T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI BİREYSEL EMEKLİLİK SEKTÖRÜ İÇİN ETKİNLİK ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ ( )

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI BİREYSEL EMEKLİLİK SEKTÖRÜ İÇİN ETKİNLİK ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ ( ) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Erdal ERTUĞRUL Tez Danışmanı Doç. Dr. Nezir KÖSE Ankara 200

2 ONAY Erdal ERTUĞRUL arafından hazırlanan Bireysel Emeklilik Sekörü İçin Ekinlik Analizi: Türkiye Örneği ( ) başlıklı bu çalışma 6/06/200 arihinde yapılan savuma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz arafından Ekonomeri Anabilim dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmişir. Prf. Dr. Niha BOZDAĞ (Başkan) Prf. Dr. Selahain TOGAY (Üye) Doç. Dr. Nezir KÖSE (Üye)

3 ÖNSÖZ Küreselleşme ve hızla gelişen eknolojinin damgasını vurduğu günümüzde oplum olarak kısılı ekonomik kaynakların en iyi şekilde değerlendirilmesi gerekmekedir. Bu nedenle günümüzde yaşanan yoğun rekabe ekonomiye uzun vadeli fon sağlayan bireysel özel emeklilik şirkelerini daha ekin şekilde çalışmaya zorlamakadır. Geçmişi uzun bir dönemi kapsamayan ve son yıllarda yabancı sermayeli özel emeklilik şirkelerin de faaliye göserdiği Türk Bireysel Emeklilik Sekörünü ekinlik açısından inceleyen bu çalışmanın yapılışında yoğun emposuna rağmen çok değerli kakılarda bulunan ez danışman hocam Sayın Doç. Dr. Nezir KÖSE ye eşekkürlerimi sunarım. Ankara/ 200 Erdal ERTUĞRUL

4 ii İÇİNDEKİLER sayfa ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER KISALTMALAR.... TABLOLAR... ŞEKİLLER... i ii vi vii viii GİRİŞ... BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN GELİŞİMİ.. ÖZEL EMEKLİLİK KAVRAMI 3.2. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE ÖZEL EMEKLİLİK SGS Kavramı ve Reform Gerekçeleri Emeklilik Sisemi İçerisinde Özel Emekliliğin Yeri SİGORTA SEKTÖRÜ VE ÖZEL EMEKLİLİK DÜNYADA ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ GELİŞMELER.. 9

5 iii.4.. Dünyada Özel Emeklilik Siseminin Uygulamaları... 9 sayfa.4.2. Özel Emeklilik Sisemine Yönelik Eleşiriler Dünyada Özel Emeklilik Siseminin Büyüklüğü 2.5. TÜRKİYE DE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİ TÜRKİYE DE BES İN GELİŞİMİ VE YAPISI Türkiye de Bireysel Emeklilik Siseminin Gelişimi Bireysel Emeklilik Siseminin Amacı ve Kapsamı Bireysel Emeklilik Siseminin Özellikleri Bireysel Emeklilik Siseminin Yapısı ve İşleyişi Emeklilik Şirkelerinin Kuruluşu ve Organları Emeklilik Sözleşmesi Taraflarının Hak ve Yükümlülükleri Bireysel Emeklilik Siseminde Vergi Düzenlemeleri Bireysel Emeklilik Siseminde Deneim Mekanizması Emeklilik Yaırım Fonları ve Türleri.. 26

6 iv sayfa Emeklilik Yaırım Porföyü Türkiye de Bireysel Emeklilik Siseminin Büyüklüğü 28 İKİNCİ BÖLÜM ETKİNLİK KAVRAMI, ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ VE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ 2.. PERFORMANS, VERİMLİLİK VE ETKİNLİK KAVRAMLARI ETKİNLİĞİN GRAFİKSEL GÖSTERİMİ ETKİNLİK ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ Oran Analizi Paramerik Yönemler Paramerik Olmayan Yönemler VERİ ZARFLAMA ANALİZİ VERİ ZARFLAMA ANALİZİ MODELLERİ Charnes, Cooper, Rhodes Modeli (CCR) Banker, Charnes, Cooper Modeli (BCC) Malmquis Toplam Fakör Verimliliği.. 55

7 v sayfa 2.6. VERİ ZARFLAMA ANALİZİNİN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE BİREYSEL EMEKLİLİK SİTEMİNDE VZA YÖNTEMİNİN UYGULAMASI 3.. TÜRKİYE DE BES NİN YERİ VE UYGULAMANIN KAPSAMI VZA İLE SİGORTA SEKTÖRÜ İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR VZA YÖNTEMİNİN UYGULAMA AŞAMALARI Karar Verme Birimlerinin Seçilmesi Girdi ve Çıkıların Belirlenmesi VZA Modelinin Seçimi ETKİNLİK VE MALMQUIST TFVE DEĞERLERİ Ekinlik Değerleri Malmquis Toplam Fakör Verimliliği Endeksi (ME).. 80 SONUÇ.. 85 KAYNAKÇA.. 88 EK 93 ÖZET. 95 ABSTRACT... 96

8 vi KISALTMALAR BCC Banker, Charnes ve Cooper Modeli BEDK Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu BES Bireysel Emeklilik Sisemi CCR Charnes, Cooper ve Rhodes Modeli CRS Consan Reurn To Scale - Ölçeğe Göre Sabi Geiri DRS Decreasing Reurn To Scale - Ölçeğe Göre Azalan Geiri DEA Daa Envelopmen Analysis - Veri Zarflama Analizi IRS Increasing Reurn To Scale - Ölçeğe Göre Aran Geiri HM Hazine Müseşarlığı KS Kaılımcı Sayısı KTFT Kaılımcıların Toplam Fon Tuarı KVB Karar Verme Birimi ME Malmquis Endeksi MTFVE Malmquis Toplam Fakör Verimliliği Endeksi ÖED Ölçek Ekinliğindeki Değişme SED Saf Ekinlikeki Değişme SGK Sosyal Güvenlik Kurumu SGS Sosyal Güvenlik Sisemi SPK Sermaye Piyasası Kurumu TD Teknolojik Değişme TED Teknik Ekinlikeki Değişme TFVD Toplam Fakör Verimliliğindeki Değişme VRS Variable Reurn To Scale - Ölçeğe Göre Değişen Geiri VZA Veri Zarflama Analizi

9 vii Tablo : TABLOLAR OECD Ülkelerinde Emeklilik Fonların Ne Varlık Değerleri (Milyon Dolar)... sayfa 3 Tablo 2: Türkiye Bireysel Emeklilik Siseminin Büyüklükleri. 29 Tablo 3: Bireysel Emeklilik Şirkelerinin KS ve KTFT Payı (%) Tablo 4: Türkiye de Emeklilik ve Menkul Kıyme Yaırım Fonları(2008) Tablo 5: Yıllar İibariyle Şirke Bazında Ekinlik Değerleri 75 Tablo 6: Yıllar İibariyle Oralama Ekinlik Değerleri. 78 Tablo 7: Ekin Olmayan Şirkelerin Oralama Değerleri Tablo 8: Şirke Bazında TFV ve Unsurlardaki Oralama Değişmeler. 8 Tablo 9: Dönemlere Göre TFV ve Unsurlardaki Oralama Değişmeler... 83

10 viii ŞEKİLLER sayfa Şekil : Teknik ve Tahsis Ekinliği.. 36 Şekil 2: Ölçek Ekinliğinin Göserimi.. 49

11 GİRİŞ Gelişmiş ülkelerde uzun bir geçmişi ve kurumsal yaırımcı olarak önemli bir yere sahip olan Özel Emeklilik Şirkelerin gelişimi özellikle II. Dünya Savaşı sonra başlamış ve hızlı bir gelişme sürecine girmişir. Özel emeklilik sisemi Amerika Birleşik Devleleri nde (ABD) başa olmak üzere gelişmiş ülkelerin birçoğunda başarı ile uygulanmış ve önemli uarlarda uzun vadeli fonlar oluşurmuşlardır. Gelişmeke olan bazı ülkelerde sisemi kendi yapılarına uyarlayarak farklı modeller gelişirmişlerdir. Kurumsal yaırımcılar arasında yer alan özel emeklilik şirkeleri kaılımcılardan oplanan kaılım payı uarlarını, risk ve geiri özelliklerini göz önünde bulundurularak yaırım araçlarına yönlendiren bir fon işleim sisemidir. Türkiye de sisem, kaılımcılardan belli süre kaılım payı oplamaka ve bu uarları yaırım araçlarında değerlendirerek, kaılımcılara gelir sağlamayı amaç edinmeke olup, emekliliğe yönelik asarruf ve yaırım amaçlıdır. Aynı zamanda kamu güvenlik sisemini amamlayıcı bir özelliğe sahipir. Türkiye de bireysel emeklilik siseminin geçmişi çok uzun olmamakla birlike kısa sürede finansal sisem içerisinde yerini almış ve hızlı bir gelişim gösermişir. Son yıllarda Türk Bireysel Emeklilik Siseminde rekabeçi ve serbes piyasa koşullarına uygun bir pazar oluşmaya başlamışır. Oluşan bu pazar içinde yer alan bireysel emeklilik şirkeleri için farklı kaynakları en ekin şekilde kullanılması önem arz emekedir. Bu çalışmada, Türkiye de faaliye göseren bireysel emeklilik şirkelerinin ekinlikleri dönemlerini kapsayan yıllık veriler kullanılarak Veri Zarflama Analizi(VZA) çerçevesinde incelenmişir. Ayrıca söz konusu şirkelerin ekinlik bakımından zaman boyuundaki gelişimi Malmquis Endeksi vasıasıyla araşırılmışır.

12 2 Çalışmanın ilk bölümünde, özel emeklilik kavramı açıklanarak, sosyal güvenlik sisemi ve sigora sekörü ile ilişkisine yer verilmiş ve daha sonra dünyada özel emeklilik sisemindeki gelişmeler ile Türkiye de uygulanmaka olan bireysel emeklilik sisemi açıklanmaya çalışılmışır. İkinci bölümde ekinlik, verimlilik ve performans kavramları arasındaki ilişkiler açıklanmış ve mali piyasalarda ekinliğin ölçüm yönemleri olan oran analizi ve sınır ekinliği yaklaşımları ele alınmışır. Ayrıca, ekinlik ölçüm yönemlerinden VZA eorik olarak incelenmişir. İkinci bölüm Malmquis Endeksinin açıklanması ile son bulmakadır. Çalışmanın üçüncü bölümünde Türk Bireysel Emeklilik Seköründeki emeklilik şirkelerinin ekinlikleri VZA ve Malmquis Endeksine dayalı olarak incelenmişir. Çalışma elde edilen bulguların değerlendirilmesi ile son bulmakadır.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN GELİŞİMİ Bu bölümde, çalışmada kullanılan ekinlik analizinin yapısına ışık uması bakımından, sosyal güvenlik sisemi(sgs), emeklilik sisemi ve sigoracılık sekörü içerisinde özel emeklilik siseminin yeri belirlenmiş ve dünyadaki emeklilik sisemindeki gelişmelere genel haları ile değinilmişir. Ayrıca, Türkiye de yeni gelişen bir sekör olan bireysel emeklilik sisemindeki(bes) gelişmeler incelenmiş ve VZA analizi yöneminde kullanılan gösergelerin seçiminde yol gösermesi amacı ile BES in özellikleri ayrınılı olarak ele alınmışır... ÖZEL EMEKLİLİK KAVRAMI Özel emeklilik sisemi dünya genelinde özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinde sosyal güvenlik alanında oraya çıkan sorunların giderilmesi için geirilen çözüm önerilerinden biridir. 980 li yıllarda dünyada ikisadi alanda gelişen liberalizasyon harekeleri sisemin ivme kazanmasında önemli bir eken olmuşur(okayer, 2007:58). Özel emeklilik fonları (sisemi); çalışanların çalışma hayaı süresince elde eikleri gelirden asarruf ederek, emeklilik döneminde sürdürülebilir bir haya düzeyi sağlamalarına olanak anıyan ve koşulları önceden belirlenmiş bir "emeklilik planı" çerçevesinde, işverenler, çalışanlar veya her iki grubun ya da herhangi bir işverene bağlı olarak çalışmayan bireylerin, düzenli olarak yapıkları belirli uardaki kakıların bir fonda oplanarak, profesyonel porföy yöneim ilkeleri çerçevesinde yaırıma yönelildiği kurumsal yapılar olarak anımlanmakadır (Derelioğlu, 200:3).

14 4 Her oplumun sosyo külürel ve ekonomik koşullarına bağlı olarak farklı şekiller alan özel emeklilik sisemleri bulunmakadır. Bunlar genellikle fonların kurum içinde değerlendirilip, değerlendirilmediğine; emeklilik gelirlerinin saın alma gücüne göre endekslenip, endekslenmediğine; fon varlıklarının düzeyine; kaılımcının sigoralanıp, sigoralanmaması; kakı payının kimler arafından ödendiğine göre olabileceği gibi, özel emeklilik siseminin bazı ülkelerde SGS amamlayıcısı olurken, bazı ülkelerde SGS nin alernaifi oluşurması; bazı ülkelerde siseme girmek zorunlu iken, bazılarında gönüllük esas alınması gibi ülkeden ülkeye değişen farklılıklar içermekedir. Ülkeler arasında bazı farklılıklar bulunmakla birlike, önceden belirlenmiş kakıların kaılımcıların hesaplarında izlenmesi ve fon işleim esasına dayanması üm dünyada sisemin orak nokasını oluşurmakadır(erol, 2005: 4). Özel emeklilik fonlarının diğer birçok finansal yeniliklerden emel farkı, oraya çıkış amacının doğrudan doğruya finans piyasaları ile ilişkili olmamasıdır. 980 li yıllarda çoğu ülkede oraya çıkan sosyal güvenlik krizlerine aranan çözüm önerilerinin bir sonucu olarak hayaa geçirilmişir. Temelde sosyal güvenlik amaçlı olan bu kuruluşlar, kaılımcıdan sağlamış oldukları kakı paylarından uzun vadeli ve büyük mikarda fon elde emekedirler. Bu fonların ekonomide gereksinim duyulan ekonomik birimlere ve diğer finansal aracılara kullandırılması sureiyle aracılık işlevini yerine geirmekedir(okayer, 2007:57). Genel olarak dünyada özel emeklilik fonları olarak anılan oluşum, Türkiye de Bireysel Emeklilik Fonları (Sisemi) olarak adlandırılmışır Özel emeklilik fonlarının dünyadaki uygulamaları sosyal güvenlik siseminin yeniden yapılandırılmasında önemli kakıları olmuşur. SGS de oraya çıkan sorunlarına çözüm bulmak amacıyla kamunun sisem içindeki rolünün yeniden anımlanması, garanör ve deneleyici görevlerinin belirginleşirilmesi, SGS içinde bireysel girişkenliğe ve özel seköre daha fazla ağırlık verilmesi gibi orak nokalar oluşmuşur.

15 5.2. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE ÖZEL EMEKLİLİK Bu bölümde, SGS kavramı ve emel reform gerekçeleri açıklanmış, emeklilik sisemi içerisindeki çok basamaklı yapının özelliklerine yer verilmişir. SGS içinde yapılan reformlar sonucunda, dağıım esaslı sisemler ile fon esaslı sisemlerin birlikeliği sonucu oraya çıkan çok basamaklı oluşum ile ilgili açıklamalara değinilmişir..2.. SGS Kavramı ve Reform Gerekçeleri Sosyal güvenlik, hızla gelişen ve demokraikleşen dünya ülkelerinde, kişiyi ekonomik hayaa yalnız bırakmayan, ekonomik ve sosyal yapıda değişikliği öngörerek bu yaşama müdahale eden sosyal devle anlayışının bir ürünüdür(uğur, 2004). Sosyal güvenlik kavramın emel nieliklerini açıklayan anıma göre ise, devle uyguladığı sosyal poliikalarla, oplumda yaşayan bireyler arasında ayırım gözemeksizin, gelirin yeniden dağıılması amacıyla, ekonomik ve sosyal ihiyacın karşılanması sureiyle asgari bir yaşam sandardı sağlamasıdır. Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ne olursa olsun, bireyler kamu ooriesi arafından oluşurulmuş sosyal güvenlik siseminden faydalanmakadırlar. Günümüzde bu kavram ülkelerin ve oplumların gelişmişlik ve refah düzeyinin önemli bir gösergesi durumundadır (Selin, 2004: 3). Dünya nüfusunun giderek yaşlanması, özellikle gelişmiş ülkelerde doğum oranlarının azalıp, oralama yaşam sürelerinin uzaması, buna paralel olarak akif işgücüne kaılan çalışan sayısının azalması ve ekonomik rendlerin değişmesi sonucu sosyal güvenlik kurumlarının mali yapılarının ciddi bozulma eğilimi aşıması gibi nedenler, pek çok ülkede sosyal güvenlik reformlarını gündeme geirmişir.

16 6 SGS deki reform gerekçeleri ülkeden ülkeye önemli farklılıklar gösermekedir. Özellikle gelişmiş ülkelerde nüfusun yaşlanması ile SGS lerin akif-pasif dengelerinin bozulmaya başlaması reformun en önemli gerekçesini oluşurmakadır. Buna ilave olarak, siyasi ikidarların izlediği popülis yaklaşımlar ile imiyazlı emeklilik uygulamaları ve kayı dışı isihdamın arışı, diğer önemli ekenler olarak sayabiliriz. Demografik değişimden ve diğer ekenlerden kaynaklanan SGS deki bu sorunları ülkeler bazı edbirlerle (emeklilik yaş ve primlerin yükselilmesi, emekli aylıkların reel olarak düşürülmesi, vergi oranlarının arırılması, imiyazlı emeklilik uygulamalarına son verilmesi, erken ve malulen emekliliğin zorlaşırılması, kayı dışı isihdamın azalılması, diğer ülkelerden genç işçi kabul edilmesi, yüksek emekli maaşlarına yüksek oranda vergilendirilmesi gibi) aşmaya çalışmışlardır. Ancak bu edbirler, bireyin refahını arırmak yerine, sosyal güvenlik kurumlarının gelir-gider dengelerinin yeniden sağlanması amacını aşımakadır(erol, 2005:2) Emeklilik Sisemi İçerisinde Özel Emekliliğin Yeri SGS içinde yapılan reformlar; dağıım esaslı sisemlerden fon esaslı sisemlere geçiş ile kamunun sorumluluğunda olan ek basamaklı sisemlerden kamu, işveren ve özel emeklilik şirkelerinin paylaşığı çok basamaklı sisemlere geçiş olarak sayılabilir. Dağıım esaslı sisemler, akif çalışan nüfusun ödediği primler ile yaşlı nüfusun emeklilik maaşlarının finanse edilmesi üzerine kurulmuşur. Fon esaslı sisemlerde ise, kaılımcıların ödediği kakılar yaırım fonlarında değerlendirilir ve emekliliği geldiğinde kaılımcıya maaş olarak geri ödenir. Çok basamaklı sisemler genellikle üç basamakan oluşur(erol, 2005: 4).

17 7 Yoksullukan Korunma (. Basamak); kamu arafından yöneilen, belirli bir emeklilik geliri sağlayan, kaılımın zorunlu olduğu ilk basamakır. Bu basamak, asgari gelir eminini ve dayanışmayı amaçlamaka, dağıım yönemi ile finanse edilmeke ve büyük rezervler oluşurmamakadır. Gelir Düzeyinin Korunması (2. Basamak); firmalar veya mesleki grupların kakıları ile sağlanan amamlayıcı mesleki emeklilikir. Kazanılmış gelire yeecek oranda değişimini sunan birinci basamağa ilave olarak erelenmiş gelir sağlamayı amaçlamakadır. Bu emekli maaşları genelde fonlama yönemi ile finanse edilmekedir. Bireysel Emeklilik Geliri (3. Basamak); emeklilik döneminde yaşam sandarlarının akif çalışma hayaındaki seviyesinde devam emesini güvence alına almayı hedefleyen, ek emeklilik geliri sağlayan, kişisel asarruflardan oluşan ve kaılımın genelde gönüllü olduğu son basamakır. Çok basamaklı emeklilik sisemlerine sahip ülkelerde, birinci basamak, gelir dağılımını ve sigoracılık fonksiyonlarını birlike gerçekleşirmeke ve zorunlu sigoracılık ekniğine dayanmakadır. İlk basamak, kamu yöneimli ve vergi ile finanse edilen, ikinci basamak ise özel yöneimli ve fonlu olduğundan iki basamak arasında yöneimsel ve finansal farklılıklar bulunmakadır. İlk basamaka herkese asgari bir gelir garanisi sağlanmaka ve ödenen primlerle alınan faydalar arasında ise zayıf bir ilişki bulunmakadır. Üçüncü basamak, gönüllü sigoracılık esasına dayanan özel sigora kurumlarından oluşmakadır. Devle, bu basamakaki özel sigora kurumlarına kaılımı eşvik emek için vergi muafiyei gibi özendirici bazı edbirler uygulamakadır. Üçüncü basamak, daha yüksek bir gelir garanisi elde emek iseyen bireylere hiap emekedir. Tasarruf ve sigoracılık

18 8 fonksiyonunun birlike gerçekleşiği üçüncü basamaka, sisem amamen fon esasına göre işlemekedir(uğur, 2004)..3. SİGORTA SEKTÖRÜ VE ÖZEL EMEKLİLİK Sigora kavramı kişilerin hayaa bazı koşullar alında karşılaşacakları zarar ve giderlere neden olan olayların ekonomik sonuçlarından kendilerini korumak için önceden önlem alma ihiyacından doğmuşur. Yani; insanların yaşamları boyunca karşılaşıkları ehlikelerin çoğunu önlemenin imkânsız olduğunu anlamalarından sonra, ehlikenin meydana geirdiği zararları en aza indirgemek düşüncesi önem kazanmış ve sigora denilen kavram oraya çıkmışır. Genel olarak sigora, yasa ve sözleşme ile espi edilen belirli bir riskin aynı derecede ehdidi alında bulunan çok sayıda ve benzer risklerle karşı karşıya olanların, esadüfî olarak meydana gelen, para birimi ile ölçülmesi ve isaisiki olarak kavranması mümkün hasar olayını, birlike karşılamak üzere oluşurdukları bir organizasyon olarak anımlanabilir(uğur, 2004). Özel sigoralar çeşili ürlerde sınıflandırılmakla beraber uzun vadeli sigora açısından genel olarak, birikimli haya sigorası ve bireysel emeklilik sigorası olmak üzere iki ürde ele alınabilir. Haya sigoracılığı adı alında sağlık, kaza, yaşlılık, malullük, ölüm, vb. risklere karşı sigora yapılmakla birlike, emekliliğe yönelik sigora faaliyeleri de bulunmakadır. Bireysel emeklilik ile bireylerin hem asarruf yapmaları eşvik edilmeke hem de belli koşulları sağlayan bireylere emeklilik hakkı anınmakadır. BES genel olarak bir asarruf mekanizması ile işlediğinden sigoracılık faaliyei yapılmaması sisemin özellikleri arasında yer almakadır. Sisem, genel olarak asarruf yapabilen kilelere hiap emeke ve onları emeklilik döneminde daha raha bir yaşam sürebilmeleri için asarrufa eşvik

19 9 emekedir. Söz konusu asarruflar, kaılımcının alepleri ve risk/geiri özellikleri doğrulusunda fonlama yönemiyle değerlendirilmeke ve kaılımcının siseme girdiği andan ayrıldığı ana kadar her hangi bir sigora işlemi yapılmamakadır. Ancak, emeklilik hakkının kazanılarak birikimlerin oplu olarak alınmayıp yıllık gelir sigorası yoluyla maaş şeklinde kullanılmasının kaılımcı arafından ercih edilmesi halinde sigoracılık esaslarına uygun bir şekilde sisemdeki birikimler düzenli maaş ödemelerine çevrilmekedir(uğur,2004)..4. DÜNYADA ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ GELİŞMELER Dünyada özel emeklilik siseminin uygulamasında gelişmeke olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasında faklılıklar bulunmaka olup, Lain Amerika ve Doğu Avrupa ülkeleri ile gelişmiş ülkelerdeki özel emeklilik uygulamalarına bu bölümde kısaca yer verilmişir. Bu bölümde ayrıca emeklilik siseminin özelleşirilmesine yönelik eleşiriler sıralanmış olup, özel emeklilik siseminin dünyada ki ekonomik büyüklükleri de açıklanmışır..4.. Dünyada Özel Emeklilik Siseminin Uygulamaları Sosyal sigora emeline dayalı emeklilik sisemlerinde yaşanmaya başlayan krizler sosyal güvenliğin özelleşirilmesi arışmalarını ve çalışmalarını başlamışır. Örneğin, 980 lerde Lain Amerika ülkelerinde ekonomik krizlere ilişkin isikrar programları, sosyal poliika için kamu kaynaklarını önemli ölçüde azalmışır. Emeklilik programları, Şili, Arjanin, Brezilya gibi ülkelerde görülen yüksek enflasyon nedeniyle sosyal sigora fonları değer yiirmiş ve emeklilik faydalarının reel değeri azalmışır. Bazı Lain Amerika ülkelerinde kamu sosyal sigora kurumları, emeklilik faydalarının ümünü ödeyemeyecek duruma gelmişir.

20 0 Büün bu gelişmelerin doğal sonucu olarak özelleşirme emeline dayalı emeklilik reformu önem ve öncelik kazanmışır. Bu kapsamda 98 yılından iibaren zorunlu özel emeklilik programını, kamu emeklilik programının yerine ikame eden Şili hükümei, isisnalar hariç büün çalışanlar için yeni özel emeklilik programını uygulamaya koymuşur. Şili den sonra diğer Lain Amerika ülkeleri (Arjanin, Brezilya, Bolivya, Kolombiya, Peru, Uruguay) benzer ama daha esnek özel emeklilik programları kurmuşur(uğur, 2004). 990 ların oralarına gelindiğinde, Dünya Bankası Lain Amerikan reformlarına dayalı kısmi ya da am emeklilik sisemi özelleşirmesini evrensel bir çözüm olarak sunmaya başlamışır. Söz konusu öneriler, sosyal güvenlik uzmanları arasında iifak sağlamamış ve piyasalara yön veren bireyselcilik yaklaşımı ile refah devlei geleneğini karşı karşıya bırakmışır. Gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde uygulanan emeklilik sisemlerindeki farklılıklara ve benzerliklere ilişkin hususlar genel olarak demografik ve ekonomik özelliklerden kaynaklanmakadır. Emeklilik programlarının sayısı ve mahiyei, ülkenin ekonomik ve sosyal sisemi, emeklilik faydalarının mulak ya da nispi düzeyi, ülkenin büyüklüğü, refah durumu, demografik yapı ve emeklilik sisemi ile geleneksel olarak ilişkili olduğu düşünülen diğer kısaslara ilişkin bir analiz, emeklilik sisemlerinin ülkelerarası karşılaşırma için yapılmakadır(uğur, 2004). Zorunluluk esasına dayalı özel emeklilik programları genel olarak Güney Amerika ve Doğu Avrupa ülkelerinde uygulanmakadır. Söz konusu ülkelerin orak özelliği, gelişmeke olan ülkeler olmalarıdır. Lain Amerika ülkelerinin içinde bulundukları kriz, Doğu Avrupa ülkelerinin ise yaşadıkları radikal rejim değişiklikleri, yapılan emeklilik reformlarında özel emekliliğin zorunlu olmasını ekilemişir. Özel emeklilik programlarının dünya genelinde anınmasında ve yaygınlaşmasında Lain

21 Amerika ülkeleri önemli roller üslenmişir. İlave olarak söz konusu ülkelerin, liberal ekonomik düzeninin ekili olduğu dönemde reform yapmak zorunda kalmaları, özel emeklilik programlarının zorunluluğundaki emenlerden bir diğeri olmuşur. Kuzey Amerika ve Baı Avrupa ülkelerinde emeklilik sisemleri emelde sosyal sigoralara dayalıdır. Özel emeklilik düzenlemeleri sosyal sigoraları amamlayıcı mahiyeedir. Özel emeklilik programlarının amamlayıcı özelliği, Almanya da gelişmemiş olmasına karşın ABD ve İngilere de oldukça gelişmişir. Gelişmiş ülkeler arasında özel emeklilik modeli uygulamalarındaki orak payda, gönüllük esası olmakla beraber ülkeden ülkeye işleyişe önemli farklılıklar bulunmakadır Özel Emeklilik Sisemine Yönelik Eleşiriler Özel emeklilik sisemi, gerek dünya da ve gerekse Türkiye yoğun olarak arışılmış olup siseme yönelik yapılan eleşiriler genel olarak aşağıda sıralanmışır(uğur,2004). Birincisi, özel emeklilik fonu yaırımlarının çok fazla risk içermeke olmasıdır. Menkul değerlerin fiyaları düşüğünde, emeklilik fonu iflas edebileceğinden devlein müdahalesi beklenecekir. İkincisi, bireyler kendi başlarına bırakıldıklarında, yaırım yapmayı bilmediklerinden veya yaşlılık dönemlerinde aç bırakılmayacaklarına inandıklarından emeklilik için gerekli asarrufu yapmakan kaçınacak olmasıdır. Üçüncüsü ise, özel emeklilik programlarının kamu emeklilik programlarındaki gibi yaşayan nesil ile henüz doğmamış nesil arasında ipal edilemeyecek bir sözleşme yapamayacak olmasıdır. Dolayısıyla, kamu

22 2 emeklilik programlarından farklı olarak, emeklilik döneminde bireyin emeklilik maaşı alabileceğinin kesin bir garanisi bulunmamakadır. Ayrıca, emekliliğe hak kazananlar, birikimlerini paraya dönüşürmek için sahip oldukları varlıkları samak isediklerinde demografik değişimler nedeniyle bu varlıkları saın alabilecek kişiler azalacağından varlıkların değer kaybemesi mümkün olabilecekir. Büün bu eleşirilere rağmen son yıllarda çeşili ülkelerde özel emeklilik programlarını arırmaya yönelik hüküme desekli vergi eşvikleri yaygın olarak kullanılmakadır Dünyada Özel Emeklilik Siseminin Büyüklüğü Gelişmiş ülkelerde asarrufların büyük bir kısmı bireysel emeklilik yaırım fonları oluşurmakadır. Ülke ekonomilerinin ihiyaç duyduğu uzun vadeli kaynak ihiyacını bu fonların karşıladığı görülmekedir. Emeklilik fonlarının 2006 yılı oplam büyüklüğü OECD ülkelerinde milyar ABD Dolar, OECD dışı ülkelerde ise 66 milyar ABD Dolar olmak üzere oplam milyar ABD Dolardır Emeklilik fonları akiflerinin yılları arasında oralama yıllık büyüme hızı OECD dışı ülkelerde %9,2, OECD ülkelerinde ise %9,0 dır. Aynı dönemde, OECD ye dahil olan Lain Amerika da %26,9, Euro bölgesinde %3,6 ve dünya genelinde %9,0 lık oralama yıllık büyüme hızı görülmüşür (Bes Rapor, 2007:34).. OECD Ülkelerin emeklilik fonları ne varlık değerleri Tablo de verilmişir.

23 3 Tablo : OECD Ülkelerinde Emeklilik Fonların Ne Varlık Değerleri(Milyon Dolar) Ülkeler Değişim(%) 2006/2003 ABD İngilere Japonya Hollanda Avusralya Kanada İsviçre Diğ.OECD Ülk TOPLAM Kaynak: Bireysel Emeklilik Sisemi Gelişim Raporu, 2007 OECD Ülkelerinde 2006 yılı iibariyle oplam emeklilik fonu içindeki payın yaklaşık olarak %60 ı ABD, % i İngilere ve %6 sına Japonya sahip olup, bu üç ülke payların oplamı %77 dir. Diğer OECD Ülkelerinin payı %6 olurken, OECD dışındaki ülkelerin payı ise %3,8 gibi çok düşük bir orana sahip olduğu dikkai çekmekedir yılında OECD ülkelerinde emeklilik fonları oplam büyüklüğü 2006 yılına göre %9,9 büyüme kaydemiş ve milyar ABD Dolarına ulaşmışır. Ancak, 2008 yılında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle hisse senedi piyasalarında meydana gelen düşüş ile bireysel emeklilik fonlarında daralmalar yaşanmış ve 2007 yılı sonundan Ekim 2008 e kadar yaklaşık yarıya inmişir. Hisse senelerinde düşüş emeklilik fonlarında da ekisini gösermiş ve fon varlıklarında %20 ye varan değer kayıpları yaşanmışır(bes Rapor, 2008:50). Tüm dünya ülkelerinde ekisini hisseiren 2008 yılı global ekonomik kriz, ülkelerin birçoğunda emeklilik varlıklarında kısa vadede değer kayıplarına yol açarken, Türkiye gibi ülkeler, sabi geirili varlıklardan oluşan porföyleri ile krizin ekisini daha az hissemişlerdir.

24 4.5. TÜRKİYE DE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİ Ülkemizde faaliye göseren ve üyelerine veya bakmakla yükümlü oldukları yakınlarına belirli koşullar gerçekleşiğinde yaşlılık, malullük ve ölüm sigorası adı alında aylık veren ve 2006 yılında yapılan değişiklikle ek çaı alında birleşirilerek Sosyal Güvenlik Kurumu(SGK) adını almışır. Bu çaı alında faaliye göseren sosyal sigora kurumları; memurlar için Emekli Sandığı, işçiler için Sosyal Sigoralar Kurumu(SSK) ve bağımsız çalışanlar için Esnaf ve Sanakarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigoralar Kurumu (Bağ-Kur) dur. Tamamlayıcı sigora programları, dünyada yaygın uygulama alanı bulmasına karşın ülkemizde kurumsallaşamamışır. Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur adı alında faaliye göseren kapsamlı ve zorunlu kamusal emeklilik kurumlarına ilave olarak sosyal güvenlik yardımları sağlayan Ordu Yardımlaşma Kurumu, Amele Birliği, İlkokul Öğremenleri Sağlık ve Sosyal Yardım Sandığı ile Özel Haya Sigoraları bulunmakadır. Ülkemizde yapısal reformlardan birisi olan sosyal güvenlik reformu ve kamu sosyal güvenlik sisemine amamlayıcı nielike emeklilik programlarının gelişirilmesi 994 yılından iibaren Türkiye de yoğun bir şekilde arışma konusu olmuşur. Sonunda özel emeklilik sisemi, ülkemizde gerek ekonomik ve demografik sebeplerle emeklilik sisemimizin içine girdiği krizle gerekse dünyadaki yeni liberal ekonomik düzenin ekisiyle başa Dünya Bankası ve OECD olmak üzere bazı uluslararası kuruluşların ve TÜSİAD, TİSK, TOBB gibi bazı ulusal kuruluşların deseklemesiyle gündeme gelmişir. Özel emeklilik ile ilgili ilk ciddi çalışma, 997 yılında TÜSİAD arafından yayınlanan Türk Sosyal Güvenlik Siseminde Yeniden Yapılanma adlı rapordur (Uğur, 2004).

25 5 Bireysel emeklilik sisemlerinin kamusal emeklilik ayağına ilave gelir sağlama amacıyla faaliye göserdiği ve geçen süreçe de önemini arırdığı, kimileri arafından eleşirilirken kimileri arafından da deseklendiği görülmekedir. Yıllar süren arışmalardan sonra gönüllülük esasına dayalı ve sosyal sigoraları amamlayıcı nielikeki özel emeklilik sisemi ülkemizde de yasalaşarak yürürlüğe girmiş olup, SGS ve sigora sekörü içerisinde yerini almışır. Dünyada kamusal emeklilik olarak bilinen ve çalışan kesimlerin kaılma zorunluluğunda oldukları, devlein yöneimi ve deneimi alında faaliye göseren birinci basamak sosyal sigora kurumları, ülkemizde de emeklilik siseminin zorunlu birinci basamağını oluşurmakadır. Zorunluluk veya gönüllülük esasına dayalı olarak işyeri veya işkolu bazlı faaliye göseren ikinci basamak mesleki emeklilik programları ülkemizde yeerince gelişememiş ve kısmi uygulamalarla sınırlı kalmışır. Mesleki emeklilik basamağının olmadığı ülkelerde ikinci, olduğu ülkelerde ise üçüncü basamak olarak haya sigorası ve bireysel emeklilik adı alında özel emeklilik programları faaliye gösermekedir. Genel olarak; gelişmiş ülkelerde gönüllülük esasına dayalı, gelişmeke olan ülkelerde ise zorunluluk esasına dayalı özel emeklilik programları, ülkemizde de gönüllülük esasıyla birikimli haya sigoracılığı olarak yıllardan beri, bireysel emeklilik sisemi olarak ise 27 Ekim 2003 arihinden iibaren faaliyee bulunmakadır..6. TÜRKİYE DE BES İN GELİŞİMİ VE YAPISI Bu bölümde, BES nin yasallaşma sürecinde izlediği yolu ve mevzua düzenlemeleri belirilmiş olup sisemin sosyal ve ekonomik amaçlarına değinilerek kapsamı hakkında açıklamalarda bulunulmuşur. Çalışmanın

26 6 uygulama aşamasında kullanılan VZA analizi için oluşurulan gösergelerin seçiminde yol gösermesi amacı ile BES in özellikleri sıralanarak, kurumsal yapısı ve işleyişine yönelik konulara değinilmişir. Son olarak bu al bölümde BES nin faaliyee geçişinden bugüne kadar olan ekonomik büyüklüklerine yer verilmişir..6.. Türkiye de Bireysel Emeklilik Siseminin Gelişimi Günümüzde gelişmiş ülkelerin yanı sıra sosyal güvenlik alanında reform gerçekleşirmiş ülkelerin birçoğunda özel emeklilik fonları sermaye piyasalarındaki en önemli kurumsal yaırımcılardan biri haline gelmişir. Özel emeklilik fonları ve sigora şirkeleri arafından sunulan uzun vadeli emeklilik programlarındaki kapsamlı birikimler, ABD, İngilere, Hollanda, İsviçre başa olmak üzere birçok ülkede gayrisafi milli hasılanın önemli oranına ulaşırken, Türkiye de bu oran çok düşükür. İşe bu nokada, üm dünyada önemli bir kurumsal yaırımcı olarak kabul edilen ve uzun vadeli bir yaırım perspekifi olan özel emeklilik fonlarının Türkiye de faaliyee geçmesi ile birlike sermaye piyasasında ekinliğin ve derinliğin arması, reel seköre daha fazla kaynak akarılması ve bununda büyüme ve isihdam üzerinde olumlu ekiler yaraması beklenmekedir. Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yaırım Sisemi Kanunu Tasarısı Taslağı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nezdinde Ağusos 999 arihinde kurulan komisyon arafından hazırlanmış ve kanun asarısı olarak da arihinden beri TBMM Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonu nda bekleilmişir. Sonuça, arihinde TBMM nde kabul edilen 4632 no lu Bireysel Emeklilik ve Yaırım Sisemi Kanunu, 7 Nisan 200 arihinde yayınlanmış ve yayın arihinden iibaren 6 ay sonra 7 Ekim 200 arihinde yürürlüğe girmişir.

27 sayılı kanun yayınlandıkan sonra, BES nin başarısı için önemli bir unsur olan mali eşvikler ve vergi düzenlemeleri 0 Temmuz 200 arihinde yayınlanan 4697 sayılı kanun ile gerçekleşmiş ve hazırlanan yönemeliklerle birlike sisemin yasal al yapısının oluşurulması bakımından önemli bir mesafe kaydedilmişir yılı BES ile ilgili olarak iki açıdan yürüülen faaliyelerin yoğunlaşığı yıl olmuşur. Bunlardan ilki, bu alanda faaliye göserecek emeklilik şirkelerin oluşurulma süreci ve kamuoyunun bilgilendirilmesi ile ilgili faaliyelerdir. Kanuna amamlayıcı nielike Hazine Müseşarlığı(HM) ve Sermaye Piyasası Kurumunun(SPK) orak çalışmaları sonucunda; Bireysel Emeklilik Danışma Kurulunun Çalışma Esas ve Usulleri, Emeklilik Şirkeleri Kuruluş ve Çalışma Esasları, Bireysel Emeklilik Sisemi, Bireysel Emeklilik Aracıları, Emeklilik Yaırım Fonları Kuruluş ve Faaliyelerine İlişkin Esasları, ile ilgili yönemelikler düzenlenmişir. Yapılan mevzua çalışmaları ile sisemin ekili bir biçimde uygulanabilmesine eminen gerekli olan idari ve hukuki çerçeve çizilmiş olup, 27 Ekim 2003 arihinde Bireysel Emeklilik Siseminin başlamasıyla birlike emeklilik şirkeleri faaliyee geçmişir (Erişim Tarihi: BES in gelişimine kakıda bulunacak bir gelişme ise, birikimli haya sigoralarından bireysel emeklilik sisemine akarıma ilişkin ebliğ 2 Ağusos 2004 arihinde yürürlüğe girmiş ve bu akarım belli koşullar alında gerçekleşmişir. Ancak bu akarım kanunun yürürlülük arihinden iibaren beş yıllık sürenin sonu olan 7 Ekim 2006 arihinde amamlanmışır.

28 Bireysel Emeklilik Siseminin Amacı ve Kapsamı Bireysel emeklilik, zorunlu kamu sosyal güvenlik sisemlerine ilave olarak özel sigora ekniğinin kullanıldığı ve yaşlılık riskine karşı verilecek güvenceyi bireyin kendi sorumluluğuna bırakan yapıya sahipir. Söz konusu güvence, bireyin yapacağı asarruflarla sağlanmakadır. Birey asarrufları ile sağlanan sosyal amacın yanı sıra biriken fonlarla oluşacak sermaye birikimi ve sermaye birikimine bağlı olarak yapılacak yaırımlarla da ekonomik amaç gerçekleşirilmekedir. Ülkemizde gönüllü kaılıma dayalı ve belirlenmiş kakı esasıyla oluşurulan bireysel emeklilik siseminin 4632 Sayılı Kanun a göre amacı iki ana başlık alında oplamak mümkündür. Bunlar, sosyal (güvenlikle ilgili) amaçlar ve ekonomik amaçlardır. Bu kanunla sağlanmak isenen sosyal amaçlar (Alper, 2002:7); Kamu sosyal güvenlik siseminin amamlayıcısı nielike yeni ek sosyal güvenlik garanisi sağlayan kurumsal yapıyı oluşurmak, Bireylerin emekliliğe yönelik asarruflarını eşvik emek ve emeklilik dönemlerinde refah düzeyini yükselecek ek bir gelir sahibi olmalarını sağlamak, Emeklilik dönemleri için asarruf emek iseyenlere alernaif yaırım imkanları sunmak olarak sıralanmakadır. BES ile sağlanmak isenen ekonomik amaçlar ise; Ekonomiye uzun vadeli kaynak yaraarak isihdamın arırılmasını sağlamak,

29 9 Tasarruf yeersizliği sorununu çözerek ekonomik kalkınmayı hızlandırmak olarak belirilmekedir(4632, md. ). Bireyi doğrudan ilgilendiren söz konusu amaçların dışında ulusal asarruf eğilimin armasıyla reel sekörün kullanabileceği fonlarla ekonomiye uzun vadeli kaynak sağlanarak üreimin ve isihdamın arırılması, isikrarlı büyümenin gerçekleşirilmesi ve sermaye piyasalarının derinleşmesi, ekonomik kalkınmaya kakıda bulunulması da dolaylı olarak amaçlanmakadır. BES nin kapsamı ise, 8 yaşını dolduran veya medeni haklarını kullanma haiz kişiler kaılabilir. Kanun kapsama alınan kişi için kaılımcı ifadesini kullanmaka ve kaılımcıyı, emeklilik sözleşmesine kendi ad ve hesabına araf olan gerçek kişi olarak arif emekedir. Kapsama alınma, çalışma şarına veya çalışma saüsüne bağlı kılınmamış, kakı payı ödeyen herkesin siseme girmesine imkan vermişir. BES, esas olarak, yalnızca emeklilik riskine karşı garani sağlamakadır. Ölüm veya maluliye halinde ise kakı paylarının ve gelirlerinin opan ödeme sureiyle geri ödenmesi söz konusudur. BES e giriş, kişinin(kaılımcının) iseğine bağlıdır. Sisem gönüllülük esasına göre oluşurulmuşur. Ancak, bu kişilerin, kakı payı ödeme gücüne sahip, belirli gelir seviyesinin üzerindeki kişiler olacağı da açıkır. Daha düşük gelir gruplarının siseme kaılması ise öncelikle, kendileri yanında işverenlerin de kaılım payı ödemeleri ile mümkün olabilecekir. Siseme kaılım, emeklilik şirkeleri ile kaılımcı arasında imzalanacak bir emeklilik sözleşmesi ile gerçekleşirilecekir(4632, md. 4). Emeklilik sözleşmesinde, kaılımcının siseme girmesi, ayrılması, emekli olması, kakıların ödenmesi, kakıların bireysel emeklilik hesaplarında izlenmesi,

30 20 fonlarda yaırıma yönlendirilmesi, kaılımcı veya leharına yapılacak ödemelere ilişkin esaslar ve arafların diğer hak ve yükümlülükleri ile ilgili hususlar yer almakadır(4632, md. 4). Bireysel emeklilik sisemine grup olarak da kaılabilmek mümkündür. Bu bağlamda grup emeklilik sözleşmesi; en az on kişiyi veya on kişiden az olan bir işyerinde, üzel kişiliğe sahip bir meslek kuruluşunda, derneke ve sair kuruluş veya grupa çalışanların yahu üye olanların amamını kapsayacak şekilde de düzenlenebilmekedir. İşverenlerin çalışanları adına kakı payı ödemesini eşvik emek amacıyla işveren grup emeklilik sözleşmelerine hak kazanma süresi (vesing) şarı konulabilmesine ilişkin düzenleme 2008 yılı içinde yapılmışır. Bu düzenleme ile ülkemizde çok düşük seviyelerde seyreden kurumsal kaılımın arması beklenmekedir Bireysel Emeklilik Siseminin Özellikleri BES in emel özellikleri ana başlıklar iibariyle aşağıda sıralanmışır(yılmaz, 2006:57). Gönüllülük esasına dayanan ve kamusal emekliliği amamlayan fonksiyonu bulunmaka; BES in en önemli özelliklerinin başında, bireylerin emeklilik dönemlerinde kamu sosyal güvenlik kurumlarından aldıkları emeklilik maaşına ilave olarak ikinci bir gelir kaynağına sahip olmalarını sağlayan ve bu yönüyle de kuruluş amacına uygun bir şekilde kamusal emeklilik programlarını amamlayan fonksiyonda olması gelmekedir. Sisem, söz konusu fonksiyonunu gönüllülük esasına dayalı olarak yerine geirmekedir. Kaılım, amamen bireylerin iradelerine bağlı olup, işverenler de iserlerse çalışan adına gönüllü olarak kakıda bulunabilmekedir.

31 2 Gelirler bireysel hesaplarda izlenmeke; bireysel hesaplarda fonlama yönemiyle işleyen sisemde bireylerin emeklilik gelirleri, bireylerin kendi nam ve hesaplarında birikecek kakılar ve bu kakıların işleilmesinden sağlanacak geirilere göre belirlenmekedir. Vergi eşviki bulunmaka; kaılımı eşvik amacıyla BES sisemine giriş aidaı olarak, sisemde iken ve sisemden çıkışa vergi avanajları sağlanmakadır. Sisem şeffaflık yapısına sahip; kaılımcılar; bireysel emeklilik hesaplarındaki kakılarını, bunların geirilerini ve ilgili diğer bilgileri elefon, inerne, banka karları vb. elekronik oramlarda akip edebilmekedir. Kişinin kendi kendini bilgilendirebilmesine ilave olarak, emeklilik şirkeleri bireyin kendi hesaplarına ilişkin bilgileri, yazılı olarak kaılımcıların adreslerine göndermekedir. Esnek bir yapı bulunmaka, siseme dahil oldukan sonra, ilk başa belirlenen emeklilik planı içerisinde yaırım fonlarını ve emeklilik şirkeini değişirme olanağı bulunmakadır. Bu olanak da bireysel yaırımcıya fonlama ve şirke seçme hakkında esnek bir yapı kazandırmakadır. Tasarruf fonksiyonu bulunması; sisem, genel olarak asarruf yapabilen kilelere hiap emeke ve onları emeklilik döneminde daha raha bir yaşam sürebilmeleri için asarrufa eşvik emekedir. Söz konusu asarruflar, kaılımcının alepleri ve risk/geiri özellikleri doğrulusunda fonlama yönemiyle değerlendirilmeke ve kaılımcının sieme girdiği andan ayrıldığı ana kadar her hangi bir sigora işlemi yapılmamakadır.

32 22 Dolaylı sigoracılık faaliyeleri; kaılımcının iş göremezlik riskine maruz kalması halinde kendisi, vefa emesi durumunda ise lehdarları veya kanuni mirasçıları birikimleri alabilmekedir. Bu durum, dolaylı olarak da olsa bir sigoracılık faaliyei olmakadır. Kamunun gözeim ve deneimi alında bulunması; bireysel emeklilik sisemi, kamu sosyal güvenlik kurumlarından ayrı olarak kamunun gözeim ve deneimi alında faaliye gösermekedir. Hazine Müseşarlığı, emeklilik şirkelerinin kuruluş, faaliye ve deneiminden; Sermaye Piyasası Kurulu ise oplanan asarrufların kurallara uygun olarak kullanılmasını gözelemeken sorumludur. Diğer bir ifadeyle, bireysel emeklilik siseminde devle doğrudan araf olmamakla beraber, sisemin isleyişinde ve deneiminde akif rol almakadır Bireysel Emeklilik Siseminin Yapısı ve İşleyişi Bireysel emeklilik siseminde kurumsal yapının en üsünde Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu (BEDK) bulunmakadır. BEDK, bireysel emeklilik sisemi ile ilgili poliikaları belirlemeke ve hayaa geçirilmesi ile ilgili gerekli önlemler konusunda önerilerde bulunmak ve mevzua düzenlemeleri hakkında avsiye nieliğinde karar almakla görevlidir. BEDK; HM nin başkanlığında, Maliye Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, HM ve SPK arafından görevlendirilecek en az genel müdür seviyesindeki birer emsilciden oluşmakadır. BEDK, üç ayda bir HM arafından önerilen ve Başkan arafından belirlenen arih ve gündemle olağan olarak oplanmakadır. BEDK, oplanıya çağırılan üyelerin yarısından bir fazlası ile oplanmaka ve çekimser oyun kullanılamadığı oplanıda kararlar, oplanıya kaılan üyelerin sal çoğunluğu ile alınmakadır.

33 23 Bireysel emeklilik siseminin isleyişine ilişkin esaslar, 4632 Sayılı Kanun ve bu kanuna bağlı olarak çıkarılan yönemelikler ile düzenlenmişir. Söz konusu düzenlemeler incelendiğinde, sisemin kaılımcılar ve emeklilik şirkeleri açısından isleyiş yapısı ön plana çıkmakadır. Ayrıca, kaılımcılar ile emeklilik şirkeleri arasında aracılık yapacak bireysel emeklilik aracıları ve kakıların değerlendirileceği emeklilik yaırım fonlarına ilişkin düzenlemelerin de yapıldığı görülmekedir. Yapılan düzenlemelere göre sisemin en önemli unsurlarından olan emeklilik şirkeleri ve bireysel emeklilik aracıları; kaılımcılara, üçüncü kişilere ve kuruluşlara karşı gerçeğe aykırı, yanılıcı ve aldaıcı beyanda bulunamamaka ve ilan, reklam ve broşürleri ile bu amaca yönelik her ürlü faaliyelerinde bu nielikeki ifadelere yer verememekedir. Aksi halde idari para cezaları uygulanmakadır. Bireysel emeklilik siseminde faaliyei gerçekleşiren emeklilik şirkeleridir. Rekabee açık olması nedeniyle birden fazla olması gereken emeklilik şirkelerinin kuruluşu, organları, birleşme ve devirleri hakkında yapılan düzenlemeler kısaca aşağıda ele alınmakadır(erişim Tarihi: Emeklilik Şirkelerinin Kuruluşu ve Organları Emeklilik şirkei, 4632 Sayılı Kanun a göre kurulan ve bireysel emeklilik siseminde faaliye gösermek üzere 4632 Sayılı Kanun la kurulan emeklilik branşında ruhsa almış şirkeir. Haya ve ferdi kaza sigoraları branşlarında da ruhsa alabilen emeklilik şirkelerinin her bir branş için hesapları ayrı uması gerekmekedir. HM nin bağlı olduğu Bakanın iznine abi olup emeklilik şirkeinin kuruluşu için HM ye dilekçe ile başvurulması gerekmekedir. Kuruluş izni alan emeklilik şirkeinin faaliyee geçebilmesi için emeklilik branşında faaliye ruhsaı alma zorunluluğu bulunmakadır.

34 24 Emeklilik şirkeinin faaliye ruhsaını alabilmek için; iki yıl içinde en az yüz bin kaılımcıya hizme verebilecek şekilde gerekli her ürlü planlamayı yapmış olması, iş plan ve sisem asarımında öngörülen düzenlemeleri amamlaması, fiziksel mekan, eknik ve idari al yapı ile insan kaynakları uyumunu sağlamış olması gerekmekedir. Bunun yanı sıra, emeklilik branşında faaliye ruhsaı alan emeklilik şirkei, faaliye ruhsaının veriliş arihinden iibaren en geç üç ay içinde en az üç emeklilik yaırım fonu kurmak üzere SPK ya başvurmak zorundadır. Emeklilik şirkeinin yöneim kurulunun en az beş kişiden oluşması gerekmekedir. Görevleri iibariyle genel müdür yardımcısına denk veya daha üs konumda imza yekisine sahip yöneicilerin en az lisans düzeyinde eğiim görmüş olmaları ve sigoracılık veya işlemecilik alanında mesleki deneyime sahip olmaları gerekmekedir. Mesleki deneyim süresi genel müdür için on yıl diğerleri için yedi yıldır(erişim Tarihi: Emeklilik Sözleşmesi Taraflarının Hak ve Yükümlülükleri Emeklilik sözleşmesi araflarının hak ve yükümlülükleri genel olarak, kakı payına ilişkin, birikimlere ilişkin ve emekliliğe hak kazanmaya ilişkin hak ve yükümlülükler olarak sınıflandırılabilir Bireysel Emeklilik Siseminde Vergi Düzenlemeleri Bireysel emeklilik siseminde hem kaılımı eşvik emek için hem de emekliliğe hak kazanmadan sisemden çıkmayı caydırmak için bazı vergi düzenlemeleri yapılmışır. Söz konusu düzenlemeler aşağıda ana başlıklar halinde sıralanmışır. İndirilebilecek Kakı Tuarları

35 25 Bireysel emeklilik siseminde kakı payları ücrelilerde yıllık ücrein, serbes meslek mensuplarında ise yıllık gelirin %0'unu ve asgari ücrein yıllık uarını aşmamak üzere gelir vergisi marahından indirilmekedir. Bakanlar Kurulu %0 olarak belirlenen oranı %20'ye, asgari ücrein yıllık uarını ise iki kaına kadar arırmaya yekilidir. İşverenler arafından ücreliler adına bireysel emeklilik sisemine ödenen kakı payları, yukarda belirilen uarın %0'luk sınırı aşmamak üzere doğrudan gider olarak yazılabilirler Emeklilik Fonunun Vergilendirilmesi Emeklilik yaırım fonlarının porföy işlemeciliğinden doğan kazançları kurumlar vergisinden isisnadır. Fondan Yapılacak Ödemelerin Vergilendirilmesi Bireysel emeklilik siseminden emeklilik hakkı kazananlar ile bu sisemden vefa, maluliye veya asfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerin %25'i gelir vergisinden ve her ürlü sopajdan müsesnadır. Emekliliğe hak kazandıkan sonra alınan ve % 25'i her ürlü vergiden muaf olan emeklilik aylığı veya oplu paralar menkul sermaye iradı olarak kabul edilecek ve beyan yerine sopaj ile vergilendirilmekedir. Tüzel kişiliği haiz emekli sandıkları, yardım sandıkları ile emeklilik ve sigora şirkeleri arafından; On yıl süreyle prim, aida veya kakı payı ödemeden ayrılanlara yapılan ödemeler %5, On yıl süreyle kakı payı ödemiş olmakla birlike bireysel emeklilik siseminden emeklilik hakkı kazanmadan ayrılanlar ile diğer sandık ve sigoralardan on yıl süreyle prim veya aida ödeyenlere ve vefa,

36 26 malûliye veya asfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemeler %0, Bireysel emeklilik siseminden emeklilik hakkı kazananlar ile bu sisemden vefa, malûliye veya asfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemeler % 5 sopaj kesinisi yapılır(erişim Tarihi Bireysel Emeklilik Siseminde Deneim Mekanizması Bireysel emeklilik siseminde çok yönlü ve geniş kapsamlı deneim mekanizması bulunmakadır. Söz konusu mekanizma; HM arafından yapılan deneim, SPK arafından yapılan deneim, Emeklilik Gözeim Merkezince yapılan günlük gözeim ve deneim, aküeryal deneim, bağımsız dış deneim, iç konrol sisemi ve iç deneim olmak üzere çeşili şekillerde yerine geirilmekedir Emeklilik Yaırım Fonları ve Türleri Emeklilik yaırım fonu, emeklilik sözleşmesi hükümlerine göre emeklilik şirkei arafından kaılımcılardan alınarak onlar adına bireysel emeklilik hesaplarında izlenen kakıların, riskin dağıılması ve inançlı mülkiye esaslarına göre işleilmesi amacıyla oluşurulan mal varlığını ifade emekedir. Sermaye piyasası kurumu olan emeklilik yaırım fonları süresiz olarak kurulmaka ve üzel kişiliğe sahip bulunmamakadır. Fonun malvarlığı, 4632 Sayılı Kanun, emeklilik sözleşmesi, fon içüzüğü ve ilgili diğer mevzuaan doğan yükümlülüklerinin yerine geirilmesi dışında hiçbir amaçla kullanılamamakadır. Ayrıca fon malvarlığı rehnedilememeke, emina göserilememeke, üçüncü şahıslar arafından haczedilememeke ve iflas masasına dahil edilememekedir.

37 27 SPK kararına göre emeklilik yaırım fonu ürleri; Gelir Amaçlı Fonlar, Büyüme Amaçlı Fonlar, Para Piyasası Fonları, Kıymeli Madenler Fonları, İhisaslaşmış Fonlar, Diğer Fonlar olmak üzere 6 kaegoride sınıflandırılmışır(erişim Tarihi: Gelir Amaçlı Fonlar: Yaırım yapılacak varlıkların, bunlardan elde edilecek emeü ve faiz gelirlerine ağırlık verilerek belirlendiği fonlardır. Gelir amaçlı fonlar; hisse senedi fonu, kamu borçlanma araçları fonu, özel sekör borçlanma araçları fonu, karma borçlanma araçları fonu, karma fon, uluslararası hisse senedi fonu, uluslararası borçlanma araçları fonu, uluslararası karma fon ve esnek fon olmak üzere çeşili fonlardan oluşmakadır. Büyüme Amaçlı Fonlar: Yaırım yapılacak varlıkların, bunlardan elde edilecek sermaye kazancına ağırlık verilerek belirlendiği fonlardır. Büyüme amaçlı fonlar; hisse senedi fonu, küçük şirkeler hisse senedi fonu, karma fon, uluslararası hisse senedi fonu, uluslar arası karma fon ve esnek fon olmak üzere çeşili fonlardan oluşmakadır. Para Piyasası Fonları: Fon porföyünün amamını vadesine 3 ay veya daha az kalmış ve likidiesi yüksek varlıklardan oluşurmak amacıyla kurulan fonlardır. Para piyasası fonları; liki fon-kamu, liki fon-özel sekör, liki fonkarma ürlerinden oluşmakadır. Kıymeli Madenler Fonları: fon porföyünün en az %80 ini kıymeli madenler ve alına dayalı varlıklardan oluşurmak amacıyla kurulan fonlardır. Kıymeli madenler fonları; kıymeli madenler fonu ve alın fonundan oluşmakadır.

38 28 İhisaslaşmış Fonlar: Coğrafi bölge, ülke, sekör ve endeksler bazında yaırım yapan fonlardır. İhisaslaşmış fonlar; yabancı ülke fonu, sekör fonu ve endeks fondan oluşmakadır. Diğer Fonlar: Yukarıdaki fon ürlerine girmeyen fonlardır. Diğer fonlar; dengeli fon ve esnek fondan oluşmakadır Emeklilik Yaırım Porföyü Emeklilik yaırım fonu porföyü; naki, vadeli ve vadesiz mevdua; ers repo dahil borçlanma araçları ile hisse seneleri; kıymeli madenlere ve gayrimenkule dayalı varlıklar; repo işlemleri; vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri; borsa para piyasası işlemleri; yaırım fonu kaılma belgeleri; SPK arafından uygun görülen ve kamuya ilan edilen diğer para ve sermaye piyasası araçlarından oluşmakadır. Fon porföyü, porföy yöneicileri arafından yöneilmekedir. Bireysel emeklilik siseminde faaliyei gerçekleşiren yukarıda belirilen işleyiş fonksiyonlarının yanı sıra 4632 sayılı kanunda; Fon Porföyü Varlıklarının ve Fon Paylarının Saklanması, Emeklilik Yaırım Fonlarının Birleşirilmesi ve Devri, Kamunun Aydınlaılması ve Bireysel Emeklilik Siseminde Ceza Hükümleri gibi işleyişe ilişkin hükümlerde yer almakadır Türkiye de Bireysel Emeklilik Siseminin Büyüklüğü Türkiye de finans sekörünün varlık oplamı 2008 yılında 937 milyar TL ye ulaşmışır. Finansal sekör varlıklarının % 78,2 sini (TCMB hariç) bankacılık sekörü oluşurmakadır. Sigoracılık sekörünün payı ise % 3 ür. Türk finans sekörü bankacılık ağırlıklı bir yapıda olup, onu sırasıyla sigoracılık sekörü ve menkul kıyme yaırım fonları akip emekedir.

39 yılında mevcu emeklilik şirkeinden 0 u haya ve bireysel emeklilik alanlarında birlike faaliye göserirken, bir adedi sadece emeklilik alanında faaliyee bulunmakadır yılı sonu iibariyle emeklilik şirkeinde ai 20 ade fon ve kaılımcılara değişik seçenekler sunan.34 ade plan bulunmakadır(deneim Raporu, 2008:3). Bireysel emeklilik sözleşmelerinin 2008 yılı iibariyle yaş gruplarına göre dağılımında ile yaş arası grupların geçmiş yıllarda olduğu gibi ağırlıklarını korumakadırlar yılında sözleşmelerin yaklaşık % 72 si yaş grubundan oluşmuşur. Türkiye de Bireysel Emeklilik Sisemi yaklaşık alı yılı aşkın bir süredir faaliyelerini sürdürmekedir. BES nin anılan dönemdeki gelişimini ifade eden rakamsal büyüklüklerden; kakı payı ve yaırıma yönlenen fon uarları ile kaılımcı, sözleşme ve emekli olanların sayısı Tablo 2 de verilmekedir. Tablo 2: Türkiye Bireysel Emeklilik Siseminin Büyüklükleri BES Büyüklükleri * Kaılımcı Sayısı (Bin) ,0.073,7.457,7.745,4.988,3 Kakı Payı Tuarı (Milyon TL) 288,3.7,2 2.60,2 3.97, 5.467, ,9 Ya. Yönlenen Fon. (Milyon TL) 276,3.078,6 2.52, , ,2 6.88, Toplam Sözleşme Sayısı (Bin) 334,6 74,.4,4.576,3.933, ,2 Bireysel Sözleşme Sayısı (Bin) 272,0 537, 863,4.93,.523,2.78,2 Grup Sözleşme Sayısı (Bin) 62,6 77,0 278,0 383, 40, 486,0 Emekli Olanların Sayısı Kaynak: Emeklilik Gözeim Merkezi Yıllık Raporları * arihi iibariyle BES in alı yıllık gelişimi kaılımcı sayısı ve kakı payı uarı bakımından incelendiğinde, 2004 yılında 34,3 Bin olan kaılımcı sayısı