devam etmiş ve 1470 (875) tarihinde nihayet

Transkript

1 HALİM BAKİ KUNTER A. SAİM ÜLGEN Fatih M e h m e d II. uin i'elhi müteakip lstaubul"uu yüksek bir tepesi üzerine büyük bir cami ile beraber yaptırmış olduğu mimari manzume bu şehrin son derece dikkate şayan tarihi âbidelerinden birini teşkil eder. Sekiz medreseyi, sekiz tetümme medresesini ayrıca durüşşija, darüzziyaje (.talıbane), İmaret, kütüphane, Kârvansaray, hamam ve saire gibi müştemilâtı ilitiva eyleyen ve çok geniş bir saha kaplayan bu muazzam ve mütenazır mimarî eserin nührakını teşkil eden Fatih camiini ve buna dair intişar etmiş olan yazıları umumî bir tetl-;ike tâbi tutmağı öledenberi istiyordum. Tarilıî bir mevzu olmaktan, san'at ve estetik balüslerimu umumî çerçevesinden çıkarak bir ihtisas işi halini alan, bundan başka plân ve makta' çizilmesini de icap ettiren bu çalışmada bilgisi kadar ruhundaki saıvat heyecanı ve görüşü kuvvetli bir arkadaşla elbirliği yapılması lüzumu kendini gösterdiğinden eski eserlere bağlılığını ve Türk âbidelerine lıayranlığuu bize daha talebelik hayalında iken verdiği eserlerle isbaı eyleyen, kabiliyet ve iktidarını çok genç yaşda salâliiyetli üstadlara teslim ettirmeğe muvaffak olan Mimar Ali Saim Ulgen' den bu himmeti istedim. Tarih ve san'at bakımından yüksek bir değer laşi)an bu mimarî manzumeyi Türk san'at eserlerinin güzelliğine ve füsununa gönlünü kaptırmış birer âşık heyecaniyle iyiden iyiye inceledik. Bir yandan âbideyi, öbüı yandan şimdiye kadar bu âbide hakkında yazılmış veya çizilmiş olan eserleri tetkik eyledik. Bunları birbirleriyle, ortada duran hakikatle veya kalabilen izlerle karşılaştırdık, üzün uzun düşündük, itinalı ölçüler aldık. Düşündüklerimizi teyid edecek ilmî ve maddî deliller aradık ve bulduk. Aşağıdaki yazıyı işte böyle uzunca süren bir emeğin, el ve gönül birliğinin mahsulü olarak karilerimize arzetmekteyiz. Birçok değerlere ve hususiyetlere malik olan Fatih camiinin en güzel taraflarından biri de yüksek bir kıj-meti haiz bulunan kapısıdır. İç ve dışı tamamiyle mermerden yapılmış olan Tak-Kaınmn çok kuvvetli Selçuk tesirini tebarüz ettiren haricî sivri kemeri allına ince bir san'at görgüsünün kudretli eliyle imtizaç ettirilen Bursa kemeri ve bunlarm allına dizilmiş olan islalâkliller bu güzel heyete mimarî eserlerimiz arasmda ve mimarî tarihimizde mutena bir mevki bahşeyleiuiştir. Türk san'atkârı bediî duyguları plâstik biı eserde -millî delianm inkişaf seyrini de göstererek- çok kuvvetli ve güzel bir surette yaşatmıştır. San'at kudreti burada âzami sadelik içinde asîl ve muhteşem bir eser yaratmasmı bilmiştir. Tarihde eski bir devri kapayıp yenisini açan büyük bir zaferin gönüllere verdiği heyecanı duymuş olan san'atkâr bu kapıyı denilebilir ki yalnız cami için değil belki tarihin ve Türklerin girdiği yeni devir için de bir medlıal olarak inşa etmiş; büyük zaferin hatırasını yaşatacak, onu nesillere ulaştıracak bir zafer takı gibi yükseltmiştir. Türklüğün, her yerde kendini gösteren, yüksek kudreti önünde saygı ile eğilerek onun altından geçer ve mevzuumuza gireriz. Halim Baki Kunter Fatih camii İstanbulun en eski âbidelerinden biridir. İstanbulun fethinden dokuz sene sonra yani 1462 (867) yılında inşasına başlanılan bu mühim eserin yapısı sekiz sene devam etmiş ve 1470 (875) tarihinde nihayet bulmuştur tarihindeki büyük zelzelede mimar Eski S i n a n ' m sekiz yılda yapmış ol-

2 92 HALİM SAlM duğu ilk Fatih camimin büyük kubbesi, türbe ve sair aksamı sakatlandığmdan Mustafa ill. ün emriie caminin yalnız harim kısmı temamen yıkıbp mihrap tarafma doğru ileri götürülmüş ve Sultan Ahmet Camii plânı tatbik edilerek inşaata yeniden başlanmıştır. Fatih camii bu suretle eski şeklini kaybettiği gibi Edirnede çok mütekâmil biı veçhe gösteren ve Koca Sinan'a gelinceye kadar hiç bir san'atkâr tarafmdan istifade edilmeğe cesaret gösterilemiyen üç şe tefeli cami dahi san'at müdekkikleri tarafmdan bu eser gibi tetkik edilmeden geçilmiş olduğundan Istanbulda um^ımî karakter itibarile Ayasofyaya. benziyen Beyazıt Camii ( ) Türk mimarisinde birdenbire doğan bir eser olarak telâkki edilmiştir. Bu sebeple Istanbula gelen Türk san'atkârlarınm Bizans'm Ayasofyasmm azamî tesiri altmda kaldıkları kanaati hasıl olmuştur. Halbuki Bursa, Edirne ve Istanbuldaki eserler kronoloji dahilinde iyice tetkik edildiği takdirde inşa tarzı ve mimarî karakteri itibarile Ayasofyadan. çok ayrı hususiyetler gösteren Üç Şeref eli Camii meydana çıkar (1432). Bir takım üstün vasıflar taşıyan böyle bir eseri mimarî tarihimizde Ayasojyanın tesiri alımda kalmadan Selçuk san'atınm kuvvetli unsurlarile beslenmiş bir Türk mimarı ibda eylemiştir. Bunu takip eden âbidelerimizde vücut bulan tekâmül hiç de hayretle karşılanacak bir hâdise değildir. Bu tekâmülü Aya sofyanm tesirine atfetmek de gayretkeşlikten ibarettir. Fatih camii hakkındaki etüdü hazırlarken bu cami hakkında bundan evvel intişar etmiş olan yazılarla bu camiden bilmünasebe bahseden yazılan ve yine bu camiye aid resimleri tetkik ettik. Bunlar da şunlardır: 1 Jj^ij^^^'^^jjj^^^^jNurosmaniye hanesi 6 Suyolu Haritası, Köprülü Kütüp. (Fazıl Ahmet Paşa kısmı) tarihi, H 1083, fiş No Suyolu Haritası, Köprülü Kütüp. hanesi (Fazıl Ahmet Paşa kısmı) fiş No H a 1 i 1 E t h c m E l'd e nı, Camilerimiz Celâl Esad, Türk San'alı, Dr. S ü h e y 1, Fatih Darü^şijası, 11 Sir William Stirling M a X w e 1 Ba r t, J/ıe Turksin, MDXXIII London, MDCCCLXXIII. 12 Byzantion (Die Apostolkiiche und die Mehmedije zu Konstantinopel - K. W u 1. z i n ge r), Paris, A. Gabriel, Les Mosquees de Constantinople, Paris C. G u r 1 i t t, ^Die Baukunst Konstantinopel, Berlin C. G u r 1 i 11, Orientalisclics Archiv I, Berlin Bunlardan W u 1 z i IÎ g e r ' in liyzantiondaki yazısı 32 sahife tutan uzunca bir tetkikdir. Ve etüdlerin içinde en etraflısı ve muahharıdır. W u 1 z i n g e r yukarıda sayılan mehazların hemen hepsini gümıesine rağmen binayı yerinde kuvvetle tetkik etmediği ve Havariyun kilisesinin üstüne yapıldığı iddiasını ileri sürerek buna tamamen inandığı için bir çok noktalarda yanlış lıükümlere varmıştır. Bugüne kadar yazılan bütün yazıların tenkidini ihtiva eden bu makalenin iyice tetkik ve mukayesesini yapmakla bu bina üzerine yürütülen bilcümle mülâhazaları da tenkit ve mütalâa etmiş olacağız. Ayrıca bugüne kadar nazarı ilibare alınmayan noktaları da tebarüz ettirmeğe çalışacağız. kütüphanesi. ESKİ FATİH CAMİSİNİN EVSAFI 2 ^.1 ^V^^J^, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, cilt. I, S Dr. Ağaoğlu Mehmet, Fatih camisinin şekli aslisi, (Hayat Mecmuası, No. 45, sene 1927). 5 öu-j\c-a«jualı cri\^ Ji- JjU* jt Matrakçı Nasuh, H. 944, istanbul Üniversitesi Kütüphanesi (867) (875) yıllan arasında Mimar Eski Sinan (1) tarafından yapılan bu camı Türk mimarî tarihinde mimar Koca Sinan'm devrine kadar devam eden zincirleme tekâmülün çok karakteristik bir halkası idi. Bugün mevcut cami eskisin- (1) Eski PatUı camimin mimarı hakkında büf çok fikirler İleri sürülmüştür. Mehmet Ağa^ oğlu tarafmdan yazılan makale M. Wulzln.

3 FATİH CAMİÎ 93 den harim ve haricî kitle itibarile çok farklıdır. Eski tarihlerde ve»*l^i-r^ JL^ nam eserde eski binanm temellerine kadar hedm edilip yeniden inşa edildiği yazılıdır. Halbuki bazı kısımları muhafaza edilmiştir. Ve bunlar bugün elimizde çok mühim b'.rer vesika ve mukayese unsurudur. Eski Fatih Camii Evliya Çclebimıı verdiği malûmata. Suyolları harilat-mdal ve Mairakcı Nasuh'daki resimlere ;röre büyük ve tam bir kubbe ile örtülmüş olup mihrap üstüne bir yarım kubbe inşa edilmişti. Caminin hariminde büyük kubbeyi ve mihrap yarım kubbesini tntan, cenah kemerlerinin istinat ettiği, iki büyük pilpaye ile iki mermer sütun cenahlara orta kısımdan ayırmakta idi. Bu cenahların üstleri, tanburları yüksek (2) üçer kubbe ile örtülmüş ve son cemaat mahalli revakh bir avlu ile çevrilmişti. Bu şeklin müşahhas bir numunesini Beyazıd camiinde bazı noktalan hazf ile temin edebiliriz. Bu vesile ile de şunu arzetmek lâzımgelir ki Istanbulda Beyazıd Camii, Ayasofyanm tesiri altmda bir karakter kazanmış ger tarafından tenkit edilirken hiç vesika zlkredilmekslzln Chrlstodulos adında Yunanlı bir mimar zikredilerek Mehmet Ağaoğlu' nun eski Sinanı mimar gösterdiği, bu Yunanlı mimarı Udnci pl&na aldığı kaydediliyor, ve bu bir gayretkeşlik telâkki ediliyor. Halbuki böyle bir san'atkâra Demeter Kantimirl' nln Osmanlı Tarihinden başka bir vesikada rastlayamadıgımız gibi p j\ ^ dc^is^ da Fatih camisinin mimarı olarak serahatle Sinan adı zikredilmiştir. Mimar Eski Sinan'ın vakıf kayıtlar arşivinde müseccel iki tane vakfiyesi vardır. Biri evaiu reblülahir 869 diğeri evaili rebiülevvel 873 ta. rihlldlr. Kıztaşı mahallesinde bir mescid ile bir mektep ve bir zaviye ve bunların idaresi İçin bazı akarat vakfeylemiştir. Vakfiyede vâkıfın adı şu suretle ya- İlk Fatih camii mimarına verilen Atik Sinan admın bu zatı mimar Koca Sinan' dan aynrmak İçin kullanılmış olmadığı Mimar Koca Binandan çok evvel yazılan vakfiyeden anlaşılmaktadır. (2) Matrakçı N a s u lı' un resmine bakınız. Bursa tislubunun İstanbulda imtidat eden bir karakteri olduğuna kanaat getirebiliriz. ve taazzuv ederek vücut bulmuş değildir. Fatih c-ohii'mdeki tekemmülle Beyazıd camii: Beyazıd ve Çarsanbadaki Sullan Sel im camilerinin imtizacından da Sinan Ekolü doğmuştur. Beyazıd camiinde yanlardaki kollar ve bunların bağlandıkları şimal garp yarım kubbesinin kaldırılmasile Esli Fatih Camii vücude gelir: hem de bütün teşkilât ve mantıki ile. Suyolları haritasında mevcut Fatih. Atik Ali pa.şa ve Beyazıd camileri resimlerini mukayese edersek yan cephelerinin oldukça müşabih olduklarım görürüz. birbirlerine Yan cephelerin sağır olamıyacağr keyfiyeti de göz önünde tutulursa büyük kubbenin istinat ettiği dört kemerden mihrap cihetindekine mibrab üstü yarnu kubbelerinin dayanmakta olduğu anlaşılır. Diğer üçünde pençereler açılmış ve dolu kısımlar ikişer kemer ve bîr sütun üzerine istinat ettirilmiştir. Halbuki M. W u 1 z i n g e r bu cepheleri tek pencereli ve sağır olarak göstermiştir. Bu zatın makalesindeki resimlerde kubbe biraz daha yüksek 2Örülmekfedir. Ayni resimde kubbe tanburu etrafında görülen islinad kemerleri de Fatih devrinde mevcut olmıyan inşai elemanlardandır. Halbuki Fatih. Beyazıd. Atik Ali Paş'i ve hattâ Edirnedeki Beyazıd camilerinde bu kemerlere rastlayamayız. îlk defa olarak tstanbulda Çarsanbadaki Sultan Selim Camiinde kullanılmış olan bu inşaî eleman vukanda isimlerini saydığımız eserlere sonraki tamirlerde ilâve olunmuştur. Cenahlardaki ufak kubbelerin lanburlan yine bu resimlerde görüldüğü üzere lıasık değildi. Bunu I\T a t r a k c I N a s u h ' un resminde gördüğümüz gibi Tahhane medresesinin dahilinde mevcut oda kubbelerinin bit; değişmemiş olan şekilleri de bu kanaatimizi tevsik eder. Bu kubbelerin tanburları dabilen mainî şekillere taksim edilmiş ve bu cihetle irtifaı vüksek tutularak dairevî bir kaide murabba bir plâna irca olunmuştur. Büyük kubbenin oturtulmuş olduğu şimal garp kemeri de canibi kemerler gibi inşa edilmiş, bu cepheye de ])cn(,ereleı açılmıştır, u I z i n g e r ' in rcsinılcrinde ise bu

4 94 HALİM- S AIM cephe kısmen geri çekilmiştir. Kanaatimize göre bu cephede kemerlerin istinatgahları olan ayaklar bulunmakda îdi. Büyük kemer esas duvar üzerine ikame edilmişti. Şadırvan avlusu mustatilî bir plândadır. Bu günkü ve dünkü şekli arasmda hiç bir tahavvül olmamıştır. Bugünkü camiin genişlemesi M. Wulzinger'in resimlerine ve izahatma göre bu cihettendir. Halbuki yapdığımız tetkikatm sonunda bu teze zıd bîr neticeye varmış bulunduk. Bu zat, çizmiş olduğu resimlerde mihrap duvarmm ibka edildiği kanaatindedir. Bunun sebebi de caminin temellerinin bu mevkide olduğunu kabul ettiği Havariyun Kîlîsesimn duvarları üzerine inşa edilmiş olduğunu isbat etmek iddiasıdır. Bunun için göz önünde mevcut hakikî vesaika istinat etmekten ziyade takribi ve hayalî hesaplara dayanmaktadır. Bu mütalâaları sırasile izah ve tenkid edeceğiz. M. Wulzinger'in yaptığı hesaplara göre mihrap duvarı yerinde kalmak şartilc cami eski vaziyetindeki avludan bir aks kazanarak büyüyor ve murabba avlu nıustatil bir şekil alıyor. Bu kanaati yeknazarda kabul etmek için sebepler yok değildir. Bunlardan üzerinde durulacak en mühim nokta caminin son cemaat yerine açılan cümle kapısının bulunduğu cephenin yeniden inşa edilmiş olmasıdır. Pençere nisbetleri ve kemerler tamamen Türk-Barok üslubunun esaslarını irae eder. Fakat unutmamalı ki caminin büyütülmesini müteakip canibî duvarlarla bu cephenin birleştirilmesi inşaî bakımdan bir çok mahzurlar doğururdu ve belki bu cephede de bazı çatlaklıklar vücut bulmuştu. Bu yüzden bütün duvarlarm hedmi ve yeniden inşası mevzuubahs olmuş, yalnız şadırvan avlusu ve direkler ibka edilmiş ve hiç değiştirilmeden yeni binaya eklenmiştir. Bu kanaatimizi tevsik edecek delillere gelince: camiin yan uzunluğuna cephesinde avlu cihetinde dört direk aksmı müteakip bir kapı ve altıncı aks olarak da daha mürtefi son cemaat direkli mahalli gelir. Bu noktaya dayanmış bulunan eski minare kürsüsü ve kapı kemerleri hiç el sürülmemiş çok temiz XV inci asır Türk mimarî unsurlarını ihtiva eder. Yalnız minarenin kürsü ile^ beden kısmı arasında gerek taşçılık, gerek renk itibarile çok büyük fark olduğu çib; sonradan yıkılarak eklenmiş olduğu gözle tef. rik olunacak kadar imtiza>;;.?ızhk da mevcuttur. Demek ki minare ile son cemaat mahallindeki direkler yerlerini dı-ğislirmemişler, bu halde binanın bir yarım kuwie ilâvesîle ilerlemesi bu cihetten kabil olamamışın. Binaenaleyh mihrap cihetine dopnı ]-.5r lalıavviu olduğunu kabul etmek lâ/ımjrelir. Tumu tevsik için de bu cephede tpikikatıımya devam edelim. Türbelerin bugünkü hinalan da yeni ve barok tesirlerini havidir. Türbeler avlusunun pcnçereli duvarlarınm cami ile ilti^ıv peyda euiği nokta üzerinde duralım. Şorba (Çorba) kapısmdaı. İIÜKMCU devam edegelen İni duvara arılmış cl.ıu pencerelerin oluzuncu.sunun kesilmiş ve tmtçeve mulürlprinin çekiç darbelerilo kısrucu Lo/ularak bir köşe hissini vcrcev'k şekilde v:," T<j^,ı. mış olduğu görülür, öleünu'i/e ;';,, < \,n noktada hazfedilen parmaklıklı l.alıc- duvarı pençeresi be.ş tane olmalıdır. Kcsilı-n. y>enç.ere parmaklıklarının girmiş olduğu ıloiklet balen mevcut olan süve ta';! üzevîncl' 'röriilmektedir. Bu noktada taşlar kısm. u vr,ululmuş ve derzler hariçten PÜrüleu Im -Ta doldurulmuştur. Buşrüıı mevcut olan hülüu bu lı,>l!<iye ve izlerden anlaşddığı üzere '^amiîu srid'-vau avlusu tavafından değil mihrap duv.nt cılıetinden ilerlediği inkâr kabul etmez bi\- lıakikattir. îlk yapılan minareler birer şeiı-mi ve külâhlı idi. Şakulî nisbetlerinin Lnıluv olduğu eski Gravür'lerde görülmektedir. Foleukluiardanberi devam edegelen ve Bur^a devrinin de hususiyetlerinden olan bu nipboi farkı îznik ve Bursadaki eserlerde ve îslaul'îîlda Sul lan Ahmelleki Fin/zağa ramü minair sinde görülür. BUGÜNKÜ FATtH CAMİÎ 1765 (1179) tarihindeki büyük zelzelede büyük ve küçük kubbeleri Fakiîtlanan ilk Fatib camiinin Mustafa lîî. yeniden yapılmasını irade ettiğinden 1767 (1181) de inşaata başlanmış ve 1771 de lamirat sona ermiştir. Bu inşaat sırasında yajulau değişikliği görelin*:

5 FATİH CAMİİ 95 Bugünkü heyetile gördüğümüz bu cami plân ve hacim itibarile Sultan Ahmet camiinden çok az farklıdır. Sultan Ahmet camiinde haricî kitle daha oturaklı ise de kubbenin bırakdığı tesir talî derecededir. Bu eserde ise tanburlar ve haricî inşaî tecsimat daha şakulî ve mürtefidir. Dahilde Sultan Ahmet camiinin kaim ve yuvarlak fil ayaklan yerine murabba plânlı ve daha munis şekilli pilpaye- 1er mevcuttur. Bu ayaklara kemerler daha sade ve basit surette oturtulmuştur. Fakat mi marî nisbetler ve talî şekiller barok üslûbunun çevresinden uzaklaşamamıştır. Yalnız eski mimarî elemanların tertibi ve sivri Türk kemerlerinin, o devirde terkedilmiş olmasma rağmen kullanılması eski Fatih camiimn yerine yapılan bu eserin mimarmm. eski klâsik san'ata hürmetgâr biri yani bir Türk olduğunu gösterir (3). O yıllarda yapılan Nuru Osmaniye camii üslûbunun büııyesile, bu bina arasında yapılan mukayese bıı kanaatimizi kuvvetlendirir. Mustafa III..arafından yaptırılan şimdiki Fatih camii dört pilpaye üzerine oturtulan bir merkezî tam ve dört canihî yarını kubbe ile örtülmüş murabba plânlı bir binadır. Yarım kubbeler ile yan kemerler arasını örtmek maksadile tali yarım kubbeler inşa edilmiştir. Yan istinat ayaklan arasına sıkıştırılmış maksurelerle haricî abdest muslukları, üstü revaklı galeri bu hudud haricinde kahr. Camiin inşaatı sırasında -yapılan hünkâr mahfili ile minber bize XVIII inci asrm ikinci nısfmm bütün» hususiyetlerini gösterir. Hünkâr mahfilinin mihrap nişi ve minber tezyinatı ile mulürleri fmoulure') bugün dahi mevcut olan esas mihrabın ve cümle kapısmm (4) evsafına hiç benzemez. Bu hu- (3) Halil Etem Eldem CamiJerimk adlı eserinin ncl sahlfelerlnde Fatih Camii hakkında yazdığı satırlarda İkinci Fatih Camii ml. mannın Hacı Ahmed Halife, bina eminlerinin Sarım İbrahim Paşa İle İzzet id e hm e d b e y, yapı kalfasının K ö r Van i kalfa olduğunu zikrediyor. (4) Bu gün mevcut olan mihrap 11e cümle kapısı ilk binadan kalma nefis san'at eserlerindendir. Cümle kapısı tarafından camiin llerletumediglnl yu. karıda İzah ettiğimiz cihetle bu kapının yerinden kaldırılıp yeniden yapılmasına lüzum hasıl olma. dıfı kabul edilebilirse de mihrap duvarı bir yarım susiyeller o devirde taş işçiliğinin, mimarî nisbet ve telâkkilerin ne kadar büyük farklar arzettiğine birer delildir. Camiin dahilî duvarlarında ve kubbelerde görülen tezyinat XIX uncu asrın çirkin kalem işleridir. Bugün yeşil rengile sıvaların altında sezilen nakışlar belki XVIII ci asırda yapılmış olan tezyinattır. Minareler, kürsülerinin üst kısınılarmdan itibaren yeniden inşa edilmiştir. Her biri üçer şeıefelidir zelzelesine kadar minarelerde yine ahşap külahlar mevcut iken zelzeleyi müteaklj) yapılan tamirde külahlar kesine raşdan ve bugünkü sekillerile inşa edilmişlerdir. İLK BİNA ÎLE BUGÜNKÜ BİNANIN MUKAYESESİ 1162 (867) (875) yıllan arasında mimar eski Sinan tarafından yapılan ilk Falilı camii ile 1767 (1181) (1185) seneleri içinde İM u s t a f a IH. tarafından tamir vc inşa ettirilen ikinci Fatih camiini ayrı ayrı izah ettik. Burada bunları birbirlerile mukayese ederken tekerrürden içtinap edeceğiz. Î!k cami yajjilirken: mevcut olan mimarî tekâmülün seyrine üıtîyarsı/ oyulmuş, bu sebe])le günden güne tekemmül eden Türk mimarisinin san'at lerakkiyalmdan güzel bir enmuzec vücut bulnuıştu. O zamanki Türk mimarisi daha genç ve klâsik nizamlarını yeni yeni vazetmeğe başlamış olduğu için meydana çıkan eserde devrin tekâmülüne ve kudretinin artmasına misal olacak hususiyetler sezilivor. Tecrübe ile vücut bnlan bu eserler müşahhas bir ruh taşırken daha sonrakilerde san'at mücerred ve klâsik bir veçhe almağa başlıyor. Halbuki ikinci eser inşa edilirken klâ=ik san'at telâkkileri artık tarihe karışmış lıulunmaktadır. Avrupanın iyi veya kötü tcsirleıi büyük bir kıymet vc vevacdadır. Vücut bulacak bir eserin nnıhakkak o günün modasına uyması lâzımgclmektedir. Fakat ne gariptir ki o günün işçisi dahi elinde kalem, çekiç ve malasile bu modanın bir tatbikatçısı olduğu halde camiin bünyesinde eski binayı hatırlatan tesirlerden kıntnlamamıştır. kubbe kadar İleri götürüldüğünden eski milımp, İlerleyen duvara nakil ve yeniden inşa olunmuştur.

6 96 HALİM S AIM Onda, kaybettiği şeyi arayan fakat biı türlü bulamıyan bir san'atkârın mütereddit tahassüsleri vardır. Bu eserinde mimarm eski klâsik mimariye üzendiği ve temellerine kadar indirdiği âbidenin füsûnu içinde kal mış olduğu zannedilir. Fakat bu hissiyata rağmen san'atkârm günün modası tesiri al tmda bir halita vücude getirdiği görülür. Mi marî elemanlar zikre değier bir hususiyet arzetmekde ise de nisbetleri klâsik san'ata göre. zayıftır. Dahilî teferruat, akant yapraklı başlıklar, dairevî tali kemerleı binanm karkteri üzerinde büyük tesirler yapmaktadır. Cümle kapısmın haricî sivri kemeri tek merkezli ve mümaslarla çizilmiş olup çok kuvvetli Selçuk tesirini tebarüz ettirmektedir. Bu kemerin kuvvetli inhinası minare kapılarmm üstlerinde de mevcuttur. İçi ve dışı tamamen mermerden yapılmış olan Tak-Kapmm bu nefis kemerinin altındaki Bursa kemeri de çok ince bir san'at görgüsünün kudretli eli ile imtizaç ettirilmiş, al tma dizilen istalâktitler bu güezl heyete mimarî tarihimizde mutena bir mevki bahşey- İçmiştir. Revaklı avlunun ortasmda yükselen dört servinin gölgesinde sivri külâhile bu mimarî mahal içinde en kuvvetli bir plâstik eleman olan şadırvanm hususiyeti zikre şayandır. Bu avluda Beyazıd camiinde görülen tez yinat kalabalığmı bulmak kabil değildir. Hatların sükûnu, gerek ufkî, gerek şakulî nisbetlerin âhengi Şehzade ve Süleymaniye camilerine yakın bir seviyyededir. İlk Fatih camiinin harimi müstatilî bir plânda olduğu halde bugünkü şekli murabbaa pek yakındır. Evliya Çelebi eski Fatih camünin kubbesini tutan dahilî ayaklardan bahsetmemiş ise de canibî somaki direkleri zikretmiştir. ;ı.1^'<a)a>. bu pilpayeleri Filayağr adı ile kaydediyor. Bu kelimeden muhakkak yuvarlak bir pilpaye inşa edilmiş olduğu anlaşılamaz. Halbuki ilk önce Dr. Mehmet Ağaoğlu, sonra M. W u 1 z i n g e ı çizdikleri resimlerde mihrap yarım kubbesile esas büyük kubbeyi tutan ayaklan daire ^Vlinde tersim etmişler ve bu suretle hatâya düşmüşlerdir. Sultan Ahmet Camiindeki dairevî ayaklara kadar ve bilhassa Istanbula gelir gelmez köşeli kaideler yerine bu şeklin knllanılmaeına ihtimal yoktur, öyle olsaydı daha sonraki eserlerde bir çok nünıuııe]çj.j ne rastlardık, nitekim bu camide kullanılan birçok mimarî ve tezyini elemanlan sonraki en üstad mimarlar bile büyük bir değişikliğe lüzum görmeden eserlerinde kııllanmişlarılır Bu vaziyette ilk cami orta salıau iıibarile oldukça mürtefi, cenahlarda ise de oldukça basık idi. Bu şekle göre cami InriiKİsi mihrap yarım kubbesinin alt kaidesi se\ iy^ e^îııcle olmak, merkezi kubbenin istinat etliği eanibi duvarların ve cümle kapısı duvannm üzerinde bulunmak, diğeri merkezî kııljbeın,, if,ııbur kaidesinde olmak üzere iki talıakaya taksim edilmiş ve yanlarda fevkani maksin e ler ile mahfiller yapılmamış idi. Bugiitıkii eserde biri, yarım kubbelerin alllarnuı ilin e olunan daire şeklindeki tali yarım knblıeleı nı sp. N viyyesinde; diğeri esas kıı!ıbc kaidesiıul, olmak üzere iki kat gezinti yeri vücude ' eih-ilmistir. Mihrap dahilî cephesinden başka diğer cephelere bir kat mahfiller ilâve olunmuştur. Fski binada mihrap yarım kiiblv-l ],. günkünden çok daha alçak ve haricî iiısiişünde esas büyük kubbe ile bağlı değil d;. '^Nlevent olan pilpayelere istinad ede?ı sağu n-plı, duvarına ve kemere dayanıyordu. İlk inşa esnasında yapılan piljıav'terin dört kemerin islinatgâhı olması hasebile Ijarvari bir şekilde yapılmış olması çok lüiılıtemeldir. Bugünkü cami çok aydınlık ynııi cok pencerelidir. Bilhassa zemin tabakasnıdı İm pencerelerin aksları mütenazır olıııkl.ı 1 evaber aralıkları ayni değildir. Halbuki iıî: binada duvarlar nisbeten az pencereli aks aralıkları muntzamdı. Plân da mihrap mil* verine göre mütenazırdı. Yazımızın ikinci faslında esas ke>nerlerin sivri Türk kemerleri olduğunu zikreimistik. Muhakkak ki ilk kemerler bu püııküler kadar sivri ve yüksek değillerdi. Camiin haricî görünüşüne Kclitıer-: mihrap cihetinde duvara dayanan sağır bir yarım kubbe, mihrap yarım kubbesinin nısıf kutrundan daha büyük nısıf kutur! ıı merkezî bir kubbe ve iki cihette kuturları takriben yarım kubbenin nısıf kutru kadar olan üçer cenah kubbesi mevcut idî. Haricî lecsimat mevcut olmadığı gibi pencerelerin çerçeveleri mulürlü ve irtifalan bugünkülere nazaran kısa idi.

7 FATİH Halbuki bugün cami. tertibi cok karışdc görülen tam ve yarım büyük ve kücfik kubbeler, üstuvanî ve meıışıırî ağırlıklar, kuleler, meyilleri mütebavvil satıhlarla kapatılmış olduğu gibi dahilde de üst tabakaların girinti ve çıkıntısı pek fazladır Bu şekillere dönün düz ve sakin batları yerine kıvrak barok mulürlerinin ve silmelerinin ilâve edilmesi pek karışık bir manzara vücude getirmiştir. Camiin eski resimlere göre iki yan cep beleri düz idi. Bu yan duvarlardaki pencere mîkdarmm ne kadar olduğunu bilmivorsak da elimizdeki dokümanlarla mukayese ederek bir fikir yürütebiliriz. Suyolları haritasındavî resimde revaklı avlunun pencereleri sayısı kapı ve son cemaat mahalli yerleri buîrünkü mevcut ve değişmiven kısımlara tevafuk edivor. Demek ki bu resim bakılarak çizilmiştir. Buna «öre camiin pençerelerî mikdarınm da doğru olarak tersim edilmiş olması melhuzdur. Halbuki M. W u 1 z i n g e r resimlerinde pek çok döşeme penceresi ve iki kat tabaka pencereleri göstermiştir. Yukarıda arzettîğimiz gibi bu cenahlar alçak ve main şeklînde tezvinî unsurlara taksim edilen tanbr.rlar üzerine oturtulmuş üç kubbeli bir koridor seklinde idi. Zemin pencerelerinin üstlerindeki bir kat avdmlık pencerelerinden başka bir tabaka daha mevcut olmasına imkân yoktur. Buffün bu canibi duvarlar haricen direkli koridorlar seklinde inşa edilmiş van istinad direkleri de harice taşırılarak cami dahiline ferahlık verilmiştîı. Bu vazivete göre bnffünkü cami. eskisinden cümle kapısı üzerindeki varım kubbe ile iki cihetle mevcut ufak tam kubbelerin, van maksure ve 1ıaricî direkli şralerilerin örttüğü saha kadar aenisletîlmiş, daha yüksek ve hafif inşa edilmiştir. HAVÂTIÎYUN KÎT.ÎSFSÎ'NÎN ^lahîyftî VE FATÎH CA^TÎt ÎT.F ^Tf^^USEBETÎ. CAMtÎN BU KÎLÎSE Ü7KRÎNE ÎNŞA OLU NUP OLumuDiGı Fatih Mehmet 11. îstanbv.uı alarak Ayjsofyayı camie tahvil ettikten sonra Bizanslı rahiplere Patrikhane olarak tahsis edilen kilise bugünkü Fatih camii civarmdaki yun Kilisesi idi. Hovan'- CAMİİ 97 Bugün kilisenin yenni tamamen tesbit edecek vesaika ve arkeolojik delillere sahip lıulunmadığımızdan kat'î bir şey söylemek imkân haricindedir. Fakat M. W u 1-7- i n g e r her nedense hn makalesinin mihveri olarak Havariyim Kilisesim almıştır. Bitaraf bir müşahit sıfatile Falih camünin eski şekli üzerinde bir mikdar durduktan sonra camiin Havariyim Kilisesi temelleri üzerine yapılmış olduğunu ileri sürmekte fakat bu iddiasını hiç bir maddî ve amelî delile istinad ettirememektedir. Bunları aşağıda sırasilp mütalâa edelim: Havariyim Kilisesi Bizansm meşhur kiliselerinden biri idi. Böyle olmakla beraber gerek eb'ad. gerek saha itibarile Ayasnfvaya erişmek kabiliyetinde değildi. C o n? t a n - t i n P o r p h i r o g e n e t e ' in kitabı merasiminde tarif ve tavsif edilen bu kilise ebad itibarile o kadar büvük olmadığı gibi üzerinde teîkikat icra etmiş bulunan mimarların ve arkeolo2iarın da nmlıavvel fikirler ileri sürmelerine sebep olarak kadar cümlemizin meçhulüdür. ^I. W u 1 z i n e r ' in m:ıkalp>;ine derr ettiği filânlar arasında bulunan farklar da bıı eser hakkında elde mevcut malûmatın pek kıl olduğunu 2Ösfermektedir. İT ü b s c h. Rein a c h. V u 1 f f ve H e i s e n b e r 2 ile W u 1 z i n s- c r ' in çizdikleri plânlar umumî vasıf'ar baric birbirlerine In'ç benzememektedirler. H(nari\ım hilisest liar sekli'irff nlântr. nıiitetddtt kubbeli bir binn idi. ATııhnkknk olan sudur ki ilk insa t?dndi"i znnnn bu e=er Bazilik şeklinde ve üstü c IIIIT idi. ranibî ko1- laıı =onradın vnnılan de";s!kliğe.ıtfetm^k lâ zııııc-elir. Çünkü bu kihseiı'n tarihini 1 üncü a-ıra kadar çıkaranlar mevcuttur. Jüsliuanüs devri eserlerinde mevcut olan cap Tmodule^ o devrin öirüsü olan ^^ santim -muadili olan kadem ile muamele edilerek elde edilir. Filhakika bu münasebetler Iıer mimarî eserde aranabilir. Bucün Yunan \ T Roma mimarî nisbetleri tamamen ehle edildiği gibi büvük milletlerin san'at şubelerinde ince felkiklerle bu bususivetler aranmaktadır. Bu muavven ebadın mevrudiveti büvül< snn'atları klâsikleştirmiş ve her yeni eser! bir tecrübe vesilesi olmaktan kurtarmıştır.

8 98 Böyle olmakla beraber teşkilât itibarile yine pek çok farklar vücut bulmuştur. Bu sebeple Efesde bulunan St. Jean Evangeliste (Sen jan Evanjelist) ile Havariyun kilisesinin tamamen birbirlerinin aynı olduğu iddia edilemez. Birbirlerinin aynı olduklarını kabul etsek bile ebad arasında muhakkak bir başkalık mevcuttur. M. W u 1 z i n g e r Hauariyun kilisesinin temel ve bakiyyelerini bizzat aradığını fakat hiç bir arkeolojik delile rastlayamadığını makalesinde yazıyor. Bakiyyelerini bulamadığı bir eserin Fatih camiinin temelleri altmda kaldığı kanaatine varıyor. Çizdiği resimlerde ise haç plânın cenahlarmdaki kollar bugünkü camiin hudutlarından dışarı çıktığı halde buralarda tefkikat yapmaması dikkate şayandır. Halbuki bu zat binanın temelleri hizasında araştırmalar yapmak lâzımgeldiği kanaatindedir. Bu fikir kendisinin çizdiği resimlere itimad edemediğini göstermektedir. H ö r m a n n tarafından çizilen Efesde St. Jean Evangeliste (Sen jan Evanjelist) kili-.scsi plânını Havariyun kilisesi plânı ve eb'adı ile mütalâa eden W u 1 z i n g e r bu iki binayı da bizzat kendisi ölçerek mukayese etmiş değildir. Makalede mevcut plânlar tetkik olunursa Havariyun kilisesinin eb'adı bugünkü azametli Fatih camiinden çok daha büyük olması lâzımgeleceği gibi Ayasfoya ile hemen aynı vüsat ve kıymette bir bina heyeti vücut bulduğu görülür. Havariyun kilisesinin Ayasojya ile mukayese edilebilecek vüsatta olmadığı tarihçe malûm olduğuna göre bu eb'ad ve mukayesenin mübalâğalı olduğuna kani olmak mecburiyeti hasıl olur. Fatih camiinin yukarıda izah ettiğimiz şekilde ilerlemesini müteakip vücut bulan yeni plân üzerinde ölçü mukayesesi yapmak en doğru bir keyfiyet olur. Çünkü yukarıda zikrettiğimiz delillerle M. W u I z i n g e r ' in çizdiği eski ve yeni Fatih camileri plânlannm üst üste konularak yapılan mukayesesinin bizi mübalâğalı ve kabili itimad olmıyan bir vaziyetle karşılaştırdığını yuakrıda kaydetmiştik. Fatih camiinin Havariyun kilisesi üstüne inşa edildiğini bit an kabul etsek bile eski Fatih camisi pilpayelerinin Havariyun kilisesi köşelerine tesadüf etmesine imkân yoktur. Yeni Fatih Camii j)lânının Havariyun kilisesine tevafuk edebilmesi ihtimali nazarı itibare almırsa bu kili senin orta kubbe pilpayeleri aks, ile bugü^. kü esas kubbe ayaklan arasında 1,1, nıukayg. se yapmak münasip olur. r.i/.zai "'.l(^düğümüz pilpaye aks açıklığı ofı.ol metredir. Bu genişliği ;-51.5 santim ile n\ukayese edersek kesirsiz kabili taksim olnuyan adedler meydana çıkar yani 82' ve vlevıi l-i,- kesir buiunur. Bu eserde başka ölçü almak imkânı yoktur. Çünkü şaşmıyan yegâne aks arıklığı pjj. payeler arasındadır. Bu mikyas diğer Türk âbidelerinde de hakikî r.lçiilı-ı 1.- pürüzlü adedler vermektedir. Meselâ: Silleymaniyede 92' ve devri bir kesir vücul I>ulınakladır. Demek ki M. W u 1 z i n g e r r.h illerini plân üzerinden takribi olarak almış lnilunuyor. Cihet mevzuu balısoluik-a: Pek müstesna ve lali eserlcnlc şark, garp istikametinden ayrıldığını jmirdiijmimüz kilise mimarisi Havariyun kilisesi pil.i mühim ve eski an'anelere uygun olarak v^.pılmış o]an bir binada kat'iyyen lalbik kahiliyeti bulamazdı. M. W u 1 z i n g e r "in mukayese mevzu yaptığı ^t- Jean Kraı,f;rlisi<' lilise.si çok doğru olarak cihetlendirilnıis yani absid (Abside) kısmı şarka narteks ( Nai lcx i tarafı garbe getirilmiştir. Bugünkü ilim \c mükemmel âletler elde nievcul olmadığı İ<;İM kivı\e doğ ru tayin olunamadığmdan biiliin İstanbul camileri gibi Fatih camii de cilu'i bakımından yanlış oturtulmuştur. Bıı Yanlışlıklar mazur ve makul görülebilir. Halbuki Lİİncşin doğup battığı noktalar yani şark garp liatâsız elde edilebilir. Bugünkü camiıı'm. ihet bozukluğu bunun bir kilise üzetiııe inşa edildiğine delil telakki edilemez. îstanbulda mevcut camihıin mihrapları arasında kibleden inhiraf 5-12 derece arasında mütehavvildir. Fatih camiinin. bücüıı delillerimizi Lir tarafa bırakarak, Havariviın I.iliso.ü üzerine inşa edildiğini kabul etsek bile İslanbulda ilk defa Fatih camii mihrabı layin edilmemiştir ki bu fikir varid olabilsin. Havariyun killscsi lıakiy\elerini bulmak için başka noktalarda araşlumalar yapmak lâzımgeliyor (5). Bu sahada çalışacakları yan- (5) Karadeniz Baş ve Orta Kurşunlu medreseleri arasında bulduğumuz delik vasıtasile bir sarnıca İndik. Bu sarnıç camiin cuş avlusunun, Ka-

9 I H hş yola ve boş çalışmalara düçar edebilecek olan bu makaleyi bitaraf bir gözle tenkit etmekle ileride yapılacak etüdlere yardım etti ğimizi tahmin ediyoruz. FATIH CAMİİ MÜŞTEMİLATI Fatih camii mimarî manzumesi cok geniş bir sahaya yayılmıştır. ÎMerkezde bulunan camiin mihrap aksına göre mütenazır olan bu mimarî site (Cite) selıircilik bakımından çok mühim bir hususiyet arzeder. Hâkim bir tepe üzerine inşa edilmiş olan bu mimarî manzumenin binaları kademe kademe alçalmaktadır ki bu tarz modern şehircilik telâkkilerine yabancı değildir. Türk mimarisi bakımından bu heyetin büyük bir kıymeti vardır. Bu muazzam ve mütenazır site (Cite) teşkilâtı evvelki ve daha sonraki tiplere benzemez. Fatih camiinde mütenazır olan binalar şunlardır: Şarktan itibaren sıra jle şimal ve cenupta Dariişşifa (bugün bir duvarı kalmıştır) Darüzziyafe (taphane) ve İmaret. Baş. Orta çift ve Ayak kurşunlu medreseleridir. Bu Medreseler ve Darüşşifa ortalan avlulu, büyük heyetler halinde camiin sağ ve soluna sıralanmışlardır. kârgir ve üstleri kubbelidir Cümlesinin inşaatı Bu medreselerin haricinde gerek Karadeniz gerek Akdeniz cihetinde ikinci sıra tctümme denilen medrese odaları mevcut iken cenupdakiler yola, şimaldekiler yangında harap olduğundan arsa haline inkılâp etmiştir. Karadeniz cihetindeküerden ikisi Evkaf Nazın Hayri Bey in zamanında yeniden inşa" edilmiştir. Tetümmeler de kârgirdi. Yalnız biri şimale diğeri cenube bakan, ahşap direkli revakları vardı..bu medreselerin gerek plânlan gerek mimarî teferruatı zikre değer önemli luısusiradeniz clhetindekl medrese odalarına bitişiktir. Bunun alâkadarlar tarafından bilinmediğini zannediyoruz. Mütekatı tonozlu, yuvarlak kemerli ve direkli olan bu eser burada yapılacak arkeolojik araştırmalara başlangıç olabilir. Mütekatı tonozların her dört köşesinde mevcut olan su künklerl bu sarnıcın üstünde mermer döşemeli bir avlunun bulunduğu kanaatini vermektedir. Bu binanın üstünde Havariyun kilisesi atriyıımunun bulunması ihtimal dahilindedir. Bu vaziyete göre kilisenin daha şarkta ve darüşşifa civarında olması İcabeder. C A M I I yelleri haizdir. Bugün mevcut olan türbeler 1179 zelzelesini nniteakii) camiin milırap cilıetinden luiyütülmesi sırasında daha geri alınarak yeniden inşa edilmişlerdir. Bütün şekib lerile X\TII inci asır ikinci yansının eserleri oldukları görülür. Bugün mevcut olan kütüphane ile şekerciler çarşısına nazır bina (mektebi Sıbyan olması melluızdur) aynı inşaat sistcmile H de M a lı m u d I. tarafından yaptırılmış eserlerdir. Tabhane ile Dariiş.şifa arasında mevcut olun barok lünalar N a k ş T d i 1 Sultan tarafından ya])tınlmış türbe, sebil, mektep, \"c medreseden iluıvet bir küldür. Bu binaların ka]3î1annda görülen kitabe ve yazılar Hattat Rakım" m nefis eserleridir. 99 FATİH CAMİİ İLE MÜŞTE^^llLATININ FA TİHİN TÜRKÇE VAKIF VESÎKASINDAKİ TAVSİFLERİ Fatih 1\I e b m e d II. nin Türkçe \ akif vesikasında Falih cnnü ve 50 inci sahifelerde.<u suretle tavsif olunmaktadır: Bade' zalik dfirüssallaıuılif'etu'yye malııiıiyyei Konstantiıuvvcnin haj:ı vasatında halâ l'enicarııi mahuueh demekle marul olan mahalde bir camii cenuelchû ve mabedi reiiıılbina inşa buyurdular ki hamı dilcuyi kı'/şei safa ve puvel minberi nayajıi mihrabı süllem.i (imânı hiida kanadili zerrin ile olkubbei simin evci letajetde mahu pervindir..-îyinedir ki ruvi sefa gösterir miidam sahm harımı hiirremi ferşinde her ruham Camii bart firdevsi âbı ili minaresi sidrei nıi/nlehadir. denilse rımjıalll ı^unı'ı eira değildir. dx'j du» Jj^ 3^ J. o 3^,1, -ol. AÖ. Semaniyc \e teti'uume niedreseleriyle dariittalim. kitaphane, müderris evleri, darü.y^ija ve imaret de sırasiyle şu suretle tavsif olıınınıışlardır: Payitahtları darülilim olmak inn hav-

10 100 H ALlM S A! M lı camii feri/de sekiz medrese ve bu medreseler verasında tetümme ismiyle mevsum birer medrese peçe cem'an on aüı medrese ve camii şerifin garbe mail olan kapısı tarafında bir darüttalim bina buyurdular ki her medresenin şemsei takı muallâsmda envan hüda gün gibi rahşan ve ayinei ruhamı mücellasmda ruyu sefa kursu hurşid gibi tabandır. (S ). Camii şerifin canibi garbisinde bîr buk'- ai lâtife dahi inşa buyurdular tâ ki medarisi şerifelerinde ifadei ulûm eden müderrisin ve iktibası ulunü âliye eden talibini müstaiddin belki ulemai müstahikkînden sair mühtacin için vakıf buyurdukları kîtnplar için mahzen ola (S. 53). ve zamanı devletlerinde olan ulemayı kiramı havli camii şeriflerinde sakin oh mağa ter^p, belki ekseri için mihmandarı keremleri menazili lâyıka ve mesakini faika tertib etmekle erbabı fezail ol havalinin ahu havasına mail olup etrafı cumii bariğleri mecmaı ulema olmakla pürnur ve nümunei beyti mamur olmuştur (S ). emrazı batıniycye ilâç ile itmamı hizmeti dini mübin eyledikten sonra merzayi müslimin ve mihneti abu kil ile azürde dil olan müsafirini varidin ve mücavirini muhtacın hizmetini dahi zimmeti himmeti âliyeyi şahanelerine lâzım ve emri mütejıattim bilip... camii şerif civarında iki âli imaret ve ziyafethanei pür nimet bina buyurdular. Her biri bir mihmanhanei yegâne ve ziyafethanei bir mislü hi bahanedir ki niamı cinan gibi feyzi kesilmez ve rahmeti rahman gibi bezli eksilmez.. İki huk'ai şerif enin birine darüşşifa, birine imaret deyiı tesmiye buyurdular (S ). Camiin avlusunda kuvvetli bir plâstik eleman olan şadırvan Vakfiyenin 314 üncü sahifesinde..camii dilküşayı pürsefa meydanında şadravanı hurşid nişan., tabiriyle tavsif edilmiş ve o devirde dabi kıymetinin çok yüksek görüldüğüne işaret olunmuştur. Cami cîvarmda sekizi bir tarafta, sekizi mukabil tarafta inşa edilmiş olan medreselerin kuruluşundaki tenazur ile inşalarındaki tenasüp ve güzellik de 262 inci sabifede kısa cümlelerle çok etraflı bir surette izab edilmiştir. * Camii şeriflerine cenuhayn vaki' ola medarisi semuniyeden her biri iri,, j^ı ^^^^ erkânı kavaidi hikemiye üz^rc ınuvsses ve f^. ruı muhassenat bünyadı nıevaziju hendesiye den muktebestir. Şebre ve Fatih'deki mimarî manzumeye getirilmiş olan sular bakkında da şu izabat vardır:... Medinei mezburcye icra ellikleri sular için ki her biri darülmülklerinc belki ruyi zemine ziynetü zeyn ve hubahı xiintn nikahı abı hayata kurretülayndır. Ol şehrî safa encam içre bina olunan hamamlara ve camu dilküşayı pür safa meydanında şadravanı hurşid nişana ve imareti âlîhünyan re medarisi refiuşşan içre şadravanı safvet aşıyana fermanı kadirtuvanları gibi cereyan edüp (S ). F a t i b M e b m e d TT. nin Türkiye vakıf vesikasmda Fatih canıiiniu vcni baştan inşa edilmiş olduğu müteaddid xerde tasrib edilmiştir. Bu sarahat Fatih cartıihün Havariyun kilisesi temelleri üzerine înşn odilmiş olduğu bakkmdaki iddiayı tek hasnuı reddfi cerb edecek mahiyettedir. Caınî N a/ifelerinin ladâdma başlanırken 264 üncü salnfede aynen şöyle denilmektedir:... Tafsili kanunu hünınyuuları budur ki vâkıfı mü.şarünileyh.. jarf Innurdular ki müceddedcn mahallet ccdidejn J,ina ve in şa buyurdukları camii şerifi hehc<-ı karin ve mabedi lâtifi bihişt ayin için üncü sabifede de DarülldJhmn vazifeleri sayılırken: ve şart buyurdular ki ııuıhallei cedidcde müceddcden bina buyurdukları camii şerifin garba mail olan kapısı vaiwitda vaki' olan mektepte... Vakfiyede, adı geçen bayval ve akaral hakknıda etraflı izabat nıevcuddur. Bilhassa cmilerin eski vaziyetleri. budullnit ve bunlarm yanmda olan veya lırnılarla taallûku bulunan eski Bizans eserleri vc mevkileri ihmal edilmeden gösterilmiştir. Bunlardan biı iki misal arzedelim: Ayasofya camiinden bahsedil irken bunun Sarayı Sultanî kurbînde olduğu. FatUrm bîni fetihte ilk ibadeti burada yaptığı zikredilmekte, camiin veçhi tesmiyesi uzun boylu anlatıldıktan sonra kal'ai cedide ve Topkapt saran hakkmda su izahac verilmektedir.

11 FATİH... Camii.şerifi mezbur dahili beldede kal'ai cedide civarında vahidir ki ol feleki devlete mihrü mah eski saray bina edildikten sonra nice müddet karargâh etmiş iken kavai mezburenin zemini zeytinlik ismiyle müsemma nüzhetgâh olmakla meylii rağbet ve sarayı hummayun etmeğe himmet ve makam şeriri saltanat etmişlerdir.. Bu izahatı müteakip Ayasofya camiin'm hududu ve hemhudut olan mülk sahipleri tafsilâtiyle yazılmıştır. Bunu müteakip Zeyrek ve Eski İmaret camileri anlatılırken bunların kiliseden camie çevrildikleri tasrih edilmiş ve hudutları da gösterilmiştir. Bu etraflı izahat yalnız belli başlı hayratta değil lâalettayin akaratın tavsifinde bile mevcuddur. Meselâ Ayasofya mahallesinde Yeni dükkânlar adı verilen pazai tarif olunurken, bunun (Kemer) demekle maruf (Tak) yanmda olduğu hassaten zikredilmiştir: CAMİİ 101 öle- y\ o- ı_iiı^,^>.ivi ^sıiı^. ^,i^vı jiuuı^.*^. Cümle kapısının üzeri: ja. >V_JîS AkÛ^\ J^J l_4.=.z:5 i j jvkuı j ' ^ j. ^... Biri dahi Yeni dükkânlar demekle maruf pazardır ki.ayasofya mahallesinde on yedi bab dükkândır. Kemer demekle maruj Tak yanında tarafı şimalîdedir. Biribirine muttasıl ve bazı bazına mukabildir (S. 85). Bu izahat ve misaller de bize gösteril ki Fatih camii; Havariyun kilisesi gi"bi mü him ve tarihî bir eser üzerine inşa edilmiş olsaydı Vakfiyede bu cihet işaret olunmadan geçilmezdi. Camiin cümle ka])isınnı sağ tarafından başlayarak üstünde ve sol tarafnıda devam eden ve solda biten kitabe Fatih devrinin meşhur hattatı A 1 i hin Sofi" nin yazısıdır. Büyük değer taşıyan İni metinleri aşağıya dercediyoruz: Sağ tarafı ve başı: Sol taraf: <^s^ul ^iii^vi'^îl j>_jtv>j (6) Bu kelimede nokta olmndıiından (naşir) suretinde dahi okunabilir. (7) Bu satır ile son satır arasımla rakka ilü 87.5 vazılıdır.

12 FATİH Halbuki bugün cami; tertibi çok kartsik görülen tam ve yarım büyük ve küçük kubbeler, üstuvanî ve meıışurî ağırlıklar, kuleler, meyilleri mütebawil satıhlarla kapatılmış olduğu gibi dahilde de üst tabakaların girinti ve çıkmtısı pek fazladır Bu şekillere dbnün düz ve sakin hatları yerine kn'rak barok mulürlerinm ve silmelerinin ilâve edilmesi pek karışık bîr manzara vücude getirmiştir. Camiin eski resimlere göre iki van cep beleri düz idi. Bu yan duvarlardaki pencere mikdarmm ne kadar olduğunu bilmivorsak da elimizdeki dokümanlarla mukavese ederek bir fikir yürütebiliriz. Suyolları haritasmavki resimde revaklı avlunun pencereleri sayısı kapı ve son cemaat mahalli yerleri butrünkü mevcut ve desiş miven kısımlara tevafuk edivor. Demek ki bıı resim bakılarak çizilmiştir. Buna göre camiin pençereleri mikdarmm da doğru olarak tersim edilmiş olması melhuzdur. Halbuki M. W u 1 z i n g e r resimlerinde pek çok döşeme penceresi ve iki kat tabaka penrereleri göstermiştir. Yukarıda arzettiğimîz gibi bu cenahlar alçak ve main şeklinde tezvinî unsurlara taksim edilen tanbın- 1ar üzerine oturtulmuş üç kubbeli bir koridor şeklinde idi. Zemin pencerelerinin üstlerindeki bîr kal avdmlık pencerelerinden başka bîr tabaka daha mevcut olmasma imkân yoktur. Buffün bu canibi duvarlar haricen direkli koridorlar şeklinde inşa edilmiş van istinat! direkleri de harice taşırılarak cami dahilîne ferahlık verilmistiı. Bu vazivete core bugünkü cami. eskisinden cümle kapısı üzerindeki varım kubbe île iki cihette mevcut ufak tam kubbelerin, van maksure ve haricî direkli salerîlerîn örttüğü saha kadar senîşletîlmiş. daha yüksek ve hafif inşa edilmiştir. HAVARtYUN KÎTJSFSÎ'NÎN '^lahîyetî VE F/VTÎH CAMÎt ÎT,F ^^T ^^HSERETr. CAMİİN BU KÎLÎSE ÜZFRÎNE ÎNŞA OLU NUP OLUmiADlCl Fatih Mehmet 11. îstanbulu alarak ArasaIyoyı camie tahvil ettikten sonra Bizanslı rahiplere. Patrikhane olarak tahsis edilen kilise bugünkü Fatih camii civarmdaki Havarîyun Kilisesi idî. C A M î I 97 Bugün kilisenin yerini tamamen tesbit edecek vesaika ve arkeolojik delillere sahip bulunmadığımızdan kat'î bir şey söylenîek imkân haricindedir. Fakat M. W u I - z i n g e r her nedense hu makalesinin mihveri olarak Havariyun Kilîscsim almıştır. Bitaraf bir müşahit sıfafile Fatih camiinm eski şekli üzerinde bir mikdar durduktan sonra camiin IlaraTİyun Kilisesi temelleri üzerine vapılnııs oldnğtmu ileri sürmekte fakat bu iddiasını lıjç bir maddî ve amelî delile istinad ettirememektedir. Bunları aşağıda sıra- Fİle mütalâa edelim: ffavarirıın Kilisrsi Bizansm meşhur kiliselerinden biri idî. Böyle olmakla beraber gerek eb'ad. gerek saha itibarîle Arasofyara erişmek kabilivetînde decildi. C o n s t a n - t i n P o r p h i r o g e n e t e ' in kitabı merasiminde tarif ve tavsif edilen bu kilise ebad itibarile o kadar büvük olmadığı sribi üzerinde fetkikat icra etnn'ş bulunan mimarların ve arkeolooların da mnlıavvel fikirler ileri sürmelerine sebep olacak kadar cümlemizin mer- Inılüdür. M. u I z i n çc c f ' in makalesînp dere cttiîrî Dİânlar arasında bulunan farklar da bu eser hakkında elde mevrut malûmatın pek kıl oidu2ınuı şzöstermektedir. H ü b s c h. R e i u a c h. V u 1 f f ve H e i s e n b e r ET île W ;ı 1 z t n fr e r ' in.-izdiklerî pl.tnlar ummnî vasıflır hariç birbirlerine İliç benzememektedirler. Ildiarirını hih'spsi h.ac sek'iîul*^ nlânit. ıniilcddit kubbeli bir bina îdi. 'Muhakkak olpu sudur kî ilk insa ed!id'"'"i zanvm İm e=er Bazilik seklinde ve üslü C'IITIT i,h. Canibi kolbut sonvadtjı vamlan dc^risiklirre nlfctmek lâ zim.wlir. Çünkü bu kilisenin tarihini 1 üncü asıra kndar çıkaranlar mevcuttur. Tüslinanüs devri eserleritide mevcut olan çnj-r fınodule^ o devrin î'dcüsü olan 31.B s:ıufinı -muadili olan kadem ile muamele edileı-ek elde edilir. Filhakika İm münasebetler her mimarî eserde aranabilir. Bueüu Yunan \T Roma mimarî nisbetleri tamamen elde edildi?; 2-ibi büvük nn'lletlerin san'at ştdıclerinde ince tetkiklerle bu hnsusivetler arnnmaktajır. Bu muavven ebadm mevcudiyeti büvük can'aflarr klâsikleştirmîş ve her yeni e=eri bir tecrübe vesilesi olmaktan kurtarmıştır.

13 98 // A J. I M - --S A I M Böyle olmakla beraber teşkilât itibarile yine pek ç5k farklar vücut bulmuştur. Bu sebeple Efesde bulunan 5/. Jean Evangelîste (Sen jan Evanjelist) ile Havariyun kilisesimn tamamen birbirlerinin aynı olduğu iddia edilemez. Birbirlerinin aynı olduklarmı kabul etsek bile ebad arasmda muhakkak bir başkalık mevcuttur. M. W u 1 z i n g e r Haoariyun kilisesimn temel ve bakiyyelerini bizzat aradığını fakat hiç bir arkeolojik delile rastlayamadığını makalesinde yazıyor. Bakiyyelerini bulamadığı bir eserin Fatih camiimn temelleri altında kaldığı kanaatine varıyor. Çizdiği resimlerde ise haç plânın cenahlanndaki kollar bugünkü camiin hudutlarından dışarı çıktığı halde buralarda tetkikat yapmaması dikkate şayandır. Halbuki bu zat binanın temelleri hizasında araştırmalar yapmak " lâzımgeldiği kanaatindedir. Bu fikir kendisinin çizdiği resimlere itimad edemediğini göstermektedir. H ö r m a n n tarafından çizilen Efesde Sı. Jean Evangelistc (Sen jan Evanjelist) kiliscsi plânını Havariyun kilisesi plânı ve eb'adı ile mütalâa eden W u I z i n g e r bu iki binayı da bizzat kendisi ölçerek mukayese etmiş değildir. Makalede mevcut plânlar tetkik olunursa Havariyun kilisesinin eb'adı bugünkü azametli Fatih camiinden çok daha büyük olması lâzımgeleceği gibi Ayasfoya ile hemen aynı vüsat ve kıymette bir bina heyeti vücul bulduğu görülür. Havariyun kilisesinin Ayasofya ile mukayese edilebilecek vüsatta olmadığı tarihçe malûm olduğuna göre bu eb'ad ve mukayesenin mübalâğalı olduğuna kani olmak mecburiyeti hasıl olur. Fatih camiinin yukarıda izah ettiğimiz şekilde ilerlemesini müteakip vücut bulan yeni plân üzerinde ölçü inukayesesi yapmak en doğru bir keyfiyet olur. Çünkü yukarıda zikrettiğimiz delillerle M. W u 1 z i n g e r ' in çizdiği eski ve yeni Fatih camileri plânlarının üst üste konularak yapılan mukayesesinin bizi mübalâğalı ve kabili itimad olmıyan bir vaziyetle karşılaştırdığını yuakrıda kaydetmiştik. Fatih camiinin Havariyun kilisesi üstüne insa edildiğini bir an kabul etsek bile eski Fatih camisi pilpayelerinin Havariyun kilisesi köşelerine tesadüf etmesine imkân yoktur. Yeni Fatih Camii plânının Havariyun kilisesine tevafuk edebilmesi ihtimali nazarı itibare ahnırsa bu kili senin orta kubbe pili)ayeleri aksı ilo bugünkü esas kubbe ayaklan arasında Lir nuıkaye se yapmak münasip olur. lîiz/ai ''^düğümüz pilpaye aks açıklığı S.<) I metredir. Bu genişliği 31.5 santim ile mukayese edersek kesirsiz kabili taksim ulnnyan adedler meydana çıkar yani 82' ve Jevrî bi, kesir bulunur. Bu eserde başka ölçü almak imkânı yoktur. Çünkü şaşmıyan yegâne aks at.ıkhğı pü. payeler arasındadır. Bu mikyas diğer Türk âbidelerinde de hakikî i'.lçiileı le pürüzlü adedler vermekledir. Meselâ: Siileymaniyede 92' ve devrî bir kesir vücut Inılmakladır. Demek ki M. W u 1 z i n g < r ^'IcMilcvini plân üzerinden takribi olarak almış lnılııımyor. Cihet mevzuu bahsoluııca: Pek müstesna ve tali eseileıde şavk, garp istikametinden ayrıldığını."ördür'innüz kilise mimarisi Havariyun kilisesi glln mühim ve eski an'anelere uygun olarak v ıpılmış olan bir binada kat'iyyen lalbik kabiliyeti bulamazdı. M. W u 1 z i n g e r "in mul ayese mevzu yaptığı St. Jean E van gelişle lilisc.si çok ^ doğru olarak cihctlendirilmis yani alisid (Abside) kısmı şarka nartcks (Narlex! iarafı garbe getirilmiştir. Bugünkü ilim \r mükemmel âletler elde mevcut olmadığı iein kible doğ ru tayin olunamadığından bütün islanbul camileri gibi Fatih camii de eilu-l bakımından yanlış oturtulmuştur. Bu yanlışlıklar mazur ve makul görülebilir. Halbuki uiineşin doğup battığı noktalar yani şark ^e gaip hatasız elde edilebilir. Bugünkü camii,in ' ilıet bozukluğu bunun bir kilise üzerine iıı.a edildiğine delil telâkki edilemez. Istanbulda mevcut camilciiu mihrapları arasında kibleden inhiraf 5-12 derece arasında mütehavvildir. Fatih camiinin. bütün delillerimizi bir tarafa bırakarak. Huvarivuu liusesi üzerine inşa edildiğini kabul etsek bile! lanlnılda ilk defa Fatih camii mihrabı lavin edilmemiştir ki bu fikir varid olabilsin. Havariyun kilisesi bakiyyelerini bulmak için başka noktalarda araşlııınalar yapmak lâzımgeliyor (5). Bu sahada çalışacakları yan- (5) Karadeniz Baş ve Orta Kurşunlu medreseleri arasında bulduğumuz delik \asitaslle bir sarnıca İndik. Bu sarnıç camiin dı^j avlusunun,'ka-

14 FAT} H C A M I / 99 hs yola ve boş çalışmalara düçar edebilecek olan bu makaleyi bitaraf bir gözle tenkit etmekle ileride yapılacak eti3dlerc yardım etti ğimizi tahmin ediyoruz. FATİH CAMİÎ MÜŞTEMİLATI Fatih camii mimarî manzumesi çok a:eniş bir sahaya yayılmıştır. Merkezde Ijulunan camiin mihrap aksma göre olan bu mimarî site (Cite) mütenazır şehircilik bakımmdan çok mühim bir hususiyet arzeder. Hâkim bir tepe üzerine inşa edilmiş olan bu mimarî manzumenin binaları kademe kademe alçalmaktadır ki bu tarz modern şehircilik telâkkilerine yabancı değildir. Türk mimarisi bakımmdan bu heyetin büyük bir kıymeti vardır. Bu nniazzam ve mütenazır site (Cite) teşkilâtı ewelki \e daha sonraki tiplere benzemez. Fatih camiinde mütenazıı olan binalar şunlardır: Şarktan itibaren sıra.'le şimal ve cenupta Dariişşifa (bugün bir duvarı kalmıştır) Darüzziyaje (taphane) ve İmaret, Baş. Orta çift ve Ayak kurşunlu medreseleridir. Bu Medreseler ve Darüşsifa ortaları axlulu, büyük heyetler halinde camiin sağ ve soluna 'sıralanmışlardır. Cümlesinin inşaatı kârgir ve üstleri kubbelidir Bu medreselerin haricinde gerek Karadeniz gerek Akdeniz cihetinde ikinci sıra temmme.denilen medrese odaları mevcut iken cenupdakiler yola, şimal dekiler yangında harap olduğundan arsa haline inkılâp etmiştir. Karadeniz cihetindekilerden ikisi Evkaj Nazın Hayri Bey in zamanında yeniden inşa edilmiştir. Tetümmeler de kârgirdi. Yalnız biri şimale diğeri cennbe bakan, alışap direkli revakları vardı. Bu medreselerin gerek plânlan gerek mimari teferruatı zikre değer önemli İmsnsiradeniz clhetindekl medrese odalarına bitişiktir. Bunun alâkadarlar tarafından bilinmediğini zannediyoruz. Mütekatı tonozlu, yuvarlak kemerli re direkli olan bu eser burada yapılacak arkeolojik araştırmalara başlangıç olabilir. Mütekatı tonozların her dört köşesinde mevcut olan su künklerl bu.sarnıcın üstünde mermer döşemeli bir avlunun bulunduğu kanaatini vermektedir. Bu binanın üstünde Havariyun kilisemi atriyıımuuun bulunması ihtimal dahilindedir. Bu vaziyete göre kilisenin daha şarkta ve darüşsifa civarında olması İcabeder. yellen haizdir. Bugün mevcut olan türbeler 1179 zelzelesini müteakip camiin mihrap cilıelindei! büyütülmesi sırasında daha geri alınarak yeniden inşa edilmişlerdir. Bütün sekillerile X\ III inci asır ikinci yansının eserleri oldukları görülür. Bugün mevcut olan kütüphane ile şekerciler çarşısına nazır bina (mektebi Sıbyan olması melhuzdur) aynı inşaat sistemile H. 1! oo de M a h m u d I. tarafından yaptırılmış eserlerdir. 1 ahhane. ile Dariişşifa arasında mevcut olan harok binalar N a k ş T d i 1 Sultan tarafından yaptırılmış türbe, sebil, mektep, ve J)ie(hesedçn ibaret bir küldür. Bu binaların kapılarmda görülen kitabe ve yazılar H a t - l a t Rakım" m nefis eserleridir. FATİH CAMİİ İLE ^IÜŞTEMİL.\TININ FA TİH'İN TÜRKÇE VAKIF VESİKASINDAKÎ TAVSİFLERİ Fatih M e h m e d II. nin Türkçe \ akıf vesikasında Fatih camii ve 50 inci salıifelerde şu suretle tavsif olunmaktadır: Bude zalik darüssaltanatısscrtivye majı- Hc'.wei Kdiısluntiniyyenin haki vasatında halâ ) cnicanii mahallen demekle maruf olan mahalde bir camii cennetâsâ ve mabedi refiulbina inşa buyurdular ki hamı dileuvi mihrabı lûşci safa re pavei minberi nayabı süllemi âmânı hüda kanadili zerrin ile olkuhhei simin evci lelafetde mahu pervindit. Ayinedir ki ruyi sefa gösterir müdam sahnı hurimi hiirremi fer.şinde her nihain Camii bari' firdevsi âla iki minaresi sidrci nnuı'.cjıadir. denilse mahalli eunü vira delildir. Sfmaniye lil'j <t.c, dllj j j \ jl^-l c-afc 3} J, o 3^ \e letiimmc nıedrescleriyle dalultalim. kitaphane, müderris evleri, darüşsifa \e imarri de sırasiyle şn suretle lavsii olııııiiııışlardır: Parıtahtları darülilim ulmak için hav-

15 100 H A L! M - s A t M lı camii şerifde sekiz medrese ve bu medreseler verasında tetümme ismiyle mevsum birer medrese peçe cem'an on altı medrese ve camii şerifin garbe mail olan kapısı tarafında bir darüttalim bina buyurdular ki her medresenin şemsei takı muallâsmda envarı hiida gün gibi rahşan ve ayinei ruhanu mücellasında ruyu sefa kursu hurşid gibi tabandır. (S ). Camii şerifin canibi garbisinde bir buk'- ai lâtife dahi inşa buyurdular tâ ki medarisi şerif elerinde ifadei ulûm eden müderrisin ve iktibası ıdumi âliye eden talibini müstaiddin belki ulemai müstahikkînden sair mühtacin için vakıf buyurdukları kitaplar için mahzen ola (S. 53). re zamam devletlerinde olan ulemayi kirana havli camii şeriflerinde sakin ol: mağa ter^p, belki ekseri için mihmandarı keremleri menazili lâyıka ve mesakinî faika tertib etmekle erbabı fezail ol havalinin abu havasına mail olup etrafı camii bariğleri mecmaı ulema olmakla pürnur ve numunei beyti mamur olmuştur (S ). emrazı batmiyeye ilâç ile itmamı hizmeti dini mûbin eyledikten sonra merzayi mosumin ve mihneti abu kil ile azürde dil olan mûsafirini varidin ve mücavirini mühtacin hizmetini dahi zimmeti himmeti âliyeyi şahanelerine lâzım ve emri miltehattim bilip... camiî şerif civarında iki âli imaret ve ziyafethanei pür nimet bina buyurdular. Her biri bir mihmanhanei yegâne ve ziyafethanei bir mislü bi bahanedir ki niamı cinan gibi feyzi kesilmez ve rahmeti rahman gibi bezli eksilmez., t ki buk'ai şerif enin birine darüşşîfa, birine imaret deyu tesmiye buyurdular (S ). Camiin avlusunda kuvvetli bir plâstik eleman olan şadırvan Vakfiyenin 314 üncü salıifesînde..camii dilküşayı pürsefa meydamnda şadravanı hurşid nişan., tabiriyle tavsif edilmiş ve o devirde dahî kıymetinin çok yüksek görüldüğüne işaret olunmuştur. Cami civarmda sekizi bir tarafta, sekizi mukabil tarafta inşa edilmiş olan medreselerin kuruluşundaki tenazur ile inşaîarmdakî tenasüp ve güzellik de 262 inci sahifede kısa cümlelerle çok etraflı bir surette izab edilmiştin > Camii şeriflerine ccnahay,, vaki" ola medarisi semaniyeden her hiri için ki u J*- erkânı kavaidi hikemiye j/ctrc miivsses ve f!^ ruı muhasscnat bünyadı ııırra~ini bendesi den muktebestir. Şehre ve Fatih'deki minkuî manzumeye getirilmiş olan sular hakkında,l;ı j^^j^^^ vardır:... Medinei mezburcye icia ettikleri sular için ki her biri darülmiuklciinc belki ruyi zemine ziynctü zeyn ve hubntn si nün nikab abı hayata kurtetüloyndır. Ol şrhri safa en cam içre bina olunan ham.amjitrd ve camii dilküşayı pür safa meydanında urdravam hurşid nişana ve imareti âlibiinyan rc, medarisi refiuşşan içre şadravanı sajret aşıyana fer. manı kadirtuvanlan gibi crrrr,/!! rdûp (S ). Fatih M e h m e (1 İT. nin Türkçe vakıf vesikasmda Fatih camün'm vcni baştan inşa edilmiş olduğu müteaddid vprde tasrih edilmiştir. Bu sarahat Fatih cannium Havariyun kilisesi temelleri üzcriiıo iıı<< ı odilmiş olduğu hakkmdaki iddiayı tok Tınısına reddü cerh edecek mahiyetledir. Cmıî ' arifelerinin tadâdma başlanırken 261 iinoü «alıifede aynen şöyle denilmektedir:... Tafsili kanunu hi'unayunlan budur ki vâkıfı müşarünileyh.. :.art hu yurdular ki müceddeden mahallci c.caidcdc hına ve in şa buyurdukları camii şerifi hchert karin ve mabedi lâtifi bihişt.ayin için üncü sahifede de DarüH-.ıliınin vazîfeleri sayılırken:... ve şart buyurdular hi nınhallei ceiidcde müceddeden bina huyurduunrı camii şerifin garba mail olan kapısı m mnda vaki' olan mektepte... Vakfiyede, adı geçen hayvai ve akarat hakkında etraflı izahat mevcikllur. Bilhassa cmilerin eski vaziyetleri. Inıdnllan ve bunlarm yanmda olan veya Imnlaıla taallûku bulunan eski Bizans eserleri vo mevkileri ihmal edilmeden gösterilmişi ir. r>iinlardan bir iki misal arzedelim: Ayasofya camiinâen Lalisudilirken bunun Sarayı Sultanî kurbinde oldu-îu. FatiK'm hini fetihte ilk ibadeti burada yajıtığı zikredilmekte, camiin veçhi tesmiyesi uzun boylu anlatıldıktan sonra kotai cedide ve Topkapı saravı hakkmda şu izahac verilmektedir.

16 " ' T m C A M,, l j... Camii şerifi mezbur dahili beldede \ \ u, iaf«cedue civarında vahidir ki ol feleki C ^.'^-'1 J^^v--^ ^J\ ^"Vl.^jl> devlete nührii mah eski saray bina edildik- ^ ^^J j^^-^y^'j'^l ten sonra nice müddet, karargâh etmiş iken.\ <^ ^ î, ",.,, s, kdm mezburenin zemini zeytinlik ismiyle ^* ^ ' ^ J ^ ^ ^ müsemma nüzhetgâh olmakla mcylü rağbet Jl j> ve sarayı hummayun etmeğe himmet ve ma- A ;il ı^.n'l liill v \'\ \' ı 'ı üorrt senn saltanat etmişlerdir.. ' \ ^ ^ ' Bu izahatı müteakip Ayasofya camümu j ' l i-4^-11 ^1^! hududu ve hemhudut olan mülk sahipleri laf- \ ^ J ^,vlj,,, - silâtiyle yazılmıştır. " ^-'^ * ^ - \ Bunu müteakip Zeyrek ve Eski imaret camileri anlatılırken bunların kiliseden camie r -,, çevnldiklen tasrih -1 edilmiş j-ı ve hudutları 1,. da Luııüc kapısının ıı:en : gösterilmiştir. Bu etraflı izahat yalnız belli jc- ^. j, ; l) başlı hayratta değil lâalettayin akaratm tav-...,,. ı NM ı ı ı şifinde bile mevcuddur. Meselâ Ayasofya ma- - ^ y^^^^ hailesinde Yeni dükkânlar adı verilen pazaı jlki-ü j Ij.» tarif olunurken, bunun (Kemer) demekle \" V M \ ' f- maruf (Tak) yanında olduğu hassaten zikre- - a. u>=^ - dilmiştir: a,_:-_'o AlUJ'.^j j.^ julj' j \... Biri dahi Yeni dükkânlar demekle ı''., ı.,. ı,. n ı n, maruf pazardır kı Ayasofya mahallesinde on yedi bab dükkândır. Kemer demekle manı] Sol iaraj: Tak yaranda tarafı şimalîdedir. Biribirine.,. _.,, muttasd ve bazı bazına mukabildir (S. o5). ' ^ ^ Bu izahat ve misaller de bize gösteril ki Fatih camii; Havariyun kilisesi gibi mü., ı ^ him ve tarihî bir eser üzerine insa edilmiş ol- ' ^ ^' V"'^ ""' ' ^ saydı Vakfiyede bu cihet işaret olunmadan j\jvl Camiin cümle kapısınm sağ tarafmdan l ^ başlayarak üstünde ve sol tarafında devam j'^-^' --i^^,jc.\ J"j-'^^ J I P ^ - eden. ve solda biten kitabe Fatih devrinin \ U î^.;^ ^ l,s-^ns -..^-i:; IAA -'^ci meşhur hattatı Ali bin Sofi" nin yazı- ' - ' ' ^ sidir. Büyük değer taşıyan bu metinleri - ^^-^V^ - ^/^r^l-.-" J aşağıya dercediyoruz: J^îj. Soğ tora/l fe başı: y ^ ^İ^^VI^^^IJ- J (6) Bu kelimede nokta olmadıkından ( na- (7) P,u sanr ile son satır arasında rakkanı sir) suretinde dahi okunabilir. ile.^r.î \ azılıdır.

17 i 4 Ih 1 Bugünkü Fsii!-. Camii'nin umumî heyet!

18 4 3SM m m, t- 2 İçi ve dışı tamamen mermerden olan Tak-Kapu'nun bu nefis kemerinin altır, daki Bursa Kemeri de çok ince bir san'at görgüsünün kudretli eli ile imtizaç ettirilmiş, altına dizilen istilaktitler bu güzel heyete mimarî tarihimize mutena bir mevki bahşeylemiftir.

19 3 Faii'i Camii: Tak-Kapı Orta kitabe ile üzerindeki ısîi'.iıktitlerin ve kemerlerin yakından ıloyünü<'

20 4 Revaklı avlunun ortasında yükselen dört servinin gölgesinde sivri külahı bu umumî mahal içinde, en kuvvetli bir plâstik eleman olan Şadırvan'ın hususiyeti zikre şayandır.

21 5 Eski Fatih Camii: yan cephe eskizi * - * yj_ı 1 i 6 Eski Fatih Camii: U/Ainluguna kesimi eskizi

22 7 Eski Fatih Camii heyetini çok gürel gösteren bir vesika olan bu resim elimizde en kuvvetli bir delildir. The Turksin adlı eserde nsşredilmi^tir. 8 Eski Fatih Camii heyetini çok güzel gösteren bir vesika The Turksin adlı eserde neşredilmiştir. İT 0. I İt' lıf!gr?.'.lıf',ııiı""'l ı > Bu resim XVI ncı asırda Melchior Loriel tarafından çizilmiş ve hakkak tarafından tahrif edilmiştir.

23 >«.>i: r -..-^-^ X V I nci asrın ilk yarısında istanbula gelen Dilich tarafından çizilmiştir. C. Gurlitt. Orientalisches Aichiv 5^ O O c o a fil n 0 3 7, L Q o' 11 Eski Fatih Camii'nin 1572 de yapılmış bir resmi (Bu resim makalemize elde mevcut vesikalar nrasmda konmuştur. Hiçbir dokümanter kıymeti yoktur). Bibi. Not. Paris salle des csi'tes et dce plaiü No. Ge. F.F P. 85 > I I 12 Köprülü Kütüphanesinde mahfuz suyolları haritasında mevcut olan bu resim XVII nci asra kadar yapılmı? eserleri çok yüze! tasvir etmektedir. Atikali paşa camiini irae eden bu resimde kubbe kademesi bir kısma oturtulmuştur. Halbuki, hakikatte böyle değildir. Bu hatâ hazfedilirsc resmin mütebaki kısımları mevcut csero tevafuk etmektfdir.

24 m 13 Istanbulda Atikali Paşa Camii Bu camiin bir tam ve bir mihrap üstü Itııbbesi mevcuttur. Fatih camiine şeltil itibarile çok benzer. Fatih camiinin tesiri altmda 1497 yılında inşa edilmiştir. t ^ 14 Istanbulda Atikali paşa camiinin köşeden görünüşü. Köşe alikalarmm hariçteki kütleye tesir edişi pek bariz görülmektedir. İrtifaı fazla tanburlu kubbelerin yarı kaideleri dört, üst kısımları sekiz vecihli bir şekilde inşa edilmiştir.

25 i.* n o 9i I CD 0^ 7l C30 Z2 a» C3 O t3 o İL ->-/o^ : C ^ C ^ o o o V ıtr- C3 C2 \ M* 15 Köprülü kütüphanesinde 1027 numarada mahfuz suyollnn lınıitnsındnnt Fatih Camiinin eski halini bıı :, bugün mevcut akslara tama'.iiva yakm bir resmi olarak teiâ];i;; i',' -;.yeı,mi:.:._>l olarak.mjnıı.'lu'.'viz. A\iu ;,İ-..-!.M.'î'vk etmekte olduğundun bi.ıaıiüi en hukik:.;. Vi-iii i:ir. Faicat. XV inci asırj,:, yan!;enh rk : üstlerinin kademeli inşa eti:!,":'. ' : n,',:n.ıal \ erilcme'/. Bıı e.-e en, v,\: i.ımehaz olarai-- ii.ami imiilecek nıahivettedir.

26 ^1^ 17 Köprülü kütüphanesinde 1029 numarada mahfuz 19 uncu asırda çizile suyolu haritasında Fatih Camii'nin bir vaziyet plânı mevcuttur. Bu plânın dikkate şayan tarafı eski Fatih camiinin kuş bakışında yarım kubbenin birinin aksı gösterilmiş olmasıdır. Bu harita çizilirken Fatih Camii'nin eski şekli tesbit edilmek istenmiş ise de mihrap üstü yarım kubbesi cümle kapısı üstüne getirilmiştir.

27 îoüi±tfl cmrrtu Ti ^ ^ ^ T T " ^ ft i- H i I ir: -m.-. _IL._:AL_. _*,. * r t 1^ 1^ t vs:' [Tju m 5 I _»»'m-m m.» TIUII I. 1 m I İ l l i mm tr r r TXUEJJJJJ-LLLL JJJ-L î ^ I LLLL JJJJ 16 Fatih mimari manzumsi genel plânı: * A - Fatih Camii. B - Fatih türbesi. C - Fatihin zevcesi Gülbahar sultan türbesi. D - Saraçlar saraçlar çarşısı, E - Tabhane launane ınr<lr> ı n e < : >M... v. v.. înuuct F - Develik c k M i ı l o n "% kervansaray ahırları G - Misafirhane. H - Akdeniz baş kurşunlu medresesi, i - J - Akdeniz Orta Çift Kurşunlu Me.heseleri. K -.\kden.z ayak kurşunu kerv; ^ medrc^. medrese. L - M - N _. - O _ - Akdeniz Tetümme medreseleri. P - Fatih Darüttalimi. Q - Darüşşıfa ar.<ası.' R - S - T - U - Karadeniz Tetümme medreseleri.. - K.n.ı- deniz ayak kurşunlu medresesi. X - Y - Karadeniz orta çift kurşunlu medrc.<es.. Z - Karadeniz baş kurşunlu mcdre.^e.m.

28 EPHESOS-B-A^IUKA JOHANNES OES THECLOGEN GRVNDRISS 3iy7o - i/ m 7/7 1.: fli Al)l), (ii!.\ı;i N(isı;i!(;ı;ıiMS ISIÜCIII;.IOIIAANIOS DI.S I:VAN(,I;I.ISI/;N /X I JMI I:S(IS. Iiiiiclı II. I (>t'iıı;ıııi) I Selçuk CAyasluğ) kazılarında bulunan St.Johannes Evangel kilisesinin plânı. Bu bina ile Havariyun kilisesinin ne dereceye kadar münasebeti olduğu tetkik olunmalıdır.

29 DIE APOSTELKIRCHE lustlnian.s ZU K0N5TAN1T1NÛPEL UND IHRc ;il'mml."ll.hh*j -1 c -.- iv i. / i II0 f srtut MS MON.\TANTtN "'VA l^:,.' t k:. i A c > c 1 c TKPRN-HM o «10 M 40 «oo»» ' o inian Full H Û 0 Q y/;/'^^':, ''' '':-\.,,,a.,..k...n ÜBERBA/UNG DURCH.DIE/tLTERE 'A-UND 3ÖNĞERE <B'5ULTAN' MEHMED-MOSCHeE. 19 M. Wulzinger'in Fatih Camii üzerine Byzantion'da çıkan makalesindeki p/ân/ardan: Havariyun kilisesi, dünkü ve bugünkü Fatih camilerinin mukayesesi bu plânda Havariyun kilisesiııin mühalâğah olarak gösterildiği nazarj dikkati ceibeder.

30 ^^OSCHEE DES 3ULTAN MOHAMMED il ( HEUTE) t :m:wm I -ö! -1 y ~^^x '\{ X' X' x-' lr H I'. V I > I 17«)7 ; i /; / I m DES ferbavers ALTER BAVZU- STAND DIESFR ANOSCHEE VOR PEM UM BAV.-î. 30 S» m. "O Eski F.itih Cnmii vc Havnı-iycın kilisesi hnkkmcla Byzantion'claki makalesinde M. Wiilzingor tarafından mihrap cihetinden sabit kalmak üzei-e çizilen eski vc yeni Fatih camilerinin mukayesesini gösteren plân

31 23 Fatihin eseri olan ilk Fatih Camiinin bugünd kalmış kıymetli hatıralarından: İç önden, son cemaat yerinde, pnıçerc üstlüğü kıymetli iki çini panodan biri. Bu çiniler sarı, yeşil renklerin hâkimiye tile devrinin.san'at görgüsünü tebarüz ettiren mühim vesikalardandır. m 24 Fatih Camii revaklı avlu, son cemaat mahallinde,xv inci asırdan kalma çok kıymetli çini pano.

32 MTV İL- 25 Eski Fatih Camiinden kalma en orijinal bir parça: Bu kapı ilk Fatih Camii mimarı Sinanm karakterlerini mi'.^-^ıâada göz önünd tutulması icap eden dikkate şayan bir eseridir. ir 27 Fatih Camii türbeler- avlusunun pencereli duvarlarından IJİIİ. Bu duvarın dolu ve bü< iusım!)!,,bellerine dildaıt ediniz. SuHaıuhmel Caınıı mi mannın yeni bir buluş Ü1CU;LI; zannedilen boş kısımların bauıınıyeti Ijınad bir buçuk asır <'nce muvaffakiyetle tatbik edilmi^ur.

33 26 Haricî cephe pençereleri üstündeki tezyinat. Yeşil po.ii;- üzerine kakma olarak mermerle yazılar yazılmı.ştır. l^c>ıu,-cr molürleri tlaha ziyade Bursa üslûbuna yakındıı. f i 28 Fatih Camii revaklı avlusunun esas kapı cephesi. Bu cephe pençerelerinin üstlerindeki kemerlerin içi porfir üzerine nıeı kakma olarak nefis sülüs hatla yazılar yazılmıştır. Pencerelerin etrafı kamilen molürlüdür.

34 29 Fatih Camii revakii avlusunun ortasmda bulunan bu şadn-van. avlunun boşluğunu yok eden mimarî bir elemandır. Külâhm meyli, saçaklarm cıkmtısı, yandaki serviler; parlak gri ve koyu yeşil renklerin imtizaç, ayrı bir hususiyet arzetmekted i r. S V. 'i 'ıiiraıgriıirıı^riı-' 30 Fatih Camii cümle kapısı kum saati ve tezyinatı

35 31 Fatih Camii rev^klı avlu kemerleri; Çok itina Kösterilen bu kemerloıve başlıklar en sade fakat en halis san'at telâkkilerile in!..r. ouınmtıştın. Bu tekemmülü yalnız klâsik devirde görebiliriz. 32 Fatih Camii minaresinden iç avlunun görünüşü. Dürt. ^ÇİVİSİ ile şadırvaiını kıışbakı^;! bir re.'iini.. Bu şaclıı\an. a\iu(la hulınınıanıası çok bü.vük bir yokluk teşkil edecek kadar elııjııınıiyetlidii'.

36 ar r< - E Ü

37 Fatih Camii: Revakh avlu dirsk başhkların- 37 Fatih Camii: Rs\ avlu d rsk baslıkla rınd Fatih Camii: Revakh avlu direk başlıklarınc

38 39 Atiknli pasn camiinde Beynzıd II. clcvı knimn direk bnsl ı k Ir.rı n dnn ıdim.r ı.:i!:i!i:l;ır!;ı mııknytva" lüliııi/.'. Fatih medrcseleı-inden birinin pencere i,istü. Tuğla tezyinatı dikkate şayandır.

39 fes 0 I Mİ,r. i i i t r yıllan arasında inşa olunan bugünkü Fatih Camiinin dahilden görünüşü: Önde ilk binadan kalan mihrap görülmektedir. Kalerr. işleri XIX uncu asrın çok çirkin hatıralarıdır. Büyük kubbeyi tutan ayaklar mevzun ve hatlarsakin görülmekte ise de kıvrak barok silmeler lüzumsuz ve fazla hareketli hissedilmektedir.,

40 42 Bugünkü Fatih Camiinin kubbe ve büyük kemerleri. Bu kemerler klâsik devir kemerlerinden dalıa.sivridir..silmeler \-e alıka lerindeki barok üslûbunun şekilleri ile dairevi lali bı-m.-rler: Sözümüze yaljancı İJİr lesir vermekledir. nilıay,

41 43 Fatih Camii dahilinde mermer başlıklar Hu ba.şlıulaıııı imal tarzı (:ok ijayanı tlikkal olmakla bı-r:,!»»!- tesirler rozaslarda sezilmektedir. 44 Bugünkü Fatih Camiinde büyük mahfilin kapısı.

42 Fatih Camii; Akdeniz baş ve orta kurşunlu meclı eselerinin minareden cjörünüşü fi Fatilı Camii: Akdeniz orta çift kurşunlu nıcdrcsrîisrinin minareden görünüşü.

43 Fatih minarelerinden bugünkü cami kubbe taksimatının Harici tecsimatın fazlalığı na/.arı dikkati colbt^tmektt'dir. görünüşü. i Fatih camii tabhane medresesi yanında develik adı verilen saray binası. Bugün çökmüş bir vaziyettedir. kervan

44 ''9 Fatih Darüşşifasında bakiye kalan yegâne kısım bu duvar parçasıdır. r 4» 1 I 50 Fatih Camiinin tabhane medresesi yan copl-esi. Bu cephe 1767 zelzelesinde harap olduguu.ian 1771 yılında tamir olunmuştur mevcut tadilât ile barok profiller o tamirin iıatır;!.- (lir. Bu

45 51 Fatih tablıane medresesinin dış kapısı. Sakin hallaıia sü-ikmiıniş olan bu ka )i ön plana ainuııakla l.'ljariı/. eltii'ilnıi:? ve L'lıcınniiyet kazaınıııştu'. 62 Fatih medreselerinden birinin avlu giriş kemeri. BLI kenıoı- gol; Sİİi'.el (.-izilmi^ ve in.>;a e(lilıni.';tir. I.") inci a.srnı ir^^a hususiyellcı'ini has itlir.

46 w» 52 Fatih tabhane medresesinin dershane cephesi. Avl;ı ı-evaklan. buradaki kuljlj- teşkilatı iznıkle Xiluiii- halım inıarotiikiekine nıiı^abihtir.

47 Fatih Camii tabhane msdresesinin dershane kapısı kanatlan. çok nclis atîaç kajm kanatkırırım isjçilif^iıu' pek az rasllamr. Kitabf vo ge(,'im'lor b;'ş asırdaiıbori hig Ijozulmanıifj, bütün saiî'atmı muhafaza etmiîjtiı-.

48 4» V 4» V «4 r/y r^:'^^r' > x^:i^»i s; İS. 54 Fatih tabhane medresesi: Dershane kapısının ağaç kanatlarından biri. Çok kıymetli bir parçadır.

49 i- Fatih tabhane medresesi; Dershane kapısının ağaç kanatlarından biri. işçiliğin fevkalâdeliği be; asırlık olan bu kapının hali hazır vaziyetinden anlaşılır.

50 56 Fatih tabhane medresesinde bulunan ve Türk mimai isinde çok orijinal bir parça olan bu direk kıymetli eserlerimizdendir.

51 Fatih tabhane medresesinde mevcut bu direkler mimari tarihimizde emsaline pek az rastladığımız bir unsurdur.

52 Fatih tabhane medresesi direk başlıklaı devrinden kalma başhklardand

53 59 Fatih tabhane medresesinde direk başlıklarından Bu başlık Beyazıd II devri başlıklarile mukayese edilmelidir,

54 60 Fatih m^drasalerinden birinin i<apısı. 63 Fatih camii medreselerinin dershane kubbelciinden Fatih camiinin çevresindel^i sekiz medresenin derslıane Icubbcleri Ijaşl; başka sistemde inşa edilmişlerdir, Faliat bir kısmmın tanbmiarı resimd görüldüğü üzere fazla yüksektir. Bu hususiyet Burs-; tıcvri karakterlerinden madul Ijir haldedir.

55 Katih medresesinin iç avlu rcvakların

56 w. I;, i 4k Jjr "W.-' ',., I 59 _ Fatih camii huclııclu icincle ı232 cic ınsa olunnn NaksKİİl mektebi bnhr' kapısı..1.1 ' ' ı> 68 Fatilı Camii ti.ii'beler avlıısııncla Mahmud I. tarafından 1755 tarihinde inşa ettirilen kütüphane binr.'-.

57 64 Fatih medreselerinden birinin avlusu ve tu^la l omeı leı i. Bu inşa tarzı i'atih devri karaklorlerini lanıamcn nuılıala','. etnu-kted 65 Fatih medreselerinden birinde kemer vc dııvaı- inşaatı Tuğla vo taş işçilifii yalnız dahilde tatbik edilnıi.ştir. llar'ci (lıı\ar adi kesme taştan yai)ilınıştır.

58 ... t.-..., r I r w. i. 67 Fntilı camii avlusııncln ve Mnltn cai'sısınn nazil- bina. Malımud I.ırafındai) ıııckl''lıi.^'!ı.v:ııı ııl:ırak in.'ja cltii'ilınışt ır. 66 Fatih medreselerinin haricî pencere süğe ve kemeı'ieri. Duvailai' (amanıcıı basit ko.sme ta^. vo kemerler lııuladan in.'<a edilmi^ilir. Bn'kag.sıra tııjîla hatıllar Körülmemekteriir

59 70 Fatihi Camii heyeti içinde 1232 de inşa ettirilen Nakşıdil Sultar türbesi ve sebili