Kitâb-ı Kânûnçe. İnceleme - Met n - D z n. Dr. N met KARA Nes be AĞYAR

Transkript

1 Kitâb-ı Kânûnçe İnceleme - Met n - D z n Dr. N met KARA Nes be AĞYAR

2 Dr. Nimet KARA - Nesibe AĞYAR KİTÂB-I KÂNÛNÇE (İnceleme-Metin-Dizin) ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Haziran 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti. İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101 Yenimahalle/Cebeci Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Dr. Nimet Kara 1985 yılında Sivas ın Kangal ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini 2002 yılında Sivas ta tamamladı yılları arasında Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde lisans eğitimini, yılları arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim dalında yüksek lisans eğitimini tamamladı yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak işe başladı yılları arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim dalı Türk Dili Bilim Dalında Pervâne bin Abdullah ın Kitâb-ı Melhame si Üzerinde Tarihî Dil Bilgisi Çalışması adlı tezini sunarak Doktor unvanını aldı yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne Yardımcı Doçent kadrosuna atandı. Hala aynı bölümde görev yapmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi, Günümüz Türkiye Türkçesi alanında çeşitli dergilerde yayımlanmış bilimsel makaleleri bulunmaktadır. Nesibe Ağyar 1992 yılında Kahramanmaraş ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Kahramanmaraş ta 2010 yılında tamamladı. Yükseköğrenimine 2010 da Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde başladı yılında mezun olup aynı yıl yine Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı anabilim dalında yüksek lisans eğitimine başladı. Hala yüksek lisans öğrenimine devam etmekle birlikte alanında çeşitli bilimsel çalışmalarını sürdürmektedir

4 ÖN SÖZ Türkçenin dil özelliklerinin tespit edilmesi ve söz varlığının belirlenmesi açısından başka dillerden Türkçeye çevrilmiş veya Türkçe yazılmış eserlerin günümüz alfabesine çevrilmesi ve incelenmesi önemlidir. Batı Türkçesinin yüzyıllar arasını kapsayan dönemin eserleri üzerinde fazlasıyla çalışma yapılmış olmasına rağmen Klasik Osmanlı Türkçesi dönemine giriş yani, 16. yüzyıl eserleri üzerinde fazla çalışma yoktur. Eser üzerinde yapılan bu çalışma ile 16. yüzyılda Türkçenin ses ve şekil bilgisi özelliklerinin eserimize nasıl yansıdığı belirlenmeye ve bu yüzyılda eserimizin söz varlığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışma ile Türk tıp tarihi hakkında çalışma yapacak araştırmacılar için bir kaynak oluşturulmaya çalışılmış ve Türk tıp dilinin oluşumu ve gelişmesi de izlenmeye çalışılmıştır. Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser 1596 da kaleme alınmış ve Manisa İl Kütüphanesi nin 45 Hk 1841 nolu arşivinden temin edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir. Eserin yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında vaķıf merĥūm müftį mahmūd efendi ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır. Bu çalışma İnceleme, Metin ve Dizin/Sözlük olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. İnceleme bölümünde, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak üzere iki kısım vardır. Birinci kısımda, ünlü ve ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu yazılış şekilleri, bağlaç ve edatların yazılış şekilleri ve bazı bitişik yazılışlar metinden örnekler verilerek ele alınmıştır. İkinci kısımda, metinden örnekler verilerek ses ve biçim bilgisi incelemesi yapılmıştır.

5 vi Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) Metin bölümünde Arap harfli metnin varak ve satır numaraları verilerek çeviri yazı yapılmıştır. Dizin bölümünde, metindeki sözcükler ve bu sözcüklerin aldıkları çekim ekleri alfabetik olarak sıralanmış; sözcüklerin anlamları verilmiştir. Sözcüklerin yer aldığı varak ve satır numaraları sıralanmıştır. Son olarak diğer araştırmacılara kaynak oluşturabilmek adına yapılan bu çalışmada her çalışmada olabilecek hata ve kusurların olduğunu bilmekle beraber bu hata ve kusurların hoşgörü ve iyi niyetle karşılanacağı ümidindeyiz. Dr. Nimet KARA Nesibe AĞYAR

6 SUNUŞ Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi içerisinde 16. yüzyıl, ses - şekil bilgisinden cümle kuruluşuna ve söz varlığından sanatlı anlatıma kadar önemli gelişmelerin görüldüğü bir yüzyıldır. Eski Anadolu Türkçesi (bizce Orta Oğuz Türkçesi), İstanbul un fethinden sonra Dünya İmparatorluğu konumuna yükselmenin getirdiği çok yönlü yenilikler ve sistemler çerçevesinde hem iç hem de dış etkilerle gelişmeye başlar. 15. yüzyılın son çeyreğinde artan dildeki zenginleşme, sonraki yüzyıldan itibaren devletin adıyla birlikte anılan Osmanlı Türkçesini ortaya çıkarır. Bu uzun dönemde Türkçe, bir yandan Kayı boyunun ağız özellikleri temelinde ölçünlü hâle gelmeye çalışırken bir yandan da sanat ve bilim kolları çevresinde uzmanlık alanı olma sürecini yaşar. İşte 16. yüzyıl, eskiye bağlı yenileşmelerle ayrı dillere ait unsurların kaynaştığı dönemin başlangıcıdır. 16. yüzyılın sonlarında yazılan Kitab-ı Kanunçe; ilk örnekleri Uygur Türklerinde görülen ve 13. yüzyılda Anadolu da Hekim Bereket in Tuhfe-yi Mübarizî adlı eseriyle sürdürülen tıp kitabı yazma veya tercüme etme geleneğinin bir halkasıdır. Tıp tarihindeki yeri bir yana, Kitab-ı Kanunçe, Türkçe için iki yönüyle önemli ve değerlidir. Öncelikle Kitab-ı Kanunçe, ses ve şekil bilgisi özellikleri yönüyle yüzyıl Oğuzcasının devamıdır. Sürekli olarak yuvarlak ünlü bulunduran ekler, öte yandan hep düz ünlüyle kullanılan ekler, ünsüz uyumsuzlukları, daha çok Kınık boyuna özgü şekil bilgisi özelliklerinin kullanılması vb. açılarından eserin sergilediği düzen; 16. yüzyılda birkaç eserde görülen ünlü uyumları ve kimi yapım ve çekim eklerindeki farklılaşmanın aksine, geleneğin devamı yönündedir. İkincisi, eserdeki söz varlığında madde başı sayımıyla tespit edilen %55 in üzerinde Türkçe ve %3 dolayında yapım ekleri marifetiyle Türkçeleşmiş kelime oranı; o çağlarda bilim dilinin Arapça olmasına rağmen elimizdeki eserin Türkçe açısından değerini artırmaktadır. Ayrıca, eserdeki

7 viii Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) Türkçe kelimelerin sıklık oranı ile geleneğe bağlı kalınarak ilaç ve bitki adlarının başta Arapça ve Farsça kökenli olduğu dikkate alınırsa, Kitab-ı Kanunçe nin Türkçe açısından önemi ve değeri daha iyi anlaşılacaktır. Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi üzerinde doktora tezi hazırlayan Dr. Nimet KARA ile Nesibe AĞYAR ın bilgi birikimi ve deneyimi; elimizdeki çalışmanın bilimsel düzeyini yükseltmektedir. Dikkatli ve titiz bir çalışmayla ortaya konulan bu çalışma Türk dili ve tıp tarihi araştırmalarına ışık tutacak, ilgili alanlara katkı sağlayacak niteliktedir. Eseri hazırlayan bilim insanlarımızı kutluyor, gayretli bu gençlerimize daha nice başarılı çalışmalar diliyorum. Prof. Dr. Bilâl YÜCEL

8 Ar. EAT Erm. ET Far. krş. KK KISALTMA ve İŞARETLER : Arapça : Eski Anadolu Türkçesi : Ermenice : Eski Türkçe : Farsça : Karşılaştır : Kitab-ı Kanunçe Sogd. : Sogdca T Yun. 1a :Türkçe : Yunanca : Metnin varak numaralarını gösterir. /1/ : Metnin satır numaralarını gösterir. [ ] : Metne eklenen harf, kelime ve ekleri gösterir. + : Dizinde iki farklı kökene ait kelime ve eklerin birleştiğini gösterir. (?) : Dizinde anlamı bulunamayan sözcükleri gösterir.

9 YAZI ÇEVRİMİ İŞARETLERİ ء ǿ ا a / ā /e ض đ/ ż ب b / p ط ŧ ت t ظ ž ث ŝ ع Ǿ ج c / ç غ ġ ح ĥ ف f خ ħ ق ķ د d ك k/ g/ ŋ ذ ź ل l ر r م m ز z ن n س s ه h / a / e ش ş و v / o / ö / u /ü / ū ص ś ي y / ı / i / į

10 GİRİŞ Yazma eserler, bir dilin ilk başvurulması gereken temel kaynak metinleridir. Tarihin her döneminde tıp, eczacılık, botanik, matematik, felsefe, astronomi gibi farklı konu ve türlerde yazılmış binlerce eser olmasına rağmen bugüne kadar yapılan araştırmalar, çalışmalar çoğunlukla dinî ve edebî yazma eserler üzerine yoğunlaşmıştır. Oysaki konu, içerik, üslup ve barındırdığı terimler açısından fazlasıyla zengin olan bu eserlerin de metin ve söz varlığının ortaya konması gerekmektedir. Turfan bölgesinde çıkarılan Uygurcaya ait, Brahmi, Soğd, Süryani gibi çeşitli alfabelerle din, edebiyat, hukuk vb. alanlarda kaleme alınan el yazmalarının içinde tıp metinleri de bulunmaktadır. Hint, Çin ve İslam tıp geleneklerinden etkilenen Uygur tıp metinlerinin büyük bir bölümü Soğd alfabesinden gelişmiş olan ve zamanla sistemlileşerek yalnızca Uygurların değil, farklı kültür çevrelerinden Türk topluluklarının ortak alfabesi hâlini alan Uygur harfleri ile kaleme alınmıştır. Bu dönemde hastalıkların teşhis ve tedavisinde din çok önemi bir rol oynar. Kötü ruhların rüzgârla birlikte hastalık getirdiğine inanan Uygurlar, hastalıkların bulaşıcı olduğu düşüncesiyle hastalarını tecrit edip şamanların idare edip yönettiği çeşitli ayinlerle bu kötü ruhları kovarak hastaları iyileştirdiğine inanırdı. Uygurca tıp metinlerinde hastalıklar, hastalıkların sebepleri, organ isimleri ve bunların yanında tedavi amaçlı kullanılan bitkisel ve hayvansal gıdalardan ve hastalıkların teşhis ve tedavisinde zamanla şamanların görev alanından çıkan ve hekimlikte yetkili olup maddi yöntemleri uygulayan otacı/emçilerin hazırladığı merhemlerden söz edilir. Fakat bu yöntemler islam öncesindeki Türklerin daha eski dönemlerindeki inanışlarıyla gelişen irade doğrultusunda vücutta değiklik yapma sanatı/sihri ile ilgilidir ve bilimsel tıp anlayışını yansıtmaz, daha çok eski Türklerin geleneksel sağlık bilgisini yansıtır yani halk hekimliği alanına girer. Uygurca tıp metinlerinin büyük bir kısmını Reşit Rahmeti Arat (Zur Heilkunde der Uiguren, 1930; Zur Heilkunde der Uiguren, 1932) bilim

11 Giriş xiii dünyasına tanıtmış ve daha sonra Süheyl Ünver (Uygurlarda Tababet, 1936) bu çalışmaları tercüme edip Uygur Tıp geleneği ile ilgili detaylı bilgi vermiştir. Birçok bilim kolu gibi Eski Oğuzların ve onun devamı olan Osmanlı tıbbı da Selçuklunun devamı niteliğindedir. Osmanlı tıbbında ve eserlerinde kullanılan dil her ne kadar daha ağır olsa anlayış bakımından Osmanlı tıbbı da Eski Oğuzların devamı niteliğindedir. Anadolu da Oğuz Türkçesine dayalı tıp dili, Büyük Selçuklulardan Anadolu Selçuklularına onlardan da Beylikler Dönemi ve sonrasında da Osmanlı tıbbına kaynaklık etmiştir. Anadolu da Türk tıb ilmi her ne kadar ilk Türkçe yazılı ürünlerini 14. yüzyılda vermeye başlasa da kökeni 11. yüzyıla kadar götürülebilir. Roma imparatorluğunun bölündüğü dönemde doğuda yeni bir din olarak ortaya çıkan islam etkisinde bir medeniyet/kültür gelişmeye başlamış ve dünyaya yayılmıştır. İspanya dan Hindistan a kadar yayılan bu medeniyet önce alınan yerlerdeki bilimi incelemeye başladı ve antik Yunan ve Hint kültürlerine ait bilimsel kitaplar Abbasiler devrinde kurulan Beyt ül Hikme de 200 yıl boyunca, tercüme edildi. İlerleyen dönemlerde tercüme faaliyetleriyle bu bilgileri öğrenmiş olan Müslüman hekimlerin meydana getirdiği orjinal eserler ve buluşlar uzun yıllar tüm dünyada alanlarındaki yegâne başvuru kaynakları olarak kaldı. 751 yılında Talas Savaşı sonrası Müslümanlık ile tanışan Türkler, bundan sonraki yüzyıllarda bu dini kabul etmeye başlayıp zamanla İslamın kültür dairesine girmiş ve İslam tıbbını öğrenerek, uygulamaya ve kendi eserleriyle bilimsel tıbba katkıda bulunmaya başlamışlardır. Anadolu nun Türkler tarafından yurt tutulması ve Anadolu Selçuklu Devleti nin kurulmasından sonra bu coğrafyada birçok dârüşşifâ inşâ edilmiş, Mardin, Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat gibi şehirlerdeki dârüşşifâlarda bir taraftan tedâvi hizmetleri verilirken diğer taraftan da yeni hekimler yetiştirilmiştir. Ekmeleddin bin Müeyyed el Nahcivânî, İbrahim Gazanfer, Sadri Konevî ve Fazlullah Reşîdüddin bu dönemin meşhur hekimlerindendir (Şehsuvaroğlu, 1984). Selçuklu tıp ilmi eski devirlerdeki kültür ve gelenekler tamamen bir

12 Giriş xiii kenara bırakılmadan İslami tıp ilminin etkisinde gelişmiştir. Bu dönemde verilen eserlerin dili Arapça ve Farsça olsa da Türk tıp ilminin gelenekten kopmadan gelişmesi bakımından önemlidir. Uygur metinlerinde, Dîvânu Lûgati t-türk ve Kutadgu Bilig gibi Türk Dili ve kültürü bakımından kaynak olarak değerlendirilen çok önemli eserlerde yer alan birçok tıbbî terim ile sözcük de Anadolu da kaleme alınan eserlerde geçmektedir. XIII. ve XIV. yüzyıllara gelindiğinde ise tamamen Türkleşen Anadolu da verilen eserlerin dili Türkçeye dönmüştür. Eselerin Türkçe yazılmasının sebepleri Prof. Dr. Ali Haydar Bayat tarafından şöyle sıralanmıştır: 1. Padişah ve devlet adamlarının kültürü desteklemeleri. 2. Halkın tamamının Türk olmasından dolayı, öğrenme isteği ile, yazarları ana dilde yazmaya zorlaması. 3. Toplumu dini açıdan aydınlatmaya çalışan şeyhlerin, vaaz ve yazılarında Türkçeyi kullanmaları. 4. Sanatkârların milletine ilim ve sanat alanında hizmet, hayırla anılma, anlaşılma ve takdir edilmek için ana dili tercihleri. 5. Anadolu da yerleşenlerin dil özelliklerine (ağız/şive) uymayan (olga/bolga...) Türkçe ağız ve şivelerinde yazılmış eserlerin Anadolu Türkçesi ne çevrilmesi. 6. Edebi alanlarda yeni konular ve sahalar arama. 7. Türkçecilik şuuruyla eserlerini ana dilde yazma gayreti. 8. Hekim sayısının az olması dolayısıyla, yabancı dil bilmeyen hekimlere ve halka tıbbi bilgileri doğrudan kitaplardan istifade ederek öğrenmek ve tatbik arzusu (Bayat, 2010). Yazılış tarihi tam olarak bilinmese de Hoca Bereket tarafından yazılan Tuhfe-i Mübârizî XIII. yüzyılda Anadolu da tespit edilen ilk Türkçe tıp eseridir. Aydınoğlu Umur Bey in isteğiyle XIII. yüzyılın ünlü Arap bitki bilgini İbnü l Baytar ın Kitâbu l-câmi fi l-edviyeti l Müfrede adlı kitabından kim tarafından çevrildiği bilinmeyen Müfredât-ı İbn-i Baytar Tercümesi ise tarihi tahmini olarak bilinen ilk çeviridir. Yazılış tarihi kesin olarak bilinen İshak Bin Murad ın yazdığı Edviye-i Müfrede ise 1389 yılında kaleme alınmıştır. XIV. Yüzyılın en önemli tabiplerinden olan Hacı Paşa olarak da bilinen Celalüddin Hızır ın 1381 yılında Aydınoğlu İsa Bey adına Arapça

13 xiv Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) yazdığı Kitâbü's-Sa'âdeve l-ikbâl âlâ ArbaǾa Akvâl adlı eserinin Türkçeye tercümesi olan ve Zafer Önler tarafından doktora çalışması olarak hazırlanan Müntahab-ı Şifâ, Hacı Paşa nın Müntahab-ı Şifâ adlı eserinin kısaltılmış şekli olan ve üzerinde Zikri Turan ın doktora tezi olarak hazırladığı Teshîl, yine Hacı Paşa nın eseri Müntahab-ı Şifâ dan kısaltılan Muhiddin Mehî tarafından 1468 de manzum hale getirilen Emel Kaya Gözlü tarafından bir doktora çalışması yapılan Müfîd, yıllarında Ahmedî tarafından Emir Süleyman ın isteği üzerine yazılan ve bir tıp mesnevisi olan üzerinde Osman Özer in bir doktora tezi hazırladığı Tervihü l-ervâh, Mahmud Şirvânî tarafından kaleme alınan ve Muhammet Yelten tarafından yayımlanan Kemâliyye, yine Mahmud Şirvânî tarafından Sultan Çelebi Mehmed adına yazılan ve Ferhat Kurban tarafından çalışılan Sultâniyye, Çelebi Mehmed adına Abdülvehhâb bin Yûsuf İbn Ahmed El-Mardânî tarafından yazılan Hatice Şahin ve Ali Haydar Bayat tarfından farklı nüshaları üzerinde çalışılan ve yayımlanan Kitâbü l-müntahab fî t-tıbb, Temürtaş oğlu Umur Beyadına, İbn Şerif tarafından Bursa da yazıldığı tahmin edilen ve Paki Küçüker in doktora tezi olarak çalıştığı Yâdigâr-ı İbn-i Şerif, 1437 yılında Mü min bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan ve II. Murad adına sunulan daha çok göz hastalıklarından bahseden Zâhire-i Murâdiye, 1438 yılında Muhammed Bin Mahmud tarafından yazılan ve Ali Haydar Bayat ve Necdet Okumuş tarafından çalışılan Mürşid, Candaroğlu İsfendiyar Bey adına Mü min Bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan Mehmet Ünal Şahin in bir doktora çalışması olarak hazırladığı Miftâhu n-nur ve Hazâinu s-sürûr, II. Murad ın vezirlerinden Timurtaşpaşazade Gazi Umur Bey adına Ahmedi Dâî tarafından yazılan birçok nüshası olan ve Önder Çağıran tarafından doktora tezi olarak hazırlanan Terceme-i Tıbb-ı Nebevî, Farsçadan Türkçeye Cerrah Mesud tarafından çevrilen ve İlhan Uçar tarafından doktora tezi olarak sunulan Hazâ Kitâb-ı Hülâsa-i Tıbb, Sabuncuoğlu Şerefeddin tarafından Farçadan çevirlen ve ilaçları anlatan Şaban Doğan tarafından

14 Giriş xv doktora çalışmasılan yapılan Terceme-i Akrabâdîn, Eşref Bin Muhammed tarafından yazılan Nadir İlhan tarafından imla ve ses bilgisi özellikleri hakkında bir çalışma yayımlanan Hazâinu s-sa âdât, Sabuncuoğlu Şerefeddin tarafından yazımı 1465 yılında tamamlanan İlter Uzel tarafından yayımlanan Cerrâhatü l Hâniyye, Şerefeddin Sabuncuoğlu nun 1468 de yazdığı, önce İlter Uzel ve Kenan Süveren tarafından yayımlanan daha sonra Paki Küçüker tarafından yayımlanan Mücerreb-nâme, Anadolu da yazılan gerek tedavi gerek ilaç ve karışım gerekse cerrahi alanda bir çok bilgi veren ve Türk tıbbının kaynağını oluşturan önemli eserlerdir. Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser ise 1596 da kaleme alınmış ve Manisa İl Kütüphanesinin 45 Hk 1841 nolu arşivinden temin edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir. Eserin yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında vaķıf merĥūm müftį mahmūd efendi ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır.

15 Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol Çalışmamızda Kitab-ı Kanunçe için KK harfleri kullanılmıştır. İncelediğimiz metin 125 varaktır. Metin bölümü oluşturulurken, varak numaraları her paragrafın baş kısmında; satır numaraları ise paragraf içinde eğik çizgiler (//) arasında verilmiştir. Metnin okunuşunda çeviri yazı alfabesi kullanılmıştır. Metin 11a varağına kadar harekelidir. Geri kalan varaklar da metnin harekeli kısımlarına göre okunmuştur. Damak ünsüzü n için ŋ tercih edilmiştir. (anuŋ ( (ا ن وك 6b/3/, aŋa 41a/2/ (ب ك ز ر) 9a/3/, beŋzer (ا ك ا) Metnin daha anlaşılır olması için özel adların baş harfleri de dahil tüm sözcükler küçük harfle yazılmış noktalama işareti kullanılmamıştır. İncelenen metindeki silinmiş veya unutulmuş olan sözcükler, çeviri yazı yapılırken okunabildiği ve anlamdan çıkarılabildiği kadarıyla köşeli parantez içinde verilmiş (bu[n]ları 8a/8/), okunamayan yerlere ise soru işareti (?) konmuştur. i- ek-fiili, Arap harfli metinde kendisinden önceki sözcüğe bitişik (وا ر یسھ ( varısa yazılmışsa, kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak okunmuştur 59b/6/ Metinde Türkçe sözcükler Tarama Sözlüğü, Andreas Tıetze nin Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, S. Gerard Clouson un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı sözlüğünden, Arapça ve Farsça sözcükler ise Ferit Devellioğlu nun Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügatı, İsmail Parlatır ın Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, F. Steingass ın A Comprehensive Persian-English Dictionary adlı sözlüğünden yardım alınarak okunmuştur. Çalışmamız İnceleme bölümü, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Yazım özellikleri kısmında ünlü ve

16 Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol xvii ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu yazılışları ile bağlaç ve edatların yazılışları ve bazı bitişik yazılışlar metinden örnekler verilerek ele alınmıştır. Dil Bilgisi kısmı, Ses ve Biçim Bilgisi olmak üzere iki ayrı başlık altında ele alınmıştır. Bu bölümde bazı konular metinden örneklendirilirken, sözcüklerin Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki biçimleri de verilmiştir. Ses bilgisi kısmında ünlüler ve ünsüzler ile metinde tespit edilen ses olayları örneklerle ayrıntılı olarak incelenmiştir. Biçim bilgisi kısmında, isimler, sıfatlar, zamirler, zarflar, bağlaçlar, edatlar, fiiller, yapım ve çekim ekleri, fiil çekimleri, isim-fiiller, sıfat-fiiller, zarf-fiiller metinden örneklerle ele alınmıştır. Dizin bölümünde metindeki sözcükler, alfabetik olarak sıralanmış ve sözcüklerin anlamları verilmiştir. Madde başından sonra sözcüklerin hangi dile ait olduğu belirtilmiştir (Ar., Far., Sogd. gibi). Türkçe sözcüklerde herhangi bir işaretleme yapılmamıştır. Birden çok dile ait ekle türetilmiş sözcük ya da birleşik sözcüklerin kökeni gösterilmiştir (Ar.+T, Far.+T, Ar.+Far.). Sözcüğün ve sözcüğün ekli biçiminin hangi varak ve satırda geçtiği de sıralanmıştır (3a/5/, 75a/5/ vs.). Bu bölümde, anlamlandırılamayan sözcükler için soru işareti kullanılmıştır.

17 İÇİNDEKİLER Ön söz... v Sunuş... vii Kısaltma ve İşaretler... ix Yazı Çevrimi İşaretleri... x Giriş... xi Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol... xvi BİRİNCİ BÖLÜM İNCELEME 1. Yazım Özellikleri Ünlülerin Yazılışı a Ünlüsünün Yazılışı e Ünlüsünün Yazılışı ı Ünlüsünün Yazılışı i Ünlüsünün Yazılışı o Ünlüsünün Yazılışı ö Ünlüsünün Yazılışı u Ünlüsünün Yazılışı ü Ünlüsünün Yazılışı Ünsüzlerin Yazılışı b ve p Ünsüzlerinin Yazılışı c ve ç Ünsüzlerinin Yazılışı ŋ Ünsüzünün Yazılışı Bazı Bitişik Yazımlar Bazı Bağlaç ve Edatların Yazımı... 8 İKİNCİ BÖLÜM SES BİLGİSİ 2. Ses Bilgisi Ünlüler e / è / i Ünlü Uzunlukları Ünlü Uyumları Ünlü Değişmeleri Ünlü Düşmesi Ünlü Türemesi Ünlü Birleşmesi Ünsüzler Ünsüz Değişmeleri Sızıcılaşma Ötümlüleşme Ünsüz Düşmesi Ünsüz Türemesi Hece Düşmesi... 28

18 xx Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİÇİM BİLGİSİ 3. Biçim Bilgisi Sözcük Yapımı İsimden İsim Yapma Ekleri Fiilden İsim Yapma Ekleri İsimden Fiil Yapma Ekleri Fiilden Fiil Yapma Ekleri Sözcük Türleri İsimler Sıfatlar Zamirler Zarflar Edatlar Bağlaçlar Eylemler Fiilimsiler Ek-Eylem DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÖZ VARLIĞI Söz Varlığı Dizin-Sözlük Kaynakça Tıpkı Basım

19 Kaynakça 361 KAYNAKÇA ARGUNŞAH, Mustafa (1999), Tuhfe-i Murâdî. Ankara: TDK Yayınları. BATTAL, Abdullah (1997), İbn-i Mühenna Lugatı, Ankara: TDK. BAYAT, Ali Haydar (2003), Tıp Tarihi, İzmir: Sade Matbaa. BAYAT, Ali Haydar (2010), Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları, İstanbul. BAYAT, Ali Haydar (2005), Abduülvhhâb bin Yusuf ibn-i Ahmed el-mârdâni Kittâbü i- Müntehab fi t-tıb, İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları. BAYAT, Ali Haydar (2007), Kemâliyye. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları. BAYTOP, Turhan (2007), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: TDK yayınları. BEDEVIAN, K. Armenag (1936), İllustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names in Latin, Arabic, Armenian, English, French, German, Italian and Turkish Language, Kahire: Argus and Papazian Presses. CANPOLAT, Mustafa (1973), XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir Tıp Eseri Edviye-i Müfrede, Türkoloji Dergisi, C.5, S.1. CANPOLAT, Mustafa - Zafer ÖNLER (200), Edviye-i Müfrede, Metin-Sözlük, Ankara: TDK. CEMİLOĞLU, İsmet (1994), Dede Korkut Hikâyeleri Üzerinde Söz Dizimi Bakımından Bir İnceleme, Ankara: TDK. ÇELİK, Anıl (2013), Terceme-i Kȃmilü s-sınȃèa nın Anadolu Sahasında Yazılan Türkçe Tıp Metinleri Arasındaki Yeri ve Dil özellikleri, VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Bursa. DOĞAN, Ahmet Turan (2015) Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet te Geçen Yabancı Tıp Terimlerine Türkçe Karşılıklar, Ankara: Turkısh Studies, 10/8, DOĞAN, Şaban (2010), Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri, Ankara: Turkısh Studies,5/1, ELBİR, Zekiye Gül (2000), Gâyetü l Beyân fî Tedbiri Bedeni l- İnsan, Salih bin Nasrullah (Giriş - İnceleme - Metin - Dizin), Elazığ: (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış doktora tezi)

20 362 Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) ERCİLASUN, Ahmet Bican, AKKOYUNLU, Ziyat (2015), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti t-türk Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ERDAĞI, Binnur (2000), Tuhfe-i Mübârizî Hekim Bereket (İnceleme - Metin - Sözlük), Ankara: (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış doktora tezi) ERTEN, Asalet (2003), Tıp Terminolojisi ve Tıp Metinleri Çevirisi, Ankara: Seçkin Yayınları. GADDAR, Zeliha, Süheyl ü Nevbahār ın Savaş Terminolojisi Üzerine Bir İnceleme, Çankırı: Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) 3(1) GÜVEN, Meriç (2009), Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Tıp Yazmalarındaki Türkçe Organ Adları Üzerine Bir İnceleme, Türklük Bilimi Araştırmaları, 26. Sayı, s , Niğde: Güz HAUENSCHILD, Ingeborg (1994), Botanica im Divan Lugat at Turk, Journal of Turkology, Volume 2, Number 1, Molnar&Kelemen Oriental Publishers, Hungary, s İLHAN, Nadir (2009), Eşref b. Muhammed. Hazâ'inu's-Sa c âdât (Metin-înceleme-Dizin Sözlük), Malatya: Öz Serhat Yayıncılık. KAYA, Emel (2008), Muhyiddin Mehî nin Müfîd (Nazmü t-teshîl) Adlı Eseri (İnceleme- Metin Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, 3 Cilt,, Konya: (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), KİRİŞÇİOĞLU, Fatih (2014), Ercilasun, Ahmet B.; Akkoyunlu Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti t-türk Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: CXİX+534 ( ) Dizin ISBN , Dil Araştırmaları, Sayı 15, ss. KÜÇÜKER, Paki (1994), Yâdigâr-ı İbni Şerif (İnceleme - Metin - Dizin), Elazığ: (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış doktora tezi), KÜÇÜKER, Paki (2010), "Lügat-ı Miişkilât-i Ecza (Lârendevî Siyahı)" Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, MÜTERCİM, Asım (2000), Burhân-ı Katı, Ankara: TDK Yayınları. OTURAKÇI, Nigar (2007), Divânü Lugâti t Türk teki Botanik Terimlerinin Kazak Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde Görünümleri, Kazakistan-Almatı: Kazakistan ve Türkiye nin Ortak Kültürel Değerleri Sempozyumu. ÖNLER, Zafer (1990), Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ, Giriş, Metin, Ankara: TDK Yayınları.

21 Kaynakça 363 ÖNLER, Zafer (1989), Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri. Ankara: TDAY-Belleten. ÖNLER, Zafer (1999), Müntehâb-ı Şifâ II (Sözlük), İstanbul: Hacı Paşa Simurg Yayınları. ÖZCAN, Hatice ( 2007), Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî nin Menâfîü n- Nâs Adlı Eseri (57a-99b) (Metin-Dil Özellikleri-Dizin), Konya: (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), ÖZÇELİK, Sadettin (2001), Kitâbü l-mühimmât, Ankara: AKM Yayınları. PAÇACIOĞLU, Burhan (2010), Nidai Manzum Tıp Kitabı, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. PAÇACIOĞLU, Burhan (2014), İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. SARI, Nil (1998), Türk Tıp Tarihinde Hindiba Türleri, Etkileri ve Günümüz Araştırıcılarına Öneriler, İstanbul: The New History of Medicine Studies 4. STEİNGASS, F.( 1977), Persian-English Dictionary, İran University Press, Routledge-Kegan Paul London, Boston, Melbourne and Henley. SÜVEREN K., UZEL, İ (1998), İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış, İstanbul: The New History of Medicine Studies 2. ŞAHİN, Hatice (2009), Tercüme-i Hülâsâ nın Bir Nüshası Üzerine, Ankara: Turkısh Studies, 4/8, ŞÜKUN, Ziyâ (1996), Genrîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ Farsça Türkçe Lugat C.I-II-II. İstanbul: MEB Yayınları. TABİB İBN-İ Şerif (2003), Yadigâr C. I-II (hzl. Orhan Sakin-Doğan Koçer-Yahya Okutan- Mecit Yıldız), İstanbul: Merkez Efendi ve Halk Hekimliği Derneği Yayınları. Tarama Sözlüğü I-VIII ( ), Ankara: TDK Yayınları. TDK, Kāşgarlı Mahmut ve Divânü Lugâti t-türk tarihinde http// adresinden erişildi. TİETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, C.I., İstanbul: Simurg Yayınları. TUZLACI, Ertan (2006), Türkiye Bitkileri Sözlüğü, İstanbul: Alfa yayınları. TÜRKMEN, Seyfullah (2006), Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi. UÇAR, İlhan, (2010), Türkçede Eş Anlamlılık ve Eski Anadolu Türkçesi Tıp Yazmalarında Eş Anlamlı Kelime Kulanımı, Zeıtschrıft Für Dıe Welt der Türken / Journal of World of Turks, Vol 2, no 1.

22 364 Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) UYGUR, M., TOKAT, F (2013), Tuhfetü l-erîbi n- Nâfia Li r-rûhânî Ve t-tabîb İn Ses, Şekil Ve İmlâ Özellikleri İle Söz Varlığı, Ankara: Turkısh Studies, 8/1, S UZEL, İlter (1992), Şerefeddin Sabuncuoğlu Cerrâhiyetü l Hâniyye, Ankara: Türk Tarih Kurumu. ÜNLÜ, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi. ÜNLÜ, Suat (2012), Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi. ÜNLÜ, Suat (2012), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi. YELTEN, Muhammet (1993), Şirvanlı, Mahmud Kemâliye, Giriş-İnceleme- Cümle Bilgisi- Metin-Sözlük, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. YÜCEL, Bilâl (1999), "700 Yıl Ara İle Batı Türkçesi Grameri Üzerine I: İsim İşletme Ekleri", Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 8 (Sivas), s YÜCEL, Bilâl (2002), Mahmud Paşa: Adnî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.