, gönüllü kuruluşların, meslek kuruluşlarının ve blmsel yetknlkler le tanınan kşlern çevreyle lgl konulardak görüşlernden, blglernden ve deneymlernden yararlanılmak üzere oluşturulmuştur. Çevre Bakanlığı l düzeynde "İl Çevre Müdürlükler" şeklnde örgütlenmştr. Çevre Bakanlığı'nın kuruluşu sırasında 30 adet olan bu müdürlüklern sayısı 997 yılında 33 adet 2005 yılında se 8 adet olmuştur. (DPT 998; ÇEVRE ve ORMAN BAKANllGI 2005)

11 TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA HzMETN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRS 55 Çevre Bakanlığı, Çevre Müsteşarlığı dönemndek olanaklarla kurulduğu ıçın organzasyon bakımından çeştl sorunlara sahpt. Bunun çn Türkye Büyük Mllet Mecls'nde (TBMM), Çevre Bakanlığı'nın etknlğn artıracak bçmde yenden örgütlenmesn öngören br yasa tasarısı görüşülmeye başlanmıştı. Bu tasarıda, Sürdürüleblr Kalkınma Kurulu'nun oluşturulması, halkın katılımının artırılması, uzman sthdamında daha esnek kuralların getrlmes ve daha vasıflı personel alımı çn ödenen ücretlern yükseltlmes gb konular yer almaktaydı (DPT 1998). Ayrıca, Çevre Bakanlığı le dğer lgl bakanlıklar ve yerel yönetmlern çevresel mahyettek yetk ve sorumluluklarının yenden düzenlenmes gerekmekteyd (DPT 1998; DOGAN 2005). Çevre Bakanlığı sahp olduğu sorunları çözümlenemeden ve kapatılan bakanlıkların teşklat ve görevlerne at yasaların kabaca brleştrlmes le oluşturulan 4856 sayılı yasa (Bu yasanın nasıloluşturulduğu No'lu başlıkta açıklanmıştır) uyarınca Orman Bakanlığı le brleştrlmştr sayılı yasanın I. maddesnde Bakanlığın kuruluş amaçları "çevrenn korunması ve yleştrlmes; kırsal ve kentsel alanda araznn ve doğal kaynakların en uygun ve verml şeklde kullanılması ve korunması; ülkenn doğal btk ve hayvan varlığı le doğal zengnlklernn korunması ve gelştrlmes; her türlü çevre krllğnn önlenmes; ormanıarın korunması, gelştrlmes ve orman alanlarının genşletlmes; ormanıarın çnde ve btşğnde yaşayan köylülern kalkındırılması ve bunun çn gerekl tedbrlern alınması; orman ürünlerne olan htyacın karşılanması ve orman ürünler sanaynn gelştrlmes" şeklnde belrtlmektedr. 2. maddesnde se Bakanlığın görevler "çevrenn korunması, krllğnn önlenmes ve yleştrlmes çn prensp ve poltkalar tespt etmek, programlar hazırlamak; bu çerçevede, araştırmalar ve projeler yapmak, yaptırmak, bunların uygulama esaslarını tespt etmek, uygulanmasını sağlayacak tedbrler almak" olarak açıklanmaktadır sayılı yasanın. maddesnde, ormanlar ve ormancılık çn yazılanlar tutarlı olmasına karşılık, çevre çn yazılanlar tartışmalıdır. Zra bu madde le "çevrenn korunması ve yleştrlmes" görev yalnızca Çevre ve Orman Bakanlığı'na verlmektedr. Oysa çevrenn korunması ve yleştrlmes, özellkle çevre termnn genş kapsamı dkkate alınırsa, hemen hemen tüm bakanlıkların şdr. Ayrıca "kırsal ve kentsel alanda araznn ve doğal kaynakların en uygun ve verml şeklde kullanılması ve korunması" fades de kargaşa yaratacak ntelktedr. Bu nedenle. madde mevcut karışıklığı daha da arttırmış olmaktadır. Buna karşılık amaçlar arasında. maddede yazılı olan "ormanların korunması, gelştrlmes ve orman alanlarının genşletlmes" gb sorumluluklar doğrudur. Zra orman kaynaklarını yöneten br teşklat esasen mevcuttur. 2. madde se çevre yöneten kuruluşun esas görevnn uygulama (cra) yapmak değl, koordnasyon, şbrlğ, denetm, lke ve poltka tespt yapmak olduğunu belrtmektedr. Bu fade doğrudur, çünkü çevre yöneten kuruluş uygulayıcı, cracı olmamalıdır. Zra Ülkede uygulama yapmak üzere kurumlar oluşturulmuş durumdadır. Kapatılan Orman Bakanlığı da cracı kuruluşlardan brs d. Zra ormancılıkta üretm, yatırım, pazarlama, uygulama çerçevesnde btklendrme, havza yönetm, hdroloj, ağaçlandırma, konunun alanlarının yönetm, rekreasyon, yaban hayatı, avlanma, mera yönetm, kırsal kalkınma, sosyal ormancıık... faalyetler kapatılan Orman Bakanlığı tarafından gerçekleştrlyordu (GERAY 2002). Çevre koruma le lgl dğer özel ve kamuya at kurum, kuruluslar; DPT, Adalet Bakanlığı, Bayındırlık ve İskarı Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlk Bakanlığı, Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı, Dışşler Bakanlığı, İçşler Bakanlığı, Malye Bakanlığı, Mll Eğtm Bakanlığı, Mll Savunma Bakanlığı, Sanay ve Tcaret Bakanlığı, Tarım ve Köy İşler Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Kültür ve Turzm Bakanlığı, Dyanet İşler Başkanlığı, Yerel Yönetmler, Svl Toplum Örgütler ve Özel Sektöre at kuruluşlar olarak belrtleblr. Bu kurum ve kuruluşların br kısmı doğrudan, br kısmı dolayı olarak çevre koruma konusu le lglenmektedr. Bu kurumlardan DPT özellkle önemldr. Zra kuruluşun brmlernden br olan Mahall İdareler, Çevre ve Teknolojk Araştırmalar Dares, BYKP çn çevre poltkası

12 SULTAN BEKİROOLU 56 önerlernde bulunmakta, Çevre ve Orman Bakanlığı'nın yatırım proje ve programlarını değerlendrmekte ve yıllık çevre programlarını hazırlamaktadır. Ancak ulusal ekonomk, sosyal poltkalar le çevre poltkalarını oluşturan, yıllık programları ve kamu kuruluşlarının yıllık yatırım programlarını hazırlayan ve bütün kamu yatırım projelerne onay veren DPT, bütün sektörel yatırımları çevre poltkasına uygunlukları açısından değerlendrmemektedr. Çünkü makroekonomk ve toplumsal projelere lşkn kararlardan ve büyük yatırım projelerne kaynak tahssnden sorumlu olan Yüksek Planlama Kurulu'na (Bu kurulun üyeler Başbakan tarafından belrlenmektedr) Malye Bakanı, Bayındırlık ve İskan Bakanı. Sanay ve Tcaret Bakanı, Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanı üye olduğu halde Çevre ve Orman Bakanı üye değldr (DPT 1998; KARAMAN 2003) Çevre ve Orman Bakanlığı'nın Yasanın Oluşumu Teşklat ve Görevler Hakkındak 4856 Sayılı sayılı Resm Gazete'de yayınlanan "Çevre ve Orman Bakanlığı 'nın Teşklat ve Görevler Hakkındak" 4856 Sayılı Yasa tarhnde yürürlüğe grmştr. Bu yasada Çevre ve Orman Bakanlığı'nın kuruluşu ve görevler le lgl 25 madde bulunmaktadır. Bu maddeler kapatılan Çevre Bakanlığı'nın kuruluş ve görevler le lgl 443 sayılı KHK le kapatılan Orman Bakanlığı'nın kuruluş ve görevler le lgl 442 sayılı KHK'nn maddeler kabaca brleştrlerek elde edlmştr. Bu brleşmde: Çevre Bakanlığının gün ve 443 sayılı KHK'dek maddelerden (15 adet) a ve o maddes dışındak dğer a, c, d, e, g, h,. k ve maddeler (9 madde) aynen; f, ve m maddeler (3 madde) değştrlerek; Orman Bakanlığı'nın gün ve 442 sayılı KHK'dek maddelerden (15 madde) a, b, c, d, e ve m maddeler (6 madde) aynen, f maddes le g maddes, h maddes le maddes, maddes le j maddeler brleştrlerek, k maddes ve maddes se değştrlerek yer almıştır. Ayrıca Çevre Bakanlığı 'nın kuruluş görevlern belrten n. madde le Orman Bakanlığı'nın kuruluş görevlern belrten n. madde de brleştrlmştr. Ancak, Çevre ve Orman Bakanlığı kuruluş görevlern belrten 4856 sayılı yasanın ı. maddes lave edlmştr. Sonuç olarak, "Çevre ve Orman Bakanlığı'nın Teşklat ve Görevler Hakkındak 4856 sayılı Yasa" Çevre Bakanlığı le Orman Bakanlığı'nın brleştrlmes çn ler sürülen genel gerekçeye aykırı br şeklde 442 ve 443 sayılı KHK' ler kabaca brleştrlerek oluşturulmuştur. Zra B.02.0KKG.0.I 011 O sayılı genel gerekçede "hzmette etknlk ve vermllk sağlamak amacıyla Çevre Bakanlığı ve Orman Bakanlığı'nın ana hzmet brmler ve yan hzmet brmler le bu brmlern görevler gözden geçrlerek adı geçen bakanlıkler tek br bakanlık çatısı altında brleştnlrnştr" denlmektedr (T.c. BAŞBAKANLıK KANUNLAR ve KARARLAR GENEL MÜDÜRLÜ(;Ü 2003) Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre koruma konusu da dğer konularda oldugu gb süreç çersnde kapsam ve çerk olarak değşmektedr. Zamana bağlı bu değşm kaçınılmazdır. Çünkü sosyal, kültürel, blmsel ve teknolojk alandak lerlemeler nsan gereksnmelern çestlendrmekte ve sayısını çoğaltmakta; buna karşılık doğal kaynakların kıtlık dereces gderek artmaktadır. Bu gelşme bağlı olarak toplumların çevre koruma le lgl düzenledkler kurumlardan beklentler de farklılaşmaktadır. Bu nedenle beklentler yerne getremez hale gelen kurumlarda değşklk yapılması kaçınılmaz olmaktadır. Ancak söz konusu değşklklern ulusal/uluslararası gelşmelerle ve gereksnmelerle olabldğnce örtüşmes, rasyonel ve şlevselolması gerekmektedr. Orman Bakanlığı, Tarım ve Köy İşler Bakanlığından 1991 yılında ayrılmış ve kabul edlen 442 sayılı KHK le yenden kurulmuştur. Ancak bu yenden kuruluş sırasında Orman Bakanlığı'nda, doğal kaynakların sürdürüleblr yönetmn temn etmek üzere gerekl yasal ve

13 TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA HzMETİN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRSİ 57 kurumsal düzenlernelern yapılması gerektğ belrtlmştr. Bu bağlamda, 6831 sayılı Orman Yasası 3194 sayılı İmar Yasası, 3621 sayılı Kıyı Yasası, 2863 sayılı Kültür ve Tabat Varlıklarını Koruma Yasası, 2634 sayılı Turzm Teşvk Yasasının ve lgl yönetmelklern yenden düzenlenmes gerektğ de fade edlmştr. Anahzmet Brmler (Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü, Orman ve Köy İlşkler Genel Müdürlüğü, Mll Parklar ve AvYaban Hayatı Genel Müdürlüğü) ve Bağlı Kuruluşlardan (Orman Genel Müdürlüğü) oluşan Orman Bakanlığı 'nın, üstlendğ görevler sürekl değşen organzasyon yapısı nedenyle yerne getremedğ; ormancılığın çok kapsamlı şleve sahp olması nedenyle dğer bakanlıklardan herhang br le br arada olmaması gerektğ çeştl blmsel çalışmalarla ortaya konulmuş ve yetkller tarafından açıklanmıştır. Buna rağmen Orman Bakanlığı Çevre Bakanlığı le brleştrlmştr. Orman Bakanlığı 'nın ved olarak düzeltlmes ve yleştrlmes gereken organzasyon ve mevzuatla lgl sorunları bulunmaktaydı. Çevre ve Orman Bakanlığı'nın organzasyonu Orman Bakanlığı ve Çevre Bakanlığı'nın benzer şlevlere sahp hzmet brmler br araya getrlerek oluşturulmuştur. Bu brleşm yüzeyseldr, çünkü yen Bakanlık organzasyonu öneml ve anlamlı değşklk yapılmaksızın gerçekleştrlmştr. Çevre ve Orman Bakanlığı Merkez Teşklat (A), Bağlı Kuruluşlar (B) ve Taşra Teşklatından (C) meydana gelmekte ve organzasyonda sürekl görev yapan kurullar (D) da bulunmaktadır (Şekl ). Merkez Teşklat: Anahzmet Brmler (A ), Danışma ve Denetm Brmler (A2) le Yardımcı Hzmet Brmlernden (A3); Bağlı Kuruluşlar: Orman Genel Müdürlüğü (B ), Devlet Meteoroloj İşler Genel Müdürlüğü (B2), Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (B3); Taşra teşklatı se: İl Müdürlükler (CI) le Doğrudan Merkeze Bağlı Müdürlüklerden (C2) oluşmaktadır (ÇEVRE ve ORMAN BAKANllGI 2005). Çevre ve Orman Bakanlığı 'nı oluşturan çerdğ genel müdürlük ve dare başkanlıklarının Merkez ve Taşra Teşklatı adları aşağıda verlmştr: Merkez Teşklatı Anahzmet Brmler (A ): Sekz Bunlardan 5 tanes genel müdürlük, dğerler dare başkanlığıdır: adet brm le Bağlı Kuruluşların görev yapmaktadır. ı-çevre Yönetm Genel Müdürlüğü: Ölçme ve Denetm Dare Başkanlığı; Hava Yönetm Dare Başkanlığı; Atık Yönetm Dare Başkanlığı; Su ve Toprak Yönetm Dare Başkanlığı; Kmyasallar Yönetm Dare Başkanlığı; Denz ve Kıyı Yönetm Dare Başkanlığı 2- ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü: Alt Yapı Yatırımları Dare Başkanlığı; Endüstryel Yatırımlar Dare Başkanlığı; ÇED ve Plan İzleme-Kontrol Dare Başkanlığı; Çevre Envanter Dare Başkanlığı; Stratejk ÇED ve Planlama Dare Başkanlığı 3-Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü: Planlama Dare Başkanlığı, Ağaçlandırma Dare Başkanlığı, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı Dare Başkanlığı, Özel Ağaçlandırmalar ve Projeler Dare Başkanlığı, Fdanlık ve Tohum İşler Dare Başkanlığı 4-0rman Dare Başkanlığı, Köy İlşkler Genel Müdürlüğü: Planlama Dare Başkanlığı, Ferd Kredler Kooperatfler Dare Başkanlığı, Pazarlama ve Yerleşm Dare Başkanlığı 5-Doğa Koruma ve Mll Parklar Genel Müdürlüğü: Mll Parklar Dare Başkanlığı, Av ve yaban Hayatı Dare Başkanlığı 6-Araştırma ve Gelştrme Dare Başkanlığı 7-Dış lşkler ve Avrupa Brlğ Dare Başkanlığı 8-Eğtm ve Yayım Dare Başkanlığı Mesre Yerler Dare Başkanlığı, Başkanlığı, Doğa Koruma Dare

14 58 SULTAN BEKROGLU ı< /' Bakan Müsteşar r: A) Merkez Teşklatı B) Bağlı Kuruluşlar c) Taşra <, Al) Anahzmet Brmler: H Bl) Orman Genel Md. J C) Merkeze Baglı -Çevre Yönetm Genel Md. Ormancılıkla -ÇED ve Planlama Genel Md. lgl Müdürlükler -Ağaç. ve Erozyon Kont. Gn. Md. B2) Devlet Meteoroloj (18 adet) -Orm, Köy lşkler Genel Md. şler Gn. Müdürlügü f- -Doğa Koruma ve Mll Parklar H y Genel Müdürlüğü B3) Özel çevre Koruma -Araş. ve Gelştrme Dare Bşk. C2) n Çevre Kurumu Başkanlığı -Dış İlş.ve Avrupa Br. D. Bşk. Müdürlükler -Eğtrn ve Yayım Dare Bşk. (81 adet) A2) Danışma-Denetm Brmler: V D) Sürekl Kurullar -Teftş Kurulu Başkanlığı <, -Araşt. ı- Plan. Koord. Kur. Bşk. H -Hukuk Müşavrlğ -Bakanlık Müşavrler D) Yüksek Çevre Kurulu J -Basın ve Halkla lşkler Müs. H D2) Çevre ve Orman A3) Yardımcı Brmler: H -Persorıel Dare Başkanlığı D3) Mahall Cevre Kurulları -İdar şler Dare Başkanhğı -Blg şlem Dare Başkanlrğı y D4) Merkez Av Komsyon '- -Savurıma Sekreterlğ -Özel Kalem Müdürlüğü Şekl 1: Çevre ve Orman Bakanhğı 'nın organzasyon şeması Merkez Teşklat Danışma ve Denetm Brmler (A2); Planlama ve Koordnasyon Kurulu Başkanlığı, Teftş Kurulu, Hukuk Müşavrlğ, Bakanlık Müşavrler, Basın ve Halkla lşkler Müşavrlğ olmak üzere beş adet brmden oluşmaktadır. Bu brmlerden yalnızca Planlama ve Koordnasyon Kurulu Başkanlığı alt brmlere ayrılmıştır. Araştırma planlama ve Koordnasyon Kurulu Başkanlığı; Program ve Bütçe Dare Başkanlığı; Planlama ve Projeler Dare Başkanlığı; Koordnasyon ve Mevzuat Dare Başkanlığı ve Fnansman Dare Başkanlığı'ndan oluşmaktadır. Merkez Teşklatı Yardımcı Hzmet Brmler (A3): Personel Dare Başkanlığı, dar şler Dare Başkanlığı, Blg İşlem Dare Başkanlığı, Savunma Sekreterlğ ve Özel Kalem Müdürlüğü olmak üzere beş adet brm bulunmaktadır. Çevre ve Orman Bakanlığı'nın Bağlı Kuruluşlarından Orman Genel Müdürlüğü (OGM) (B ), Merkez ve Taşra Teşklatlarından oluşmaktadır. OGM Merkez Teşklatında da Anahzmet Brmler, Danışma ve Denetm Brmler ve Yardımcı Brmler bulunmaktadır. OGM Merkez Teşklatı Anahzmet Brmn, Koruma ve Yangınla Mücadele Dare Başkanlığı (46 adet Şube Müdürlüğü), Orman dare ve Planlama Dare Başkanlığı, Slvkültür Dare Başkanlığı, Kadastro ve Mülkyet Dare Başkanlığı, İşletme ve Pazarlama Dare Başkanlığı, İnşaat ve İkrnal Dare

15 TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA HzMETN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRs Başkanlığı oluşturmaktadır. Danışma ve Denetm Brmler se, Teftş Kurulu Araştırma ve Planlama Dare Başkanlığı, Hukuk Müşavrlğdr. Yardımcı Brmler, Başkanlığı, Personel Dare Başkanlığı, İdar ve Mal İşler Dare Başkanlığı Uzmanlığı'dır. OGM'nn Taşra Teşklatı, Harta ve Fotogrametr Müdürlüğü, Bölge (27 adet), İşletme Müdürlükler (2 7 adet), İşletme Şeflkler (131 I adet) ve Dğer (94 adet) meydana gelmektedr (ÇEVRE ve ORMAN BAKANLlGI 2004) 59 Başkanlığı, Eğtm Dare ve Savunma Müdürlükler Şeflklerden ÖÇKK Başkanlığı'na (B3) Etüd Plan-Proje ve Uygulama Dare Başkanlığı, Koruma Araştırma ve İnceleme Dare Başkanlığı, Personel Dare Başkanlığı ve Muğla, İçel, Antalya, Aksaray, Denzl ve İzmr Özel Çevre Koruma Bölgelerne at Müdürlükler le Hukuk Müşavrlğ bağlıdır. Görüldüğü gb, Çevre ve Orman Bakanlığı 'nın organzasyonu oldukça karmaşıktır ve şlevsel değldr. Zra Bakanlıkta aynı ntelktek (planlama, koordnasyon, araştırma, etüd, proje, kontrol, bütçe, dar ve mal şler, personel, halkla lşkler, basın yayın, eğtm, tanıtım, analz... gb) görevler üstlenen ancak farklı genel müdürlük ve dare başkanlıklarında oluşturulan çok sayıda alt brm (dare başkanlıkları, şube müdürlükler) bulunmaktadır. Bakanlığın bu organzasyon şekl bürokras yoğun çalışmaya, brmler arasında eşgüdümü zorlaştırmaya ve alınan kararlarda çatışmaya neden olmaktadır. Dolayısıyla mevcut organzasyon şekl le Bakanlığın toplumun küresel ölçekte ve ülke düzeyndek çevre le lgl gereksnmlerne doğru, yeterl ve zamanında yanıt verme olanağı zayıftır. Ayrıca kapatılan Çevre ve Orman Bakanlıkları organzasyonları çn bldren sorunlar hala çözülmemştr. Mevcut organzasyonda su ve toprak krllkler aynı dare başkanlığında ele alınmakta; nükleer güvenlk ve savunma, genetk değşklğe uğramış ürünler, tüketcler ve doğal afetlerle lgl brmler bulunmamaktadır. Doğal kaynak yönetmnn havzaya, bölgeye göre gerçekleştrlmes zorunludur. Oysa Çevre ve Orman Bakanlığı 'nın çevre le lgl örgütlenmes l temelnde gerçekleştrlmştr. Bu örgütlenme şekl bütünlüğü parçalama, yen kadrolara htyaç gösterme, pahalı çalışma vb. yönlerden sakıncalar yaratmaktadır. Bundan başka Merkez Teşklat çnde yer alan bazı dare başkanlıkları (örneğn Su ve Toprak Yönetm Dare Başkanlığı) hatalı adlandırılmıştır. Buna benzer adlandırma yanlışlıkları çoğaltılablr. Örnekte verlen ad yerne başka ve yapılanı ve yapılması gereken, yan koordnasyon, şbölümü, denetleme, lke... vb. kasteden br ad bulunmalıdır. Bunlara lave olarak İl Çevre ve Orman Müdürlükler şeklndek taşra örgütlenmesnde ormancılık brmlernn merkez örgütü lc organk bağlarının zayıfladığı, meslek dışı bürokratk kademelern artması sonucu uygulamalarda büyük ölçüde aksamaların söz konusu olableceğ; Bakanlığın ormaneılık ve çevre konuları le adlolarak lglenemeyebleceğ söyleneblr (GERA Y ve ark. 2005; ERDİN 2005). 2.3 Bazı Ülkelerdek Çevre Koruma Hzmet le İlgl Kurumlar Bu başlık altında İsveç, Brleşk Krallık (UK) ve Kanada'nın lgl kurumlarının organzasyon yapıları açıklanmıştır İsveç Sürdürüleblr Kalkınma çevre koruma hzmet le Bakanlığı İsveç'te etkl olan başlıca çevre sorunları; ast yağmurlarından ülke orman ve tarım alanlarının etklenmes ve Kuzey Denz ve Baltık Denz 'nn krlenmesdr (The WORLD FACTBOOK 2005). Çevre koruma görevn Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı üstlenmektcdr. Zra Çevre Bakanlığı 2004 yılında kapatılmış ve bütün yetk ve sorumlulukları Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı'na devredlmştr. Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı'nın sorumluluk alanları; sürdürüleblr kalkınma çn ulusal stratej, enerj, konut yapımı, çevre kalte hedefler,

16 60 SULTAN BEKROGLU kmyasallar poltkası, Avrupa Brlğ ve uluslararası şbrlğ, ekolojk döngü (ecocyle) poltkası, çevre ve sağlık, çevre mevzuatı, su, doğa koruma ve byolojk çeştllk, planlama, nükleer güvenlk ve radyasyondan korunma, çevre le lgl araştırmalardır. Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı'nda k bakan görev yapmaktadır. Bunlardan br Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı'nın esas başkanı, dğer ona çevre konularında yardımcı olan kapatılan Çevre Bakanlığı'nın bakanıdır. Bakanlıkta sekz bölüm bulunmaktadır (Şekl 2) (GOVERMENT AND THE GOVERMENT OFFİCE, SWEDEN 2005). Bakan Yönetm ve Hukuk Devlet Sekreter İşler Genel Müdürü Doğal Kaynaklar Bölümü Uluslararası İlşkler Bölümü çevresel Kalte Bölümü Hukuk Bölümü Sürdürüleblr Kalkınma ve çevresel Ekoyönetm, Endüstryel Bütünleştrrne Bölümü lşbrlğ: ve Bna Yap. BöL. Vaka İnceleme Bölümü r Yönetm Hzmetler Bölümü Şekl 2: İsveç Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı organzasyon şeması Doğal Kaynaklar Bölümü, doğa koruma, byolojk çeştllk, su, denz le lgl konulardan ve rekreasyonel aktvtelerle lglenmektedr. Çevresel Kalte Bölümü se, çevresel kalte amaçları ve çevre poltkasının bütünleştrlmesyle lgl Bakanlık çalışmalarının eşgüdümünden, hava ve klm üzernde etkl olan konulardan ve radyoaktf atıkların yönetmnden sorumludur. Eko- Yönetm, Endüstryel İşbrlğ ve Bna Yapımı Bölümü, sağlık ve çevre le lgl konularla lglenmekte ve uluslararası tcaret, sürdürüleblr teknolojlern hracı le lgl konularda eşgüdüm sağlamaktadır. Sürdürüleblr Kalkınma ve Çevresel Entegrasyon Bölümü, ekolojk sürdürüleblrlğ başarmak çn Bakanlığın tüm etklern uyumlaştırmaktadır. Ayrıca uzamsal ve toplumsal planlamalardan ve sürdürüleblr kalkınma le lgl stratejk araştırmalardan sorumludur. Vaka İnceleme Bölümü özel vakaların ayrıntılı ncelenmesnden sorumludur. Söz konusu ncelemeler çevre yasası, su şletmeler-su yönetm ve sürücülük... gb yasalarla lgl konulardır. Yönetm Hzmetler Bölümü planlama ve bütçeleme le lgl Bakanlık çalışmalarında eşgüdüm sağlamakta ve dğer bakanlıkların tedark, mal ve yönetmle lgl kurullarında görev almaktadır. Hukuk Bölümü bakanlık yönetmnn ve dğer bölümlern yasal sorunlarıyla lglenmektedr. Ayrıca çevre mevzuatının zlenmesnden, çevreselolaylar ve sorunlarla lgl yasal süreçlerden ve çevre suçları le lgl ceza ve tazmnatların belrlenmesnden sorumludur. Uluslararası lşkler Bölümü se uluslararası çevre le lgl dğer bölümlere ve Bakanlık yönetmne destek sağlamakta, çevre le lgl uluslararası anlaşmalar ve İsveç poltkaları arasında eşgüdüm oluşturmaktadır. Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığına blg veren ve ülke çapında sleve sahp çok sayıda kuruluş bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: Konut ve Bna Yapımı ve Planlama Ulusal Kurulu; Özel Küçük Konut Sahplerne Yardım UlusalOrganzasyonu; İsveç Çevre, Tarımsal

17 TÜRKİYE'DE ÇEVRE KORUMA HzMETN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRs 61 Blmler, Uzamsal Planlama Araştırma Konsey; Ulusal Kmyasal Maddeler Denetleme Kurulu; İsveç Nükleer Atık Fon Kurulu, Ulusal Araz Survey, İsveç Ulusal Çevre Koruma Dares, İsvcç Jeoteknk Ensttüsü. Bu kuruluşlardan sveç Ulusal Çevre Koruma Dares İsveç Hükümetnn altında dolayısıyla çevre ve çevre le lgl bakanlıkların üstünde merkez br çevre otortesdr. Bu kuruluşun talmatları hükümet tarafından açıklanır. Ana görev ulusal ve uluslararası düzeylerdek çevre le lgl çalışmaları teşvk etmek ve aralarında eşgüdürn oluşturmaktır. İsveç Ulusal Çevre Koruma Dares'nn organzasyon şeması Şekl3'de verlmştr. İsveç Çevre Konsey Byolojk Çeştllk Blmsel Konsey Yaban Hayatı Konsey A.Hava Rekreasyonu Konsey Atık Konsey Yatay Genel Md. ı-- Projeler Yardımcısı ~ (evre Araştırmaları Konsey Çevre Ka' ıte Amaç arı Konseyı Kurul Yatırım Destekleme Konsey Konsey Genel Müdür Yürütme ve Düzenleme Konsey r-- Uluslararası Sekreıerya r--- Araştırma Sekreteryası ~ letşm Sekreteryası "- nsan Kaynak. Sekreteryası Eylem Destek ve Yürütme ve Doğal Sürdürüleblr Çevresel letşm Uygulama Kaynaklar Kalkınma Değerlendrme Departmanı Departmanı Departmanı Departman ı Departmanı Şekl 3: İsveç Ulusal Çevre Koruma Dares organzasyon şeması İsveç ekonomsnde yaşamsal öneme sahp orman ürünler endüstrs (Avrupa ülkeler çnde en büyük) ve ormaneılık sektörü Endüstr-İşlendrme ve letşm Bakanlığı'nın sorumluluk alanına dahldr. Ülke alanının yarıdan fazlası ormanlarla kaplı olan sveç'n ormancılık poltkasının amacı ormanıardan ve orman alanlarından byolojkçeştllğ koruyarak ve sürdürüleblr olarak en yüksek düzeyde ürün elde etmektr. Görüleceğ üzere ormanıarın çevresel olarak korunması Sürdürüleblr Kalkınma Bakanlığı'nın; ekonomk anlamda yönetm se Endüstr, İşlendrme ve İletşm Bakanlığı'nın görevler arasında yer almaktadır (HAGGLUND 1991; SWEDISH INSTITUTE 1996; ORGANIZATION OF THE MINISTRY FOR THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN SWEDEN 2005; NORDıe FORESTRY 2005) Brleşk Krallık (UK), Çevre, Gıda ve Kırsal şler Departmanı (DEFRA) Brleşk Krallık'ı oluşturan ülkeler ngltere, İskoçya, Galler ve Kuzey İrlanda'dır. Bu ülkelerde etkl olan başlıca doğal afetler kış mevsmnde meydana gelen fırtınalar ve seldr. Güncel çevre sorunları se seragazı cmsyonlarının, endüstryel ve tcar atıkların ndrgenmes, gerdönüşüm oranının arttırılmasıdır. ngltere, İskoçya, Galler ve Kuzey İrlanda'da çevre koruma F.S'

18 62 SULTAN BEKİROGLU hzmetleryle lgl düzenlenmş merkez kurumlar bulunmaktadır. Ancak bu ülkelern brleşmnderı oluşan UK'da, çevre koruma hzmetler Çevre, Gıda ve Kırsal şler (Çftçlk) Departmanı tarafından yerne getrlmektedr (Şekl 4) Kısaca DEFRA (Department for Envronment, Food and Rural Affars) olarak adlandırılan bu kurum aralarında çok güçlü bağlantı olduğu kabul edlen çevre, beslenme (yyecek ve çecek), tarım, hayvancılık, balıkçılık ve kırsal alanlardak şlerle lgl ulusal ve uluslararası poltkaları belrlemekte ve bunlar arasında eşgüdürn sağlamaktadır (UK ENVIRONMENT 2000; THE WORLD FACTBOOK 2005; DEPARTMENT OF THE ENVIRONMENT IN NORTHERN IRELAND 2005: SCOITISH ENVIRONMENT PROTECTION AGENCY 2005). DEFRA'nın amacı; herkes çn daha y br çevre oluşturmak, kaynakların akılcı kullanımını sağlamak, gelşen ve sürdürüleblr besn ve çftçlk endüstrs çn uygun koşulları yaratmak, ekonomk olarak olabldğnce güçlü kırsal kesm oluşturmak, herkes çn güzel-hoş kırsal alanların oluşturulmasına yardım etmektr (DEPARTMENT FOR ENVIRONMENT FOOD AND RURAL AFFAIRS IN UK 2005). DEFRA organzasyonu UK'dak çevre, köy, tarım ve gıda üretmyle lgl şler bütün yönleryle br araya getrmekte; nsan, ekonom ve çevreyle lgl tüm kırsal poltkanın odak noktasını oluşturmakta ve Avrupa Brlg le Küresel poltkada roloynamaktadır. Ayrca hayvan sağlığı ve refahı, çevre koruma, hracat ve tcaret, çftçlk, yeme ve çme, bahçeclk, btk ve tohum, kırsal kalkınma, sel felaketlern önleme, sürdürüleblr kalknrna, su, yaban hayatı ve kırsal kesme at sorunlar, korunma ve tüm bu alanlardak blmsel çalısmalardan da sorumludur. Bunlardan başka veternerlk etknlkler ve veternerlk le lgl konularda ruhsat vermektedr. DEFRA 'nın yönetcs, lgl departmanların stratejk eşgüdüm lderlgn üstlenen Dam Sekreterdr. DEFRA'dak genel müdürlükler; Çevre Genel Müdürlüğü; Sürdürüleblr Tarım, Gıda ve Balıkçılık Genel Müdürlüğü; Doğal Kaynaklar ve Kırsal şler Genel Müdürlüğü; Hukuk Genel Müdürlüğü; Eylem ve Hzmet Dağıtım Genel Müdürlüğü; Hayvan Sağlığı ve Refahı Genel Müdürlüğü; Blm, Ekonom ve statstk Genel Müdürlüğüdür. Ayrıca Stratej ve Sürdürüleblr Kalkınma Ofs le Fnans, Planlama ve Kaynaklar Müdürlüğü de bulunmaktadır. DEFRA'nn organzasyonu çevre ve çevre le yakın lşks olduğu kabul edlen tarım, hayvancılık, balıkçılık, gıda, kırsal kalkınma ve doğal kaynaklar le araz kullanımı sorunları ve bu sorunların çözümünde söz konusu olablecek araştırma, proje ve programları yürütmekte ve fon sağlamaktadır Kanada Çevre Bakanları Konsey Kanada on eyalet (provnce) ve üç bağlı bölgeden (terrtory) oluşmaktadır. Eyaletler: Alberta, Brtsh Columba, Mantoba, New Brunswck, Newfoundland and Labrador, Nova Scota, Ontaro, Prnce Edward Island, Quebec, Saskatchewan 'dır. Bağlı bölgeler se Northwest, Terrtores. Nunavut ve Yukondur. Kuzey Bölgelerdek sürekl donmuş toprak kalkınmada en öneml engelolarak geçmektedr. Ülkede ayrıca sklonk fırtınalar, yağmur ve kar öneml derecede hasar yapmaktadır. Güncel çevre sorunlarının hava krllğ, ast yağmurları, rnaden ertme, kömür yakma, araç emsyonları le tarım, endüstr, madenclk ve orrnancılık aktvtelerne bağlı olarak krletlen suların okyanusa karışması ve denzler krletmes olarak belrtlmektedr (THE WORLD FACTBOOK 2005). Çevre koruma hzmetler eyaletierde bakanlık, bağlı bölgelerde se departmanlar şeklnde düzenlenen kurumlar tarafından yerne getrlmektedr. Bu kurumlar ve bu kurumlara sahp eyaletern ve bağlı bölgelern adları şunlardır: Çevre Bakanlığı (Alberta, Mantoba, Ontaro, New Brunswck, Nova Scota), Çevre ve Koruma Bakanlığı (Newfoundland & Labrador), ÇevreKaynak Yönetm Bakanlığı (Saskatchewan), Sürdürüleblr Kaynak Yönetm Bakanlığı ve Su, Toprak ve Hava Koruma Bakanlığı (Brtsh Columba), Çevre, Enerj ve Ormancılık Bakanlığı

19 TÜRKYE'DE ÇEVRE KORUMA HIzMETN ÜSTLENEN KURUMUN ELEŞTRs 63 (Prens Edward Adası), Sürdürüleblr Kalkınma ve Çevre Bakanlığı (Quebec), Çevre Departmanı (Nova Skota), Kaynaklar, Yaban Hayatı ve Ekonomk Kalkınma Departmanı (Northwest). Görüldüğü gb, aynı yönetm brlğ çnde yer aldıkları halde eyaletlern ve bağlı bölgelern çevre koruma hzmet le lgl kurumlarının örgüt yapıları brbrne benzememektedr. Örneğn, Ontaro Eyaletnn Çevre Bakanlığı beş ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar: -İçrne Suyu Yönetm Bölümü, 2-şlemler Bölümü, 3-Eşgüdüm Yönetm Bölümü, 4-Çevre le lgl Blmler ve Standartlar Bölümü, S-Entegre Edlmş Çevresel Planlama Bölümüdür. Ayrıca bu bölümler arasında letşm sağlayan letşm Bölümü bulunmaktadır. Alberta Eyaletnn Çevre Bakanlığı se altı ana alandan oluşmaktadır: -Çevresel Güvenlk Alanı (ÇevreselOrtaklık ve Eğtm Müdürlüğü, Çevre Poltkası Müdürlüğü, İçme Suyu Müdürlüğü ve Çevresel İzleme Değerlendrme Müdürlüğü), 2-Bölgesel Hzmetler Alanı (Kuzey Bölges Müdürlüğü, Güney Bölges Müdürlüğü ve Merkez Bölges Müdürlüğü ve Su Yönetm şlemler Müdürlüğü), 3Stratejk Yönelmler Alanı (Planlama ve Performans Müdürlüğü, Çevresel İlşkler Müdürlüğü, Özel Projeler Müdürlüğü), 4-Eşgüdüm Hzmetler Alanı (İşletme Hzmetler Müdürlüğü, Fnansal Hzmetler Müdürlüğü, letşm Yönetm Müdürlüğü, Bölümler Arası şlemler Yönetcs ve Çevre Yasası Ekb), S-İletşm Alanı, 6-İnsan Kaynakları alanıdır. Ayrıca Bakanlığa bağlı Çevre Temyz Kurulu da bulunmaktadır (ALBERTA MlNISTRY OF ENVIRONMENT 2005; MINISTRY OF THE ENVIRONMENT OF ONTARIO 2005; DEPARTMENT OF ENVIRONMENT AND CONSERVATION, NEWFOUNDLAND AND LABRADOR 2005). Kanada'da eyaletler ve bağlı bölgelerdek çevre koruma hzmet le lgl kurumlar arasında eşgüdüm sağlamak amacıyla merkez ve üst düzey üç organzasyon oluşturulmuştur. Bunlar Kanada'nın Çevres, Ontoro Bölges'nn Çevres ve Kanada Çevre Bakanları Konseydr. Bu organzasyonlardan lk ks çevre koruma le lgl blmsel çalışmalar yapmakta ve bunları raporlar halnde yayınlamaktadır. Kısaca CCME olarak adlandırılan (Canadan Councl of Mnsters of the Envronment) Çevre Bakanları Konsey se, hava krllğ ve toksk kmyasallar gb çevre krllğne ve ç hukuka at konularda eyaletler ve bağlı bölge yönetmler arasında şbrlğ ve eşgüdüm sağlamaya çalışmaktadır. Bu Konseyde eyaletler ve bağlı bölgeler le Kanada Federasyonuna at 14 çevre le lgl bakan görev yapmaktadır. Devlet Başkanı'nın başkanlık yaptığı Konsey'n yargı üzernde herhang br yaptırım gücü yoktur. CCME'nn Çevresel Planlama ve Koruma Komtesnde üç başlıkta toplanablen gruplar le br komte görev yapmaktadır (ŞeklS). Bunlar; Network (letşm ağı) grupları, Kanada Ülke Standartları grupları (Canada-wde Standards (CWS», Görev grupları (su kaltes, tehlkel atıklar, toprak kaltes, beledyelern atıksuları arıtması, kompost, su koruma ve ekonoms, elektronk ürünler, krlenmş alanlar, sağlık ve çevre komtes) ve ulusal hava sorunlarında eşgüdüm sağlama komtes (emsyonlar ve projeksyonlar, ast yağmurları, tehlkel hava krletcler. ozon tabakasına zarar veren maddeler, petrol rafıner stratejs)dr. Bunlardan ulusal Iıava krllğ sorunlarıyla lgl komte Enerj Bakanları le şbrlğ yapmaktadır (ORGANIZATION OF THE CANAOlAN COUNCIL MINISTERS OF THE ENVIRONMENT 2005).