Ali Püsküllüoğlu ... EDEBİYAT SÖZLÜĞÜ ...

Transkript

1

2 aa bb

3 1 Ali Püsküllüoğlu... EDEBİYAT SÖZLÜĞÜ...

4 aa bb Can Yayınları: 1741 Can Sanat Yayınları Ltd. Şti., basım: 1996 Can Yayınları nda 1. basım: Mayıs basım: Kasım 2009 Bu kitabın 2. baskısı 1000 adet yapılmıştır. Kapak tasarımı: Erkal Yavi Kapak düzeni: Semih Özcan Dizgi: Hayriye Kaymaz Düzelti: Fulya Tükel Kapak baskı: Çetin Ofset İç baskı ve cilt: Eko Matbaası ISBN CAN SANAT YAYINLARI YAPIM, DAĞITIM, TİCARET VE SANAYİ LTD. ŞTİ. Hayriye Caddesi No. 2, Galatasaray, İstanbul Telefon: (0212) Fax: e-posta:

5 Ali Püsküllüoğlu... EDEBİYAT SÖZLÜĞÜ...

6 aa bb ALİ PÜSKÜLLÜOĞLU NUN CAN YAYINLARI NDAKİ DİĞER SÖZLÜKLERİ TÜRKÇE SÖZLÜK (büyük) TÜRKÇE SÖZLÜK (küçük) EREĞLİ YOKKEN ARMUDUN ADI NEYDİ

7 5 Ali Püsküllüoğlu, 1935 te Adana nın (şimdi Osmaniye ilinin) Ka dirli il çesinde doğ du. Mersin Lisesi ndeki öğrenimini hastalığı nedeniyle sür düremedi. Yıllar içinde kendi kendini ye tiştirdi. Kadirli, Adana ve İstanbul da çiftçilik, gazete sa tıcılığı, si nema biletçiliği, avukat yaz manlığı, redaktörlük, ga zetecilik ve yayımcılık gibi iş lerde ça lış tı da İstanbul da Çevre Yayınevi ni kurdu ta Kadirli de Ka ra caoğlan adlı bir gazete çıkardı. Şiirleri İngilizce, Arapça, Fran sız ca, Rusça, İs veç çe, Sırpça gibi dillere çevrildi. Püsküllüoğlu, Nas rettin Hoca ile 1981 TDK Çocuk Ya zını Ödülü ne, Gül, Sevgili Yur dum dosyasıyla 1983 Toprak Şiir Ödülü ne, Za mansız dos yasıyla da 2005 Yunus Nadi Şiir Ödülü ne değer görüldü ara sın da Türk Dil Kurumu nda Yayın ve Tanıtma Kolu uzmanı olarak ça lıştı te TDK ye el konulması üze ri ne istifa ederek ayrıldı. Dil Der neği ve Edebi yatçılar Der neği nin kurucuları arasında yer al dı. Söz lük çalışmalarına 1963 te başlayan Püsküllüoğlu, ilk sözlüğü Öz Türk çe Söz lük ü 1966 da yayımladı. O za mandan bu yana, kırk yı lı aşan bir süre içinde, çeşitli boyutlarda yirmiden fazla söz lü ğü ya yım landı.

8 aa bb

9 7 ÖN SÖZ E de bi yat, in sa noğ lu nun gü zel ya ra tı la rın dan bi ri dir ve ko nu su da in san dır. Söz lü ya da ya zı lı ola rak or ta ya ko nur, ya ni dil in bir ürü nü dür. E de bi yat söz cü ğü nü, ya zar la rı mız, Tan zi mat dö ne min de kul lan ma ya baş lamış lar. Da ha ön ce le ri şiir ve inşâ (düz ya zı) di yor lar mış. Söz cük ola rak e de biyat, Arap ça e dep ten ge lir, at eki Arap ça ço ğul eki dir. Söz lük le re gö re e dep, top lum da olu şan tö re ye uy gun dav ra nış; utan ma, çe kin me, sı kıl ma duy gu su; in celik; iyi ter bi ye; us lu luk gi bi an lam lar içe ri yor. E de bi yat ın bu içe rik le ba ğı açık. Böy le ol mak la bir lik te, e de bi yat söz cü ğü bi ze ilk an da bun la rı anım sat maz. Onu ön ce, ro man, öy kü, şiir, de ne me, eleş ti ri gi bi ya zın sal tür le ri içe ren ge nel bir kav ram ola rak al gı la rız. Ede bi yat, kı sa ca söy le nir se, dü şün ce, duy gu ve im ge le rin, in san larda es te tik duy gu lar uyan dı ra cak bir bi çim de, dil ara cı lı ğıy la, söz ve ya zıy la an la tımı nı amaç edi nen bir gü zel sa nat tır. Her gü zel sa nat gi bi ede bi yat da in san la rın bi çim len me sin de ya rar lı bir yer tu tar. E de bi yat söz cü ğü ne, yaz mak la, ya zıy la il gi li ol du ğu göz önün de tu tu la rak, ya zın kar şı lı ğı öne ril miş tir. Bu söz cük ol duk ça yay gın ola rak kul la nıl mak ta ol mak la bir lik te, e de bi yat söz cü ğü okul la rı mız da bir ders adı ola rak kal dı ğı sü rece, ne ya zık ki, yay gın lık ta onun ye ri ni ala ma ya cak gi bi gö rü nü yor. Şim di lik iki sinin de Türk çe de ya şam la rı nı sür dü re cek le ri an la şı lı yor. Oy sa ede bi yat te rim le ri nin bir ço ğu nun Türk çe kar şı lık la rı bu lun muş tur ve bun lar yay gın bir bi çim de kul la nılmak ta dır, ger çek çi lik, ger çe küs tü cü lük, öy kü, de ne me, e leş ti ri, günlük, bi çim, bu luş gi bi. Ne var ki, Di van Ya zı nı na iliş kin te rim le rin ço ğu ol du ğu gi bi du ru yor. Li se ler de ve üni ver si te ler de ya zın öğ re ti min de on lar kul la nı lıyor. Bu yüz den eli niz de ki söz lük te de, Türk çe kar şı lık la rı olan lar dı şın da, Arap ça ve Fars ça dan, on la rın ya nı sı ra da ba tı dil le rin den gir miş olan ya zın te rim le ri nin bu lunma sı bir zo run luk ola rak be lir miş tir. Şu var ki, öne ril miş ve kul la nıl mak ta olan Türk çe kar şı lık la rı var sa, gön der me ler yo luy la on la rın da bu lun ma sı na ça lı şıl mış ve

10 aa bb el den gel di ğin ce, yay gın lık la rı da göz önün de tu tu la rak, ço ğu za man ta nım la rın on lar da bu lun ma sı yeğ len miş tir. Ay rı ca ya zın la, te rim ola rak doğ ru dan il gi si ol ma sa bi le, do lay lı il gi si olan ki mi baş ka söz cük le re de yer ve ril mek ge re ği du yul muş tur. Söz lük, uma rım, ay rın tı ya kaç ma yan ama ye te rin ce de bil gi ve ren mad de le riyle, ge rek tik çe ve ril miş olan ör nek le riy le, ya zın la il gi le nen her ke se ya rar lı ola cak tır. Ali Püs kül lü oğ lu

11 9 KISALTMALAR Ar. bkz. esk. eş. Far. Fr. İng. A rap ça dan ba kı nız es ki söz cük e şan lam lı sı Fars ça dan F ran sız ca dan İn gi liz ce den İsp. İs pan yol ca dan İt. İ tal yan ca dan Lat. La tin ce den T. Türk çe Osm. Os man lı ca ye. ye ni söz cük

12 aa bb

13 aa bb A a abar tı bkz. abart ma. abar tı cı lık bkz. abart ma cı lık. abar tı lı için de abar tı bu lu nan (söz, an la tı, ya zı). abart ma bir ola yı, bir şe yi ol duğun dan da ha bü yük, da ha çok gös ter me. eş. abar tı, esk. Mü bala ğa. Ya zın sal ürün ler de, et ki li lik sağ la mak ere ğiy le abart ma ya sık baş vu ru lur. Ör nek ler: Gö me lim gel se ni ta ri he de sem sığ maz sın. (Meh met Akif Er soy) Bir ah çek sem kar şı ki dağ lar yı kı lır. (Bir halk tür kü sün den) abart ma cı lık bir şe yi ol du ğun dan da ha çok, da ha önem li, da ha bü yük gös ter me işi ya da sa na tı. ABC bkz. abe ce. ab dal Far. es ki den ora dan ora ya do la şa rak ta ri ka tı nı yay ma ya ça lı şan der viş le re ve ri len ad. Ki mi ozan lar bu söz cü ğü ad la rına ek le miş ler dir: Ka zak Ab dal, Kay gu suz Ab dal, Pir Sul tan Ab dal. abe ce bir di lin ses im le ri nin bel li bir dü ze ne gö re di zil me sin den olu şan diz ge, bir di lin ses im le rinin tü mü. eş. ABC, al fa be. ab so lü tizm Fr. bkz. salt çı lık. abst re Fr. bkz. so yut. abs rak si yo nizm Fr. bkz. so yut çuluk. acem koş ma sı Do ğu Ana do lu da halk ozan la rı nın ez giy le söy ledik le ri bir koş ma tü rü. açık an la şıl ma sı ko lay, ka pa lı, du rak sa ma lı yö nü bu lun ma yan (ya zı, söz, ya pıt). Ör nek: Ba na sor gü ze lim, üz me ken di ni

14 açık eğretilemeı ıağıt Ben şai rim, El bet te bi li rim Bu yağ mu run ne za man di ne ce ği ni: Ne za man aça ca ğı nı ha va nın: Ada ya kaç ta va pur var, Çam lar da na sıl se vi şir âşık lar. (Ca hit Sıt kı Ta ran cı) açık eğ re ti le me ben ze ye ni kul lanmak sı zın ken di si ne ben ze ti le ni kul lan ma yo luy la oluş tu ru lan eğ - re ti le me; ör ne ğin Şa kak la rı ma kar mı yağ dı, ne var? di ze sin de ben ze yen olan saç kul la nıl maya rak açık eğ re ti le me ya pıl mış tır. açık he ce ün lü ile bi ten he ce; ör neğin a ra ba sıy la söz cü ğün de bu lu nan a, ra, ba, la he ce le ri açık he ce dir. Aruz öl çü sün de açık he ce nok tay la gös te ri lir; söz ge limi araba söz cü ğü aruz da (...) bi çi min de be lir ti lir. Aruz öl çüsün de bü tün açık he ce ler kı sa he ce ola rak ka bul edi lir. açık is tia re bkz. açık eğ re ti le me. açık la ma ay dın la tıl ma sı ge re ken bir ko nuy la il gi li bil gi ver me, bir ya pı tı, bir sö zü, bir ya zı yı yo rumla ma, yo rum, açım la ma. Ge nellik le ya zın sal bir ya pı tın ge niş okur top lu lu ğun ca an la şı la bi lir bir du ru ma gel me si için ya pı lan ya zı lı ça lış ma lar. Ya zar lar, ozanlar ya pıt la rın da an la mı her kes çe bi lin me yen söz cük ler, de yim ler, du rum lar ve dü şün ce ler le, sa natlar kul la nır. Okur bun la rı çöz meden ya pı tın bü tü nü nü an la ya maz. Açık la ma bu nu sağ la ma ya yö nelik ya zı lı bir ça lış ma dır. açık lık ya zı lı ya da söz lü an la tım da ko lay ca an la şı la bil me özel li ği, ko lay kav ra nır lık. açık mek tup mek tup bi çi min de ya zı lan ve ba sın da ya yım la nan, ge nel lik le bir po le mik ha va sı ta şı yan ya zı. açık otu rum bir so ru nun her ke sin iz le ye bi le ce ği bi çim de, açık olarak tar tı şıl dı ğı top lan tı. açık sa çık cin sel lik le il gi li, ayıp sa yılan ve top lum sal tö re ye, gö re ne ğe, ge le ne ğe uy ma ya cak den li ör tü süz, ba ya ğı olan (söz, dü şün ce, ya pıt). eş. esk. müs teh cen. açık sa çık lık bir ya pıt ta açık sa çık ol ma özel li ği, ni te li ği. açım la ma bir ko nu yu, bir so ru nu, bir tüm ce yi, bir şii ri vb. ele alıp onu bü tün ay rın tı la rıy la, en in ce nok ta la rı na de ğin göz den ge çi rip, ir de le ye rek an lat ma, yo rum la ma, açık la ma. adap tas yon Fr. bkz. uyar la ma. adap te Fr. bkz. uyar la ma. ad de ği şi mi ben zet me ere ği gü dülme den ya pı lan de ğiş me ce; ör neğin o ca ğın için de ki odun la rı yak di ye cek yer de o ca ğı yak de mek gi bi. ağıt ölen bir kim se nin de ğe ri ni, iyilik le ri ni, ölü mün den do la yı du yulan acı yı sa yıp dö ken şiir, ya zı ya da ez gi li şiir. Ör nek ler: Kara ça dır is mi tu tar Mar tin tü fek pas mı tu tar

15 ağız akıcı uyum Ağ la ya lım anam ba cım E lin kı zı yas mı tu tar Gün den ya nı sol du m o la Yer den ya nı ul du m o la Mem med i min ala gö zün Ka rın ca lar oy du m o la (A no nim) Ağ la ya lım Ata türk e Bü tün dün ya kan ağ la dı Sü ley man ol muş tu mül ke Gel di ecel can ağ la dı Do ğu ba tı ce nup şi mal Aman Tan rı bu na sıl hâl Ata türk e er di zevâl Me mur me bu san ağ la dı Ata türk ün eser le ri Söy le ne cek bun dan ge ri Bü tün dün ya nın her ye ri Ah çek ti va tan ağ la dı (Âşık Vey sel) Yok gay rı biz le re uy ku dü nek vay Ki me bel bağ la yak ki me dö nek vay Vay aman sız ecel al çak fe lek vay Türk lük yü re ği ni dağ la sın gay rı Ci han da bi zim le ağ la sın gay rı (Beh çet Ke mal Çağ lar) ağız bir di lin, ko nu şul du ğu ül ke nin sı nır la rı için de, böl ge le re ve sı nıf - la ra gö re de ği şen söy le yiş özel li ği; An tep ağ zı, Kas ta mo nu ağ zı gi bi. eş. şi ve. ağ la tı söy len ce ler den ve ta rih sel olay lar dan ya rar la nı la rak ya zı lan, acık lı du rum lar la ge li şen ve acıklı bir so nuç la bağ la nan ti yat ro oyu nu. eş. tra ged ya, tra je di. ahenk bkz. uyum. aka de mik hi ta bet bkz. aka de mik söy lev. aka de mik söy lev bir bi lim ada mının bi lim sel bir ko nu da ver di ği söy lev. akı cı dil ve dü şün ce yö nün den güçlük çı kar ma yan, ko lay oku na bilen, söy le ne bi len, an la şıl ma sı ko - lay (an la tım). Ör nek: Gü nay dın ta vuk lar ho roz lar Ar tık mem nu num ya şa mak tan Sa bah er ken kalk tı ğım za man Siz var sı nız Gün düz işim var ar ka daş la rım Ge ce yıl dız lar var ka rım var Gü nay dın ta vuk lar ho roz lar (Ne ca ti Cu ma lı) akı cı lık söz ve ya zı da an la tı mın, kar ma şık lık tan uzak, dil ve dü - şün ce yö nün den güç lük çı kar madan an la şıl ma özel li ği. Akı cı lık, dü şün ce le rin her kes çe bi li nen ve ko lay söy le ne bi len söz cük ler le an la tıl ma sı, tüm ce le rin kı sa ve ya pı ba kı mın dan doğ ru ol ma sıy la sağ la nır. Akı cı lık, içe rik ten çok bir bi çem le il gi li bir özel lik tir.

16 akımı akı cı uyum sö zün ve ya zı nın akı cı ol ma özel li ği. akım ya zın sal ya şam da ye ni bir yö ne lim, bu alan da olu şan ye ni bir yön se me. eş. esk. ce re yan. Ger çek çi lik, ger çe küs tü cü lük, ro man tizm, va ro luş çu luk vb. bi rer akım dır. Türk ya zı nın da da Bi rin ci Ye ni, İ kin ci Ye ni bi rer akım sa yıl mak ta dır. akı şım lı ro man bkz. ır mak ro man. ak ros tiş Fr. di ze le ri nin ilk harf le ri yu ka rı dan aşa ğı ya doğ ru okun duğu za man or ta ya bir söz (ör ne ğin o za nın ya da di ze le rin adan dı ğı kim se nin adı) çı ka cak bi çim de ya zıl mış ko şuk ya da ko şuk bö - lü mü. Ör nek: Se her le bir lik ya na rız Üzü lür hep bir lik ya na rız Mu ci ze ye inan ma yız ar tık El ele tu tu şur ya na rız. Rüzgâr saç la rı mı zı uçu rur Eli miz eriş mez bir şe ye. (A li Püs kül lü oğ lu) ak sak es ki Yu nan ve La tin şiir öl çü sün de, son dan bir ön ce ki he ce si kı sa ola cak yer de uzun olan (di ze). ak san Fr. bkz. vur gu. ak si yon Fr. öy kü, ro man, ma sal gi bi ya zın sal ya pıt lar da ve özellik le bir ti yat ro oyu nun da ko nu yu ge liş ti ren olay lar bü tü nü. alay sa ma bkz. iro ni. alay sı ma bkz. alay sa ma.... ıaliterasyon ale go ri Fr. bir dü şün ce yi, dav ra nı şı ya da ey le mi, da ha ko lay kav ra tabil mek için onu, ye ri ni tu ta bi lecek sim ge ler le, sim ge sel söz ler le, ben zet me ler le göz önün de canlan dır ma işi. Ör ne ğin Yah ya Ke mal in Ses sez Ge mi şii rin de ö lüm bu yol la ve ril mek te dir: Ar tık de mir al mak gü nü gel miş se za man dan Meç hu le gi den bir ge mi kal kar bu li man dan Hiç yol cu su yok muş gi bi ses siz ce alır yol Sal lan maz o kal kış ta ne men dil ne de bir kol (Yah ya Ke mal Be yat lı) al fa be Fr. bkz. abe ce. alın tı bir ya zı ya bir baş ka ya zı dan alı nan kü çük par ça. eş. esk. ik tibas. ali te ras yon Fr. ko şuk ta ya da düzya zı da, bir uyum el de et mek için baş vu ru lan ve söz cük baş la rın da ya da or ta la rın da ay nı ün sü zün ya da ay nı he ce nin yi ne len me si ne da ya nan ses oyu nu; ör ne ğin, su lar sa rar dı, yü zün per de per de sol makta di ze sin de bu oyun var dır. Ör nek: Esti nesîm-i nev bahâr gül ler açıl dı sub hu dem Aç sun bi zim de gön lü müz sâkî maded sun câm-ı Cem (Nef'i)

17

18