TÜRKİYE DE JEOLOJİ BİLİMİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE JEOLOJİ BİLİMİ Prof.Dr. Atike NAZİK, Ç.Ü. Jeoloji Mühendisliği Bölümü

2 Osmanlıda modernleşmenin benimsendiği 19.yüzyılda askeri ve sivil eğitim kurumlarında jeoloji dersleri verilmeye başlandı. Bu kurumlardan biri olan Mühendihane-i Berri-i Humâyun da Baş Hoca İshak Efendi nin öğrenciler için hazırladığı Mecmua-i Ulum-ı Riyaziye adlı eserinde ( ) İlm-i Cemâdât (taşlar Bilimi) başlığı altında jeolojiden bahsedilmekteydi de kurulan ve 1839 da yeniden düzenlenen Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane de ise 1856 yılından itibaren jeoloji dersleri verilmiştir.

3 Jeoloji derslerinin süreklilik kazanması, Macarlı Abdullah Bey in yılları arasında okuttuğu «İlm-i Tabakatü l-arz ve I- Maadin» adlı eserleri olmuştur. İbrahim Lütfü Paşa Türkçeye çevirmiştir. Yazar Halil Edhem [Eldem] Yayın evi Yayın Yılı Yayın Yeri Dil Cilt Mihran Matbaası 1890 İstanbul Osmanlıca Bez Ciltli Güzel Evet Cilt Birinci Evet Baskı İmzalı Hayır Kondü Temiz syon Özelli 2, 304 s., 1 Levha., kler Ozege_

4 1912 tarihinde İstanbul Darülfununu Talimatnamesi, Fünün Şubesi nin Ulum-i Tabiiye Kısmı nda üç sene boyunca «İlm-i Arz ve Maden» dersinin okutulması uygun görülmüştür. 3 yıl boyunca bu dersler devam etmiştir yılında Walther Penck in o zamanki İstanbul Üniversitesi olan Darülfünun a «Tabakat ve Maadin Müderrisi» olarak atanması Türkiye de jeolojinin başlangıcı olarak kabul edilebilir.

5 Türkiye de paleontoloji ile ilgili çalışmalar ilk olarak 1847 de Pierre de Tchihatcheff (Pyotr Alexandrovich Chikhachyov) (Erguvanlı, 1979a) Campanile tchihatcheffi Tchikhatchov en

6 Prens Pierre de Tchihatchef 19. yüzyılın önde gelen jeologlarından biridir arasında Anadolu'yu baştan başa gezerek inceleyen bu maceracı bilim adamı araştırmalarının sonunda sekiz ciltlik Asie Mineure (Küçük Asya) adlı dev eserini yayımladı.

7 Tarih Vakfı Yurt Yayınları / Kentler Dizisi İstanbul ve yakın çevresini, Adalar, Trakya, Bitinya ve Ege kıyılarını, hayvanları, bitki örtüsü, suları, toprak yapısı gibi yönleriyle inceliyor. Strabon, Homeros gibi antikçağ yazarlarından alıntıladığı ilginç hikaye ve efsanelerle zenginleştirdiği anlatısı 19. yüzyıl İstanbul'u hakkında bulunmaz bir kaynak. Çeviri : Ali Berktay

8 Bir de Pierre De Tchihatchef'in 1864 tarihli Boğaziçi ve Constantinople (Le Bosphore et Constantinople) adlı kitabındaki İstanbul ve Trakya'yı gösteren haritası (

9 1865 te Dr Macar Abdullah Bey (Karl Edward Hammerschmidt) (Erguvanlı, 1979 b). Osmanlı İmparatorluğu'nda jeoloji, paleontoloji ve zoolojiye önemli katkılar yapmış bir bilim insanıdır

10 1870 senesinde Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane için "Doğa Tarihi Müzesi" kurmaya memur edildi Aynı kurum bünyesinde 1839'da kurulmuş olan ilk müze 1848 deki Büyük Beyoğlu Yangını'nda tahrip olmuştu. Dr. Abdullah Bey, 1870 yılında yeni bir doğa tarihi koleksiyonu oluşturmaya girişti. Avrupa'daki doğa bilimciler ile temasa geçerek İstanbul a çok sayıda örnek gönderilmesini sağladı.

11 1871 yılında Türkiye'nin öğrencilere ve halka açık ilk Doğa Tarihi Müzesi (Le Musée d'histoire naturelle d'école Imperiale de Medicine a Constantinople) açıldı. Bu nedenle 1290 (1873) salnamelerinde adı Abdulah Bey'in adı "Numunehane Müdürü" olarak geçer. Mekteb-i Tıbbiye ye bağlı olan müze daha sonra Fen Fakülesi Jeoloji Bölümü ne devredilmiş ve Büyük Vefa Yangını sırasında tamamen yok olmuştur.

12 ÇEVİRİ YAZI / ARTICLE IN TRANSLATION Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane nin 1870 li Yılların Başındaki Doğa Tarihi Koleksiyonu Çeviri ve derleme: Feza Günergun İstanbul da ilk doğa tarihi müzesi, 1839 yılında açılan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane içinde kurulmuştur. Bu müzede, dış ülkelerden getirilmiş botanik, mineraloji ve zooloji örnekleri bulunmaktaydı. Mekteb-i Tıbbiye nin içindeki bitki koleksiyonunu barındıran herbaryum, 1844 yılında Mekteb in Botanik Bahçesi Direktörlüğü ne atanan Alman eczacı Friedrich Wilhelm Noë ( ) tarafından kurulmuştur. 11 Ekim 1848 de meydana gelen büyük Beyoğlu yangınında Mekteb-i Tıbbiye binası ile botanik bahçesi, doğa tarihi koleksiyonları, kitaplık ve laboratuarlar büyük ölçüde harap olmuştur.1 Mekteb-i Tıbbiye nin doğa tarihi müzesinin yeniden doğuşu, Dr. Karl Eduard Hammerschmidt in (Macarlı Abdullah Bey, ), 1870 yılında okulun zooloji ve jeoloji profesörlüğüne atanmasıyla gerçekleşmiştir. Ülkemizde jeoloji ve entomoloji bilim dallarının kurucusu olan Abdullah Bey, bu görevine atanır atanmaz, Müze ye örnek sağlamak için Viyana ya gitmiş, dost ve meslektaşlarından sağladığı kitap ve örnekleri İstanbul a getirerek Müze nin ilk koleksiyonunu oluşturmuştur. Abdullah Bey, 1872 yılında Gazette Médicale d Orient da yayımladığı bir makalede bu koleksiyonu tanıtmaktadır. Bugüne kadar yapılan yayınlarda, söz konusu Fransızca makale kaynak gösterilmiş, ancak koleksiyonun içeriğine ve bileşimine değinilmemiştir. Makalenin yayımlandığı derginin kolay ulaşılır olmaması ve içeriğinin doğa bilimleri tarihimiz açısından önemli olduğunu düşünerek, burada Türkçe çevirisini vermeyi faydalı gördük. İstanbul İmparatorluk Tıp Okulu nun Doğa Tarihi Müzesi 2 İstanbul İmparatorluk Tıp Okulu nun [Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane] yönetimi, 1870 yılında Miralay Dr. Abdullah Bey e, okul içinde doğa tarihi incelemelerinin yapılması için bir müze kurma görevini vermişti. Bugüne kadar, doğa tarihi bilimleri Osmanlı İmparatorluğu nda pek rağbet görmemişti. 1 Turhan Baytop, Anadolu Dağlarında 50 Yıl, İlaveli ikinci baskı, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 2001, s A. M. Celal Şengör, İstanbul daki jeolojik çalışmaların 1933 deki İstanbul Üniversitesi Reformu na kadarki kısa tarihçesi, İstanbul un Jeolojisi Sempozyumu III, 7-9 Aralık 2007, Bildiriler Kitabı, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, İstanbul 2010, s.1-19 (Ayrıbaskı). 2 Gazette Médicale d Orient da (vol. XVI, No. 3-4, Juin-Juillet 1872) yayımlanan Le Musée d histoire naturelle de l École Impériale de Médecine de Constantinople başlıklı makalenin çevirisidir. Makalenin başında veya sonunda yazarının ismi bulunmamakla beraber, 1872 yılının indeksinden yazarın Abdullah Hammerschmidt olduğu anlaşılmaktadır. 338 XI/1-2 ( ) Avrupa da, doğa tarihi öğretiminin temel eğitimdeki faydası çoktan beri bilinmekte ve gittikçe daha iyi anlaşılmaktadır. Koleksiyonlar ve iyi düzenlenmiş müzeler olmadıkça, doğa tarihi incelemeleri ve öğretimi havada kalır. Avrupa nın önemli her şehrinde, devletlerin ve bilimsel derneklerin desteği ile çalışan doğa tarihi müzeleri vardır. İstanbul daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane de bir Doğa Tarihi Müzesi nin kuruluşunu, öğretim ve incelemelerini, kamu eğitiminin gelişmesi için bir ilerleme olarak kabul ediyoruz. Okul un sahip olduğu eski doğa tarihi koleksiyonu, Galata Sarayı nı harap eden yangından kurtarılmış birkaç parçadan ibarettir. Bütün bu parçalar çok vasat bir durumdaydı ve bilimsel değeri pek yoktu: 1871 de yapılan bir sayımda aşağıdaki parçalar saptanmıştı: I. [Samanla] doldurulmuş memeliler 44 parça II. [Samanla] doldurulmuş kuşlar 32 parça III. Henüz doldurulmamış memelilerin ve kuşların postları 500 parça IV. Doldurulmuş veya alkol içinde balıklar 54 parça V. Sürüngenler 38 parça VI. Yumuşakçalar (kabuklar) 1600 parça VII. Polipliler 93 parça VIII. Örümcekler 1 parça IX. Bağırsak solucanları 5 parça X. Fosiller 276 parça XI. Sayımı yapan komisyon tarafından tartılarak 75 okka gelen üç sandık içindeki madenler ve kayalar 500 parça XII. Tahtadan kristal şekilleri 66 parça XIII. Fizyolojik [deneysel] modeller 8 parça Bütün bu objeler tayinsizdi. Büyük bir kısmı zarara uğramıştı. Bundan dolayı, öğretimdeki değeri azdı. Yeni idare zamanında, bu temel koleksiyon, bazı bilim adamları ve doğa tarihi amatörlerinin bağışları ile ve Dr. Abdullah Bey in özel bakımı ve araştırmaları sayesinde çok zenginleşti. 1. Viyana da anatomi profesörü ve Saray müşaviri olan Dr. Hirtl, Müze ye 48 çeşit anatomik enjeksiyon [fiksasyon] ve preparasyon ile 24 mikroskopik parça bağışladı. 2. Viyana da Saray kitapçısı olan Bay Braumüller, tıp ve doğa tarihi eserlerinden oluşan, nefis bir şekilde ciltlenmiş 100 ciltten ibaret kıymetli bir kitaplık hediye etti. 3. III.numarada

13 Türkiye de çağdaş ve sistemli bir jeoloji eğitimi ile jeoloji araştırmaları 1915 yılında İstanbul Darülfünûnu bünyesinde kurulan İlmü l-arz ve Maadin (Arziyat) Dar-ül Mesaisi nin (Jeoloji Enstitüsü) çatısı altında başlatılmıştır. Bu Enstitü, İstanbul Darülfünûnundaki öğretimin iyileştirilmesi amacıyla Almanya dan davet edilen bir dizi bilim adamı arasında bulunan Prof. Dr. Walther Penck ve onun yardımcılığına atanan Hamit Nafiz (Pamir) Bey tarafından kurulmuştur ders yılında başlatılan jeoloji dersleri ve hemen ardından Çanakkale yöresinde kömür varlığının araştırılması için yapılan çalışmalar Ülkemiz ve İstanbul Üniversitesi ndeki Jeoloji Eğitimi ve Araştırmalarının başlangıcıdır.

14 Türkiye de ilk jeolojik, paleontolojik ve stratigrafik çalışmalar Hamit Nafiz PAMİR

15 Meslek yaşamı boyunca sürekli olarak eser vermiş ve Türkiye'nin l: ve l: ölçekli jeoloji haritalarının hazırlanmasına öncülük etmiş olan Prof. Pamir'in 40 ı aşan yayınlanmış çalışması mevcuttur. Eserleri; ders kitapları, bazı bölgelerin jeoloji incelemesi, kongrelerde sunulmuş bildiriler, çeviriler, deprem çalışmaları ve değişik konulardaki eserleri şeklinde gruplanabilir. İlk ders kitabı eski yazı ile 1928 de yazdığı «Umumî Arziyat» tan sonra, 1937 de «Dinamik Jeoloji I» i ve 1948 de «Dinamik Jeoloji II» yi yayınlamış, bu eserlerini 1959 ve 1960 yıllarında jeolojideki son gelişimlerin ışığında yeniden derlemişti. Öğrenciler için hazırladığı bir başka kitabı da M. Gignoux'tan çeviri «Stratigrafik Jeoloji» dir.

16

17

18 Türkiye de ilk jeolojik, paleontolojik ve stratigrafik çalışmalar Ahmet Malik SAYAR

19 Takribi bir mahiyette olmak ve daha tamik edilecek bir tetkik neticesinde tadil edilebilmek şartı ile, esas kürsüler, yani behemehal mevcut olması icap eden ve kanuna kaydedilmeleri muktezi bulunan kürsüler şunlardır:

20 Fen Fakültesi (12 sabit kürsü) 1 Yüksek riyaziyat, cebir, hendese. Temrin 2 Calcul dijferentiel et integral, mecanique rationnelle exercices 3 Calcul des probabilites-analyse superieure 4 Astronomie (Mementaire, mathematique et physique) Meteorologie 5 Fizik (Tecrübî ve riyazî) 6 Kimyayı gayriuzvî Analyse aualitative 7 Kimyayı uzvî Analyse quantitative 8 Mineraloji (Cristallographie optique) 9 Jeoloji, Paleontoloji ve Coğrafyayı tabiî 10 Zoologie descriptive et genetique 11 Nebatat (Physiologie et anatomie, genetique) 12 Antropoloji (Paleontologie humaine, morphologie, anthropommetrie, eugenique) Eczacı mektebinin vaziyetini ayrıca tetkik lâzımdır. YAYINLAR/ %20ISTANBUL%20UNIVERSITESI%20HAKKINDA%20RAPOR/0000_0000ISTANBUL%20UNIVERSITESI%20H AKKINDA%20RAPOR.pdf

21 A. M. SAYAR, yıllarında İstanbul Darülfununu nda Suhur ve Müstehasat (petrografi ve paleontoloji) derslerinin yanı sıra Mühendis Mekteb-i Âlisi ve Yüksek Mühendis Mektebi nde de jeoloji ile ilgili dersler vermiş, Türkiye Jeolojisi, mineral, taş ve fosiller üzerinde araştırmalar yapmış, İstanbul un 1/ ölçekli ilk jeoloji haritasının hazırlanmasını sağlamış, laboratuvarlar kurmuş ve çok değerli koleksiyonlar oluşturmuştur.

22 Darülfünun ve üniversite öğrencileri için yazmış olduğu ders kitapları: «Madeniyat ve Arziyat», «Mineraloji ve Jeoloji», «Bayındırlık işlerinde Jeolojinin Yardımı», «Paleontoloji», «Türkiye Mermerleri» müteaddit defalar basılmış olup, bugün dahi birçok öğrencilerin ve mühendislerin faydalandıkları eserler arasında yer almaktadır,

23 JEOLOJİ MALİK SAYAR-MALİK ONGAN

24 Türkiye de ilk jeolojik, paleontolojik ve stratigrafik çalışmalar Ahmet TEVFİK Jeoloji Yazar : Ahmet Tevfik Tür : Lise Kitabı Basım : İst. Milli Matb. Not: 328 Sayfa - Cilti iyi Kod :

25 Yeni Jeoloji A. Malik, A. Tevfik, 1932 (2. Baskı), 332+h S., 1.20 TL, Maarif Vekaleti, Lise Kitapları 2. Sınıf. Yeni Jeoloji Malik, A. Tevfik, 1929, 318+h S., Maarif Vekaleti, Lise Kitapları: II. Sınıf. Yeni Jeoloji A. Malik, A. Tevfik, 1930, 211 S., Kanaat Kütüphanesi. Yeni Jeoloji A. Malik, A. Tevfik, 1929, 318 S., Maarif Vekaleti, Lise Kitapları: II. Sınıf. me=tallib&selfields=&compstr=kw%20like%20'mal%ddk'&callflag=- 1&incode=MAL%DDK&offset=50&totcount=64&firstpage=1&curpage=2

26 JEOLOJİ A. MALİK & A. TEVFİK