KİMYASAL ÇEVRENİN GELİŞTİRİLMESİ

Transkript

1 Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım KİMYASAL ÇEVRENİN GELİŞTİRİLMESİ Ankara, 2014

2 Bakanlık Yayın No: 977 ISBN: Baskı Ankara 2014 Bu yayın, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı) tarafından hazırlanmış ve bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeden kısmen dahi olsa alıntı yapılamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Alıntı yapıldığında Kitabın adı, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın No, basıldığı il ve yayımlandığı tarih belirtilmelidir. Ücretsizdir. Parayla satılamaz. Baskı: Anıl Matbaacılık Ltd. Şti. Özveren Sokak No:13/A Kızılay / ANKARA Tel:

3 BAŞ EDİTÖR Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı KOORDİNATÖR EDİTÖR Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar EDİTÖRLER Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Dr. Seraceddin ÇOM Temel Sağlık Hizmetleri Eski Genel Müdürü Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı 3

4 PROGRAM KOORDİNATÖRLERİ Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı SAĞLIK BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Sertaç POLAT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanı Uzm. Dr. Seda USUBÜTÜN Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Dr. Alican DİLAVER Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Dr. Tacettin KAKİLLİOĞLU Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 4

5 Dr. Hüseyin DEMİREL Bursa Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dr. Orhan Koray ARBERK Eskişehir Halk Sağlığı Müdürlüğü Dr. Rıfat PAMUK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Caner HOYLADI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Emel ÖZDEMİR ŞAHİN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı ÇST. Yeliz KURT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Gıda Müh. E. Ceylan KANTARCI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Kim. Z. Gökçen AYDIN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Çev. Müh. Hatice Sena ERGÜN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Çev. Müh. Erol BIÇKICI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Onur ÖZEN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Nazan AKBİYİK Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü PROJE DOKÜMANTASYON PROGRAMI YAZILIM VE TASARIMI Dr. Levent ALKAN Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü Murat GÜRSEL Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü 5

6 KALKINMA BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yılmaz TUNA Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Fatih TÜRKMEN Sağlık ve Sosyal Güvenlik Dairesi Başkanı Nihan FİLA Planlama Uzmanı DÜZCE ÜNİVERSİTESİ PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Prof. Dr. Funda SİVRİKAYA ŞERİFOĞLU Rektör Prof. Dr. Nigar ÇAKAR Rektör Yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı TEŞEKKÜR Programın planlanması ve geliştirilmesi sürecinde her türlü desteği vermiş olan Sağlık Eski Bakanı Prof. Dr. Recep AKDAĞ ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Eski Başkanları Doç. Dr. Mustafa AKSOY ve Doç. Dr. Turan BUZGAN a teşekkür ederiz. 6

7 BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doç. Dr. Dilek TOPRAK Şişli Hamidiye Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Öğr. Gör. Dr. Ahmet SOYSAL Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı YAYIN KOMİSYONU Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Nazan YARDIM Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obesite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanı Dr. Kanuni KEKLİK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Mustafa Bahadır SUCAKLI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Erken Uyarı-Cevap ve Saha Epidemiyolojisi Daire Başkanı TÜRKÇE YAYINA HAZIRLAMA Öğr. Gör. Nazlı YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Ankara Devlet Konservatuvarı, Türk Dili ve Edebiyatı 7

8 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 8

9 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Önsöz İnsana dair her alanda ve her işte, birey ve toplum sağlığını ilgilendiren bir unsur vardır. Bir binanın eşik yüksekliğinden, taşıt ve işyerlerinden çevreye salınan gazlara; gıda ürünlerinden, okul servislerinin niteliğine; çalışma ortamından,rekreasyon alanlarına kadar hayata dair herayrıntının insan sağlığı üzerine olumlu veya olumsuz etkisi bulunmaktadır. Sağlığa etkisi olan tüm unsurların bütüncül ve çok sektörlü yaklaşımla yeniden ele alınması günümüz toplumlarının öncelikli ilgi ve çalışma alanı haline gelmiştir. Son yıllarda koruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmesi, ihtiyaç duyulan insan kaynaklarının geliştirilmesi, sağlık tesislerinin kurulması ve işletilmesi konularında Sağlık Bakanlığı nın planlama, uygulama ve denetim işlevlerinde önemli ilerlemeler kaydedildi. Sağlıkta dönüşüm programı çerçevesinde sağlığa erişim ve hizmet kalitesinde kayda değer iyileşmeler oldu. Bu kapsamda başta aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, koruyucu sağlık hizmetleri, bulaşıcı hastalıklarla mücadele, hasta hakları, hastane ve hasta yatak sayısı,kurumsal yapılanma veinsan kaynakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlandı. Sağlık alanında gelinen noktadan daha ileriye istikrar ve kararlılıkla yürümek, elde edilen başarı ve kazanımları sürdürmek için bilimin ışığında, birey ve toplum sağlığına etki eden tüm faktörleri göz önünde tutan adımlar atmaya devam etmeliyiz. Bu amaçla geliştirdiğimiz Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı ile sağlık alanında sunulan hizmetleri ülkenin altyapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak diğer sektörlerdeki paydaşlarla birlikte yeniden tanımlamayı; insan sağlığına olumsuz olarak etki eden faktörlerin iyileştirilmesi için ihtiyaç duyulan yöntem ve materyalleri sektörel kapsayıcılık içinde belirlemeyi; bu alandaki yetki ve sorumlulukları ortaya koymayı amaçladık. Yalnızca Sağlık Bakanlığı değil ülkemiz için sağlık alanında topyekûn kalkınma hamlesi olarak değerlendirilebilecek olan bu çalışmanın, sağlıklı, mutlu ve refah içerisinde yaşayacak bir toplumun temel kilometre taşlarından biri olacağını düşünüyorum. Programın en kısa sürede ve başarıyla uygulanacağına inanıyor; programı kurgulayan, detaylı çalışmalarla uygulanabilir hale getiren ve katkı sağlayan herkese teşekkür ediyorum. Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı 9

10 10 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

11 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması 2003 yılından itibaren uygulamaya başlanılan Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun şekilde organize edilmesi ve sunulması amaçlanmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Programıyla aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, hastane ve hasta yatak sayıları, sağlık personeli, koruyucu sağlık, kurumsal yapılanma, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve hasta hakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlanmıştır. Temel sağlık göstergelerinde çok kısa sürede önemli iyileşmeler kaydedilmiş, bebek ve anne ölüm hızları düşürülmüş ve doğumda beklenen yaşam süresi yükselmiştir. Elde edilen kazanımların korunması ve ileriye götürülmesi de en az bu süreç kadar zorlu olup bir o kadar kararlılık ve istikrar gerektirmektedir. Birey ve toplum sağlığı ile ilgili sorumluluklar yalnızca Sağlık Bakanlığı nın görev alanıyla sınırlı kalamayacak kadar geniş ve kapsamlıdır. Sağlığın geliştirilmesi ve toplum sağlığının ileri düzeye taşınabilesi için diğer tüm sektörlerin görev ve sorumluluklarının da net şekilde tanımlanması gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün benimsediği temel sağlık hizmetlerine genel yaklaşım modelinde sağlığın tüm sektörlere entegrasyonu ve tüm sektörler ile ortak politikalar için işbirliği modelleri geliştirilmesi esas alınmaktadır. Eylül 2011 de Bakü de toplanan DSÖ Avrupa Bölgesi Toplantısında 2020 Sağlık Hedefleri olarak belirlenen 6 stratejik amaçtan biri, sağlık yönetişiminin iyileştirilmesi, tüm sektörlerdeki kilit aktörler ve karar vericilerin sağlık alanındaki sorumluluklarının ve sağlığın geliştirilmesinde potansiyel rollerinin farkında olmalarının sağlanmasıdır. Bakanlığımızın Stratejik Planı nda yer alan önemli hedeflerden biri, sağlığı tüm politikaların merkezine alarak sağlığın sosyal belirleyicileri konusunda etkili eylemlerde bulunmaktır. Bu hedefe yönelik stratejiler ise çok sektörlü işbirliği kapsamında sağlığın sosyal belirleyicilerini etkileyen ve sağlıkta hakkaniyeti gözeten politika ve programlar yapmak ve yüksek öncelikli alanlarda sektörler arası işbirliğini güçlendirmek olarak belirlenmiştir. Uygulama aşaması 2014 yılından itibaren başlayacak olan Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı bu amaç ve hedefler doğrultusunda geliştirilmiştir. İlk aşaması olan koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program geliştirilmesinde Sağlık Bakanlığı liderliğinde bilimsel olarak 33 üniversite ile uygulama birimleri olan tüm kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapılmıştır. Bu aşamada 12 bileşen altında 43 hedef çalışılmış ve bu çalışmalar sonucunda değişik branşlardan 235 akademisyen, 138 Sağlık Bakanlığı uzman çalışanı ve diğer paydaşlardan da konusunda uzman 386 kişinin katkısı ile Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluğunu Geliştirme Programı Bölüm 1: Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım hazırlanmıştır. Koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program çalışmalarının tamamlanmasının ardından sağlık hizmeti sunumundaki bütüncüllük dikkate alınarak tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine yönelik başlatılan çalışmalar halen devam etmektedir. Program ile ülkenin alt yapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak koruyucu ve temel sağlık hizmetlerinin diğer sektörlerdeki paydaşlar ile yeniden tanımlanması, sağlık hizmetlerinin durumunun ve ihtiyaçlarının sektörel kapsayıcılık içinde belirlenmesi, paydaşların sağlık hizmetlerinin sunumundaki görev tanımlarının, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması, iş akışlarının, kaynaklarının belirlenmesi, sunulan sağlık hizmetlerinin performans ölçütlerinin, bu ölçütlerin izleme değerlendirmesini yapacak paydaşların ve yaptırım yetkisi olan paydaşların belirlemesi hedeflenmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilen Onuncu Kalkınma Planı nda yer bulan Bireylerin bedenen ve ruhen tam bir iyilik halinde olması için koruyucu sağlık hizmetleri, gerek bireye gerekse sosyal, biyolojik ve fiziki çevreye yönelik çok sektörlü bir yaklaşımla geliştirilecektir ifadesi ile geliştirilen programın bir devlet politikası haline getirilmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. Hem günümüze hem de geleceğe yönelik önemli katkılar sağlayacağına inandığım bu programın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder programın başarı ile uygulanmasını dilerim. Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar 11

12 12

13 Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Program Koordinatörü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (20 Haziran Ağustos 2013) Bu programı hayal eden, bilimsel altyapısını oluşturan, tarafları ikna ederek çalışmaları başlatan, tüm süreç boyunca büyük bir özveri, azim, heves ve üretkenlikle çalışan, her bir adım ilerlemede gözlerinde ışıltılar oluşan, halk sağlığı alanında hem bir akademisyen, hem de bir saha çalışanı olan Dr. Talat Bahçebaşı yı sevgi, saygı, özlem ve minnetle anıyoruz. 13

14 14

15 BİLEŞEN 7 Kimyasal Çevrenin Geliştirilmesi HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması HEDEF 7.2. Oyuncak Güvenilirliğinin Artırılması (Çocuk Gereçleri) HEDEF 7.3. Kozmetiklerin ve Deterjanların Güvenilirliğinin Artırılması HEDEF 7.4. Kimyasal Maddelerin Güvenliğinin Sağlanması 15

16 İÇİNDEKİLER HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması...17 HEDEF 7.2. Oyuncak Güvenilirliğinin Artırılması (Çocuk Gereçleri)...57 HEDEF 7.3. Kozmetiklerin ve Deterjanların Güvenilirliğinin Artırılması...89 HEDEF 7.4. Kimyasal Maddelerin Güvenliğinin Sağlanması

17 HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması

18 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı BÖLÜM YAZARLARI* Erkan AFACAN İrfan AKMAN Vedat DAL Pınar DUMAN Mehmet GÜLMEZ Haydar HAZER Meral KARAASLAN Murat ÖZAL Nilgün ÖZDEMİR Sevim ATMACA RAZAK Nilda YILDIRIM Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü, Doç. Dr. Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı, Müh. Marmara Üniversitesi Teknoloji Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Doç.Dr. Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı, Veteriner Hekim İTKİB İTA Eğitim, Araştırma, Danışmanlık Ltd. Şti. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Kimyasallar Daire Başkanlığı, Kimya Müh. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kanser Daire Başkanlığı Ekoteks Tekstil ve Ekolojik Test Araştırma ve Geliştirme Merkezi Ekoteks Tekstil ve Ekolojik Test Araştırma ve Geliştirme Merkezi, Yük. Kimyager İTKİB İTA Eğitim, Araştırma, Danışmanlık Ltd. Şti., Yük. Müh. *Soyadına göre alfabetik olarak sıralanmıştır. 18

19 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması GİYSİLERİN GÜVENİLİRLİK VE KALİTESİNİN ARTTIRILMASI A. YÖNETİCİ ÖZETİ Günümüzde tekstil ürünleri sadece giysi olarak değil, teknik tekstil olarak da endüstride, uzay sanayiinde, askeri alanda, denizcilikte, tıpta, inşaatta, jeotekstillerde, ulaştırmada ve yüksek teknoloji uygulamalarında kullanılan fonksiyonellik gerektiren alanlarda kullanılmaktadır. Teknik tekstiller, estetik veya dekoratif özelliklerinden ziyade esasen sahip oldukları teknik ve performans özellikleri için imal edilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Teknolojinin gelişmesi ile beraber yeni ürünler ortaya çıkmıştır. Ancak bu ürünlerin çevre ve toplum sağlığına olan olumsuz etkilerini ortadan kaldırılması olumlu etkilerini arttırılması ve bu durumun sürdürülebilirliği için üretim aşamasından tüketiciye ulaşana kadar ki tüm süreçlerde mevcut mevzuatların güncellenmesi, şartlara göre yeni oluşumların yapılandırılması ve denetiminin sağlanması için standartların geliştirilmesi gereklidir., 19

20 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu B. GİRİŞ Günümüzde kullanılan hazır giyim ürünleri uzun bir tarihsel geçmişe sahip olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Giyim ürünleri insanoğlunun kendini soğuktan, sıcaktan ve diğer doğa olaylarından koruma gereksinimi ile birlikte, varoluşunun ilk günlerinden başlayarak güncelliğini korumuştur. İnsanlar yüzyıllardır, günlük yaşamlarının hemen hemen her alanında tekstil ürünlerini kullanmaktadırlar. Önceleri salt korunma ve örtünme amacıyla kullanılan tekstil ürünleri, daha sonra moda gibi, insan ruhuna hitap eden güzellik amaçları için kullanılmıştır. Bu sebeple giyinme, insan hayatında beslenme ve barınma ihtiyaçları kadar önem taşır. Hatta bazı hallerde bunların dahi önünde yer alabilir. Günümüzde tekstil ürünleri sadece giysi olarak değil, teknik tekstil olarak da endüstride, uzay sanayinde, askeri alanda, denizcilikte, tıpta, inşaatta, jeotekstillerde, ulaştırmada ve yüksek teknoloji uygulamalarında kullanılan fonksiyonellik gerektiren alanlarda kullanılmaktadır. Teknik tekstiller, estetik veya dekoratif özelliklerinden ziyade esasen sahip oldukları teknik ve performans özellikleri için imal edilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Teknik tekstiller, geleneksel tekstil ve hazır giyim sektörlerinin aksine sürekli olarak güçlü bir şekilde büyümekte ve gelecek vaat eden bir sektör olarak görülmektedir. Bu özellikleri nedeniyle, sektör hakkında, çoğu ülkede ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından yoğun çalışmalar yürütülmektedir. İnsanın kendi zevkine göre giyinme eğilimi her çağın hayat düzeni, kültür ve sanat anlayışı içinde kendi tabii seyri ile şekillenir ve bu oluşum her çağda günlük modanın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tarih boyunca bu düşüncelerin etkisi ile değişikliğe uğrayan kıyafetler bunun en güzel göstergesidir. Örneğin; I. Dünya savaşından sonra sinemanın gelişmesi ve hızla yayılması ile bayan giysilerini etkilediği, dünyanın her yanındaki kadınların sinema yıldızları gibi giyinme hevesine kapıldıkları görülmüştür XIX. yüzyılın başında Avrupa tekstil endüstrisinde giyim eşyası üretiminde kullanılan başlıca lifler arasında yün %78, keten %18, pamuk %4 olarak yer alırken, zamanla endüstride gerçekleştirilen gelişme ve değişen ekonomik durum karşısında bu maksatla kullanılan lif oranının XX. yüzyıl başında tamamen değiştiği, pamuğun %74 oranına yükseldiği, yünün %20 ye, ketenin %6 ya düştüğü görülmektedir. Dünyanın artmaya devam eden nüfusu, değişen sosyal ve ekonomik düzeni lif ihtiyacının büyümesine, artan pamuk ihtiyacının bunu karşılayamamasına sebep olduğundan yapay lif endüstrisinin doğmasını ve gelişmesine neden olmuştur. Akıllı tekstiller olarak adlandırılan bu teknoloji ile, ıslanmayan yüzeyler veya yüzeye bazı özelliklerin kazandırılması, kirlilik tutuculuğu, ısı, yalıtım vb. özellikler kazandırılmaktadır. Bunun dışında renk değiştirebilen veya ısıya, neme duyarlı olan kıyafetlerin geliştirilmesi konusunda çok ciddi çalışmalar sürdürülmektedir. Günümüzde geliştirilen çok işlevli elyaflar, askeri giysiler, koruyucu hastane elbiseleri, yüksek performanslı spor giysiler gibi birçok alanda uygulama bulmaktadır. Çevresel değişimleri algılayarak renk, gözenek ve kalınlık özelliklerini bunlara göre değiştirebilen, mikropları öldüren, cildi besleyip masaj yapabilen, bazı ilaçların deriden vücuda 20

21 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması verilmesini sağlayan akıllı tekstiller gibi günümüzde örnekleri görülmeye başlayan çok boyutlu ve çok işlevli akıllı tekstillerin üretiminde önemli gelişmeler yaşanması beklenmektedir. Türkiye nin de bilgi yoğunluğu ve katma değeri yüksek olan akıllı tekstiller alanında teknolojik yetenek geliştirmesi, tekstil sektörümüzün rekabetçiliği açısından önem taşımaktadır. Artık gelişmeler ışığında her geçen gün yeni bir lif ortaya çıkmakta ve başta fonksiyonellik olmak üzere tekstil sektörüne yol göstermektedir. TEKSTİL ÜRÜN GRUPLARI Tekstil ürünlerinin temel kullanım alanları aşağıdaki gibidir; o o Medtech: Tıbbi, hijyenik tekstiller ve giyim ürünleri Mobiltech: Her türlü kara, deniz, hava taşıtları ile uzay sanayiinde kullanılan tekstiller o Protech: Bireysel ve toplu koruma amacıyla kullanılan tekstil ve giyim ürünleri o o o o o o o o o Buildtech: İnşaat ve yapı tekstilleri Indutech: Filtrasyon, taşıma ve diğer endüstriyel amaçlı tekstiller Geotech: Toprakaltı inşaat mühendisliği ve peyzaj mimarlığında kullanılan tekstiller Agrotech: Ziraat, su ürünleri, bahçecilik ve ormancılıkta kullanılan tekstiller Sportech: Spor ve serbest zaman giyim ürünleri Hometech: Mobilya, ev tekstilleri ve yer döşemelerinin teknik bileşenleri Clothtech: Her türlü giyim ürünü Packtech: Ambalaj tekstilleri Oekotech: Ekolojik ve çevre amaçlı tekstiller TANIMLAR Tekstil: Başlangıçta yalnızca dokunmuş kumaşları kapsayan bu terim, günümüzde elyaf, iplik ve bunlardan elde edilmiş tüm ürünleri kapsamaktadır. Elyaftan başlayarak nihai ürünün oluşturulmasına kadar geçen temel aşamalar; elyafın elde edilmesi, iplik üretimi, kumaş üretimi (dokuma, örme, non-woven), boya- terbiye (kumaş fonksiyonelliğini arttırmak için yapılan işlemler örneğin; kaplama & laminasyon), baskı çalışmaları ve hazır giyim olarak sınıflandırılabilir. Doğal Lifler: Hammaddesi doğadan elde edilen lif türleri bu sınıfa girmektedir. Pamuk, yün, keten, ipek vb. lifler bu gruba örnek olarak verilebilir. Rejenere Lifler: Hammaddesi doğadan elde edilen ancak çeşitli kimyasal yöntemlerle lif haline dönüştürülen malzemeler bu gruba girmektedir. Örneğin; Viskon, rayon, asetat, tencel, bambu vb. lifler bu gruba örnek olarak verilebilir. Sentetik (Yapay) Lifler: Tamamen kimyasal yöntemlerle (petrol ve petrol türevleri) elde 21

22 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu edilen liflere denmektedir. Örneğin; polyester, polyamid, akrilik vb. lifler bu gruba girmektedir. Karışım Lifler: Birden fazla lif türü kullanılarak elde edilen malzemeler bu gruba girmektedir. Pamuk-Polyester, Viskon-pamuk, pamuk-tencel, yün-polyester.. Boyar Madde: Bir materyale kendiliğinden veya uygun reaksiyon maddeleri sayesinde afinitesi olan, renk verici maddelerdir. Birlikte muamele edildikleri cisme renklilik kazandırırlar. Kullanılan boyarmaddeler doğal ve sentez ürünlerdir. Tekstil ürünlerinde ürünün boyanması aşamasında ve terbiye işlemleri esnasında boyarmadde ve yardımcı kimyasallar kullanılmaktadır. Tekstil ürünlerinin renklendirilmesinde kullanılan ikinci bir teknik de baskı teknolojileridir. Terbiye İşlemleri: Tekstil yüzeyinin kullanım performansını arttırmak, yeni özellikler kazandırmak amacıyla uygulanan işlemlere denir. Örneğin; merserizasyon işlemi, şardonlama, kaplama &laminasyon, anti-bakteriyel apreler, güç tutuşurluk vb. örnek olarak verilebilir. Kumaş Baskı İşlemleri: Tekstil yüzeylerinin renklendirilmesinde kullanılan diğer bir işlemdir. Aril aminler: Azoboyar maddelerinin redüktif indirgenmesi sonucu açığa çıkan MAK III AI/ AII grup olarak listelenmiş aromatik aminlerdir. TEKSTİLDE STANDART VE KALİTE Tekstil ürünlerinin tüm yaşam sürecinde, hammaddenin elde edilişinden, ürünün nihai hali ve atık haline kadarki süreçte kullanılan kimyasallar, atık su, işyerinde gürültü düzeyi, baca gazı gibi çevre ve insan sağlığıyla ilgili konular ekolojik tekstil ürünleriyle ilgili çalışmaların ana hatlarını oluşturmaktadır. Pamuk ve diğer elyaf türlerinden mamul, tekstil ve konfeksiyon ürünlerinde elyafın üretimi, elyafın işlenmesi, iplik eğirme, dokuma/örme, ön işlem, boya baskı, apre, yüksek bitim işlemleri, paketleme ve bu süreçte kullanılan malzemeler, kimyasal madde ve ürünün atık hali çevre ve insan sağlığı için zararlı olabilmektedir. Tüketicilerde çevresel tekstil bilincinin artması ile birlikte; birçok tekstil üreticisi, konfeksiyon imalatçısı ve satıcılarının ürünlerini pazarlarken eko etiketini hatırlatan eko koleksiyonları için zehirli madde bulundurmayan, çevre dostu, zehirsiz, tabii gibi terimleri eşyalarında kullanarak avantaj sağlamaya çalıştıkları izlenmektedir. Standart Standart sözcüğünün anlamı belirli ölçülere uygun, yasaya ve kullanıma uygun olan veya temel yada örnek alınabilen şeklinde açıklamak uygun gözükmektedir. Genel anlamda standart; Üretimde, anlamada, ölçmede beraberlik, birlikte gelmektedir. anlamına 22

23 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Standardizasyon Genel anlamda her türlü madde, mamül, usul ve hizmetlerde karşılıktan kaçınma ve uygun bir düzen içinde uğraşları ve yaşantıyı sürdürme esasına dayalı bir disiplini karakterize etmektedir. Özet olarak belli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda sağlamak üzere bütün tarafların yardım ve işbirliği ile belirli kurallar koyma ve kuralları uygulama şeklidir. Standartizasyonun Genel Amaçları Üretimde malların değişim ve dolaşımında iş gücü, malzeme ve güç kaynakları gibi faktörlerden en yüksek seviyede ekonomi sağlamak, İyi kalite mal ve hizmet üretimi sağlayarak, tüketici yararı gözetmek, İnsanların mal ve can güvenliği sağlamak, Bilgi alışverişini kolaylaştırmaktır, Standartların Yararları Üretici açısından, Tüketici açısından, Ulusal ekonomi açısından, Dünya Ticareti açısı bakımından çeşitli yararları bulunmaktadır, Standartların Önemi Standartlara olan gereksinimin çok çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Hepsinden önemlisi standartlarla üretime kalite güvencesinin getirilmesi ve güvenirliğin arttırılmasıdır. Diğer yandan çevrenin etkisi ve bu etkinin insanlara yüklediği sorumluluklar, yükümlülükler tüketicinin korunması da standartların gelişmesinin zorunlu hale getirmektedir. Standartların önemi anlaşıldığında her ülke kendi standartlar organizasyonunu kurmuş, ancak bütün bu uğraşlar uzunca bir süre ulusal düzeyde sınırlı kalmıştır. Bugün yoğun teknoloji transferleri ve bu işin sürekli uluslar arası bağlantılarla genişlemekte oluşu, ulusal ve uluslararası standartlardaki birlikteliği zorunlu hale getirmektedir. Kalite Nedir? Kalite çok boyutlu bir kavramdır. Bu nedenle farklı insanlar için farklı anlamlar taşıyabilir. Kelimenin cümle içinde kullanıldığı yere göre farklı anlamlar taşıyabilir. Bunun yanında kalite derecesi iyi kötü yüksek yada alçak olarak ifade edilebilir. Genel olarak kalitenin tanımları şu 23

24 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu anlamlarda kullanılmaktadır. Kalite, Bir mal veya hizmetin belirli bir ihtiyacı karşılayabilme, yetenekleri ortaya koyabilme, kullanım amacına uygunluk derecesi olduğudur. Tekstil mamulünün kalitesini yani amaca uygunluğunu doğrudan tek bir ölçü ile belirlemek mümkün değildir. O mamulün kalitesi, dolaylı olarak kaliteyi ilgilendiren bir dizi özelliğe ait değerler elde edilerek belirlenebilir. Haslık kontrollerinde kullanılan standartlar yardımı ile tekstil mamulünün bir özelliği sayısal değerler ile ortaya konulabilmektedir. Bu özellik, bir kullanım, bakım veya işleme ile ilgili kalite özelliği olabilir. Tekstil mamulünde bir özelliği değerlendirmek için genellikle birden çok standart deney sonucu gerekebilir. Örneğin bir bakım özelliğinin tespitinde; renk, yıkama, kuru temizleme, ütü, ter, sürtme vb., gibi haslıkların sonuçlarını bir arada değerlendirmek zorunluluğu vardır.öncelikle bir standardın kullanışlılığının her yönü ile garantiye alınmış olması gerekir. Testleri yapan kişilerin o konuda eğitimli ve tecrübe sahibi olmaları ve elde edilen sonuçların başka laboratuarda da tekrarlanabilir olması gerekir. Tekstil ile ilgili standartların sayısı oldukça fazladır. Türk Standartları Enstitüsünün tekstil ile ilgili standart sayısı 420 civarındadır. Bunun 60 kadarı renk haslıkları ile ilgili olanlarıdır. Haslık kontrolleri; tekstil mamullerinin kalitesini belirlemede kullanılan standart test yöntemleri olarak belirtilir. Tekstil Yüzeylerine Uygulanan Başlıca Haslık Kontrolleri Tekstil mamullerinin kullanım yerleri çok değişik olduğu için bazı haslık değerleri diğerlerinden daha önemli gelmektedir. Örneğin, bir perde de ışık haslığı, mayoluk kumaşta deniz suyu haslığı, bir astarda ter ve sürtünme haslığı, gömleklik, pijama ve iç giyside yıkama haslığı... vb., gibi haslıklar tercih edilmektedir. Haslıklar genel olarak ikiye ayrılır, 1. Kullanım esnasında istenen haslıklar; Işık, yıkama, sürtünme, deniz suyu, ter, ütüleme, kuru temizleme...vb 2. Üretim esnasında istenilen haslıklar Asit, Karbonize, Merserize, Soda, Pişirme...vb Kumaş Ve Giysilerden Beklenen Kalite Özelliklerinin Sınıflandırılması 1. Kumaş ve giysilerin kullanımında önemli olan mekanik özellikler; mukavemet (kopma, yırtılma, patlama mukavemetleri), elastik uzama ve geri dönüş esnekliği, boyutsal değişim, yan dikiş dönmesi, yıkama sonrası görünümün değerlendirilmesi, yıpranma dayanıklılığı (aşınma, 24

25 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması boncuklaşma), 2. Kumaş ve giysilerin estetik kabul edilebilirlikleri ile ilgili özellikleri; tutum, dökümlülük, parlaklık,renk uygunluğu, renk haslıkları (yıkama,su,ter,ışık,denizsuyu,havuzsuyu,sürtme, ütü haslığı v.b), kolay bakım özellikleri (buruşmazlık), leke iticilik,yağ iticilik, 3. Kumaş ve giysilerin vücuda sağladığı rahatlıkla ilgili özellikler; giysilerin konfor özelliği de akıllı tekstiller ve teknik tekstiller ile gelişmektedir, fizyolojik rahatlık sağlama özellikleri, duyusal rahatlık sağlama özellikleri, 4. Kumaşların giysi haline getirilmesinde önemli özellikler; beden şekline göre dikilebilirlik, kalıplama yöntemi ile şekil verilebilir. TEKSTİL EKOLOJİSİ Ekolojik tekstil veya eko tekstil demek elyaf halinden bitmiş halde ürün oluncaya kadarki tüm işlem basamaklarında çevre gözetilerek üretilmiş, kullanım aşamasında kullanıcıya zarar vermeyen ve kullanıldıktan sonra atılacak olan ürünün tekrar geriye kazanılır olması (recycling) veya çevreye zararsız ürünlere dönüşebilen ürün demektir. İnsan sağlığına zararlı maddelerin tekstil mamulunde hiç olmamasını ya da mamulun kullanım şeklini ve kişiyi dikkate alarak belirli bir konsantrasyonu geçmemesini zorunlu tutan uygulamalar mevcuttur. Tekstil ekolojisini dört gruba ayırabiliriz: Üretim ekolojisi, insan ekolojisi, performans (kullanım) ekolojisi, tekrar değerlendirme ve imha (atık) ekolojisidir. Üretim ekolojisi: Tekstil sektörü en fazla su, hava ve kimyasal madde tüketen ve enerji tüketen endüstri dallarından birisidir. Hammaddeden başlayarak bitmiş ürün haline gelinceye kadar tekstil mamüllerine çeşitli işlemler uygulanmaktadır. Özellikle terbiye işletmelerinde müşteriler tarafından istenilen özelliklerin (renk, tutum, gibi?) kazandırılması amacı ile tekstil malzemeleri üzerine çeşitli şartlarda muhtelif kimyasal maddeler ve boyarmaddeler uygulanmaktadır. Eko tekstiller kavramı içinde kalan üretim ekolojisi; bu işlem aşamalarında ortaya çıkan, insana ve çevreye zararlı atıklarla ilgilenmektedir. Aslında insan ekolojisi de üretim ekolojisi ile yakından ilgilidir. İşletme güvenliği, malzeme, su ve enerji tüketimi, atık su ve atık işleme, toz ve aşırı gürültü oluşumu bu kapsamdadır. Bununla birlikte özellikle pamuk üretiminde kullanılan tarım ilaçlarının (pestisit vb.) çevreye ve ürünün kullanımı sırasında insan sağlığına olumsuz etkileri bilinmektedir. İnsan ekolojisi: Tekstil ürünlerinin ve içerdikleri kimyasalların kullanıcıların sağlığı ve iyi yaşam düzeylerine etkisiyle ilgilenmektedir. Lif cinsine bağlı olarak ortaya çıkan dermatitler, tekstil boyarmaddelerinin ortaya çıkardığı problemler, apre maddelerinin etkileri, ağır metal iyonlarının insan sağlığına etkisi, insan sağlığına etki yapan diğer faktörlerdir. 25

26 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Performans (kullanım) ekolojisi: Tekstil ürünlerinin kullanımı sırasında ortaya çıkan konularla ilgilenmektedir. Yıkama, kuru temizleme, yumuşatıcılar ve kullanım evrelerinin çevre üzerindeki etkisi değerlendirilmektedir. Tekrar değerlendirme ve imha (atık) ekolojisi; İşlevini yerine getiren her malzeme atık olur. Atık ekolojisi kavramı ise kullanımı sona eren tekstil ürünlerinin zararlı maddeler yaymaksızın geri dönüşüm, ayrıştırma yoluyla veyahut da havanın saflığına zarar vermeksizin ısıyla yok edilmesi (termal eliminasyon) esaslarına dayandırılmıştır. Eskiyip çöpe atılan tekstil ürünlerinin, yakılarak, çürümeye bırakılarak, depolanarak veya başka bir şekilde yok edilirken çevreye ve insanlara zarar vermemesi gerekir. Bu alanda en önemli çözüm recyling dir. Yani eskiyen tekstil ürünlerinin liflerinin tekrar kullanılmasıdır. Oeko-Tex 100 Standardı: Oeko-Tex 100 Standardı tekstil ürünler ile ilgili tüm işleme aşamalarındaki hammaddelere, ara ve son ürünlere yönelik dünya çapında standart bir test ve sertifikalandırma sistemidir. Zararlı madde testleri resmen yasaklanmış ve talimatlar ile sınırlandırılmış maddeleri, yani bilindiği üzere sağlığa zararlı kimyasalları ve öncelikli sağlık tedbirleri ile ilgili parametreleri kapsamaktadır. Oeko-Tex 1000 Standardı: Ürüne yönelik Oeko-Tex 100 Standardı nı tamamlayan Oeko- Tex 1000 Standardı nda tekstil zinciri boyunca çevre sağlığına uygun üretim yapan işletmeler için geliştirilmiş bir Test, Denetleme ve Sertifikalandırma Sistemi söz konusudur. Oeko-Tex 1000 Standardı na göre sertifikalandırılmak isteyen şirketler çevre sağlığına uygun üretim proseslerine ilişkin belirlenmiş kriterleri yerine getirmek ve toplam üretimin %30 unun Oeko-Tex 100 Standardı gereğince önceden sertifikalandırılmış olduğunu kanıtlamak zorundadırlar. o o o o o o o o Talep edilen kriterler arasında ayrıca aşağıdaki hususlar da yer almaktadır: Çevre sağlığına zarar veren yardımcı maddelerin ve boyaların kullanılmaması, Atık suyun ve kirli havanın arındırılmasına ilişkin esas alınması gereken değerlere uyulması, Tasarruflu enerji kullanımı, Gürültü ve tozun önlenmesi, İş güvenliğinin sağlanması için tanımlanan tedbirlerin uygulanması, Çocuk işçilerin çalıştırılmaması, Esas teşkil eden Çevre Yönetim Sistemi unsurlarının uygulaya konulması, 26

27 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Oeko-Tex 100plus: Tekstil ve konfeksiyon üreticileri Oeko-Tex Standard 100plus ürün etiketi sayesinde hem ürünlerini insan ekolojisi açısından optimize etme, hem de üretim ekolojisi alanındaki çalışmalarını tüketicilere sunarlar. Global Organik Tekstil Standartları (GOTS): Tarım sürecinde Organik olarak yetiştirilmiş elyaf türlerinin tekstil sektöründe ilgili standartlara göre işleme alınması ile Organik tekstil sektörü doğmuştur. Üretimde hammadde olarak organik elyaf kullanılması ve üretim koşullarının ilgili standarda göre yapılması: Bu alanda uluslararası geçerliliği olan Global Organik Tekstil Standardına (GOTS) göre üretim ve sertifikasyon yapılmaktadır. GOTS sertifikasyonu organik olarak yetiştirilmiş, sertifikalı organik elyaf kullanıma ek olarak GOTS un işleme /üretim standartlarını da kapsar. Global Organik Tekstil Standardı (GOTS);Organik Tekstil İşleme alanında faaliyet gösteren önde gelen standart birliklerin ortak bir çalışmasıdır. REACH: Registration (Kayıt), Evaluation (Değerlendirilme), Authorisationand Restrictions of Chemicals REACH Tüzüğünün 17 no lu ekinde Bazı Tehlikeli Maddelerin, Karışımların ve Eşyaların Üretilmesi, Pazara Sürülmesi ve Kullanılmasına İlişkin Kısıtlamalar Listesi nde yer alan maddelerin AB ülkelerinde tek başına, bir karışımda ya da bir eşya içinde üretilmesi, pazara sürülmesi ve kullanımını kısıtlamaktadır. REACH Tüzüğünün 17 no lu ekinde yapılan düzeltmeleri içeren 552/2009 sayılı Tüzük değişikliği Avrupa Komisyonu tarafından tarihinde yayımlanmıştır. Bu yönetmelik 26 Avrupa ülkesinde yürürlüktedir. o o Adidas, Nike, H&M, Clarks, IKEA vb uluslararası markalar kendi kısıtlanmış maddeler listesi bulunmakta ve bu listeleri rutin olarak düzenlemektedirler. AB de bir kimyasal konusunda düzenleme yoksa genellikle bu markalar kendi limitlerini koymaktadırlar. GİYSİ GÜVENİRLİĞİ Giysinin üretilirken ve tüketilirken insan ve çevre sağlığına zararlı olabilen boyar madde ve yardımcı kimyasalların yönetmeliklere uygun olarak hiç kullanılmaması veya limitli kullanılması ve fiziksel özelliklerinin de kullanıcıyı rahatsız etmemesi ve sağlık riski oluşturmamasıdır. Tüketici açısından güvenirliğinin de izlenebilir olması önemlidir. Bu sebeple ürünlerde Avrupa ve diğer ülkelerde uygulamaları olan Ekoetiket uygulamasına geçilmesi faydalı olacaktır. 27

28 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Giysi güvenirliği iki grup altında incelenebilir; 1.Fiziksel özellikleri: Giysi ve kullanılan aksesuarın insan vücudunun antropometrik özelliklerine uyum sağlaması giysi güvenirliliği önemlidir. Giysi güvenirliliği açısından aşağıdaki konu başlıkları sıralanabilir. o o o o o o Hamile giysilerinin hamilelik evrelerine, hareketlerine uygun olması, Vücut sağlığını olumsuz etkileyen giysiler (dar giysiler, hava geçirgenliği olmayan vb.), Vücut antropometrik özelliklerine uyum sağlamayan giysiler (düşük bel pantalonlar vb.), Giysideki aksesuarların kullanıcının olumsuz etkilemesi ve zarar vermesi, özellikle çocuk giysilerinde kullanılan aksesuarlar çocuğun fiziki davranışları ile uyumlu olmalıdır, İş giysilerinin yapılan işe uygun olması, Kullanılan ayakkabının ayak sağlığına ve vücut antropometrisine uygun olmaması, Bu konuyla ilgili yasal mevzuatların örneği aşağıda bulunmakla birlikte, yetersiz olduğu düşünülmektedir, TSE EN 71/1 oyuncak güvenliği - bölüm 1: mekanik ve fiziksel özellikler de kesici, delici, boğucu v.b. etkiler giysilerde bulunan (özellikle bebek ve çocuk ürünleri) aksesuar v.b. materyallere uygun olmalıdır. Giysi Güvenirliği BS EN14682 çocuk giysilerinde güvenlik standardı bebek ve çocuk giysilerindeki kordon ve büzme ipleri gibi risk yaratabilen aksesuarların kontrolü ile ilgilidir. Güvenilir olmayan giysinin yaratabileceği bütün muhtemel tehlikelerden korunmak amacını tamamen içermesi mümkün değildir, buna karşın giysinin bazı stil/tasarımından kaynaklanan giysiye özgü tehlikeler, yaş gruplarına göre değişmektedir. Herhangi bir giyside giysiyi giyecek kişi için tehlike yaratmaması amacıyla ayrı bir risk değerlendirmesi yapılması önerilir. 2. Kimyasal özellikleri: Giysilerde kullanılan kumaşların üretim aşamalarında kimyasal maddelerin kullanılması insan ve çevre sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Özellikle direkt cilt teması olan giysilerde standartlara uygun üretim yapılması önemlidir. Örneğin; TSE nin EN71/3 test metodu standartlarında; bazı elementlerin (Sb, As, Ba, Cd,Cr, Pb, Hg,Se) migrasyonuna doğal ve sentetik tekstil, deri, boyalı ve kaplamalı materyallerde bakılmalıdır. Çünkü bazı ürünlerde standarda verilen limit değerlerinin üzerinde ağır metallere rastlanıldığı tespit edilmiştir. Tekstil ürünlerinde çoğunlukla apre işlemleri ile kazandırılan güç tutuşurluk özelliğinin olması ürün güvenilirliği açısından önemlidir. Yangının oluşmasında ve büyümesinde asıl etken ortamda bulunan malzemelerin yanma karakteristikleridir. Bu nedenle yanma riski olan malzemelerin 28

29 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması koruyuculuk özelliklerinin bilinmesi ve geliştirilmesi meydana gelebilecek can ve mal kayıplarının en aza indirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Güç tutuşur tekstil mamullerinin en önemli kullanım alanlarını 4 grupta toplayabilir. Bunlar; askeri giysi ve malzemeleri, taşıt araçları, giyim eşyaları ve ev tekstilleridir. Bu gruba gece kıyafetleri (gecelik, pijama v.b.)ile ilgili yönetmelik (The nightwear safety regulations 1985 no.2043), çocuk kıyafetleri ve tüketici ürünlerinin güvenilirliği ile ilgili mobilya ve döşemelik malzemelerde ilgili yönetmelik (consumerprotection; the furniture andfurnishing (fire) (safety) regulations 1988 no.1324)ler örnek olarak verilebilmektedir. Ülkemizde bu konuyla ilgili uygulamalar bulunmakla birlikte, yetersiz olduğu düşünülmektedir. Yasalarla kullanımı zorunlu kılınan güç tutuşur özelliğe sahip malzeme ve ürünlere, bu özelliği kazandırmada kullanılan kimyasalların hem üretimi hem de kullanımı sırasında da çevre ve insan sağlığına zarar vermemesi gerekmektedir. Özellikle giysilik kumaşlara uygulanan giyim konforu ve dayanıklılığında görülen olumsuz etkiler, vücutla doğrudan temas nedeniyle sağlığa muhtemel bir olumsuz etki riskinin en fazla olması, ayrıca güç tutuşur malzemelerin yanma gazlarının toksik özellik göstermesi kullanımı sınırlayan önemli bir faktördür. Konu ilgili ülkemize ait mevzuatın oluşturulması faydalı olacaktır. 29

30 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu C. DURUM ANALİZİ Giysilerin Güvenilirliği ve Kalitesi Piyasa gözetim ve denetimi Mevzuat Test, Analiz ve Kalite Kontrol Tüketim Veritabanı olmaması Bütçe eksikliği Acil uyarı sistemi olmaması Giysilerin Güvenilirliği ve Kalitesi} Analizlerin yetersiz sayıda olması Yaptırımın yetersiz olması Personel sayısının ve eğitiminin yetersizliği Alınan numune sayısının yetersizliği Mevzuatın yetersizliği Atıkların bertarafı ve kontrolü Hammadde girdisinin kayıt altına alınması Hammadde tedarik zincirinde REACH e uygunluk ve kayıt. Eko-Etiketin denetim ve uygulama yetersizliği Yerli üreticilerin ithal ürünlerle rekabet edememesi Merdiven altı üretimin engellenmesi Üretim yeri denetçilerinin sayı ve yetkinliğini sağlayacak mekanizmaya ait mevzuat eksikliği Uluslararası entegrasyonun olmaması Ulusal mevzuat yetersizliği Mevzuat uygulamasında eksikler Belgelendirme kuruluşlarının denetim eksikliği Bazı test metodlarının standartizasyonu yok Ürün güvenliğinin test edilip edilmediğinin kontrolü yok Örnek analizler eksikliği Mevzuat eksikliği ve denetimi Standartlarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi Medya ve reklamların bilgi kontrolsüzlüğü Tüketici bilincinin yetersizliği Acil uyarı sistemlerinin bulunmaması (RAPEX) Üretim Taşıma, Paket Saklama, Depo Ulusal Mevzuat Gıda Maddelerinin ve Umumi Sağlığı İlgilendiren Eşya ve Levazımın Hususi Vasıflarını Gösteren Tüzük ün 31.Bölüm 661,662 ve 664 madde hükümleri çerçevesinde giyilecek eşya ve elbiselerin boyanmasında kullanıldıklarında insan sağlığına zarar verebilen(genellikle kanserojen) maddeler sınıfına girdiği ve bunların deri, tekstil ve hazır giyim ürünlerinde kullanımını insan sağlığı açısından uygun olmadığı sonucuna varıldığından Sağlık Bakanlığı tarafından 1 Mart 1995 tarihinden itibaren söz konusu arilaminler ile bunları içeren azo boyar maddelerinin deri ve tekstil ve hazır giyim ürünlerinde ve bunların boyahanelerinde kullanılmalarının yasaklanmasına karar verilmiştir. Asgari tekstil ürünleri üretim yeri nitelikleri EK-2 de sunulmuştur. Kanunlar 4703 Sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun (11 Temmuz 2001 tarih ve sayılı RG, Yürürlük tarihi 11 Ocak 2002) 663 sayılı Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname(02 Kasım2011 tarih ve sayılı RG) 30

31 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması 5326 sayılı Kabahatler Kanunu (31 Mart 2005 tarih ve (Mükerrer) sayılı RG) 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu (12 Ekim 2004 tarih ve sayılı RG) Yönetmelik Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Yönetmelik (17 Ocak 2002 tarih ve sayılı RG, Yürürlük tarihi 11 Ocak 2002) Sağlık Bakanlığınca Yapılacak Piyasa Gözetimi ve Denetiminin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (25 Haziran 2007 tarih ve sayılı RG) Sağlık Bakanlığınca Yapılacak Piyasa Gözetimi ve Denetiminin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (05 Nisan 2008 tarih ve sayılı RG) Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (20 Mart 2011 tarihinde azo boyar ve phthalatlarla ilgili kısıtlamalar eklenmiştir) Tebliğler Piyasa Gözetimi ve Denetimi Tutanağı Usul ve Esaslarına İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği (2010/25) (30 Ocak 2010 tarih ve sayılı RG) Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Bazı Tüketici Ürünlerinin Kimyasal Madde İçeriğine Yönelik Piyasa Gözetim ve Denetimine İlişkin Tebliğ Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Tüketici Ürünlerinin Güvenlik Risklerinin Belirlenmesine İlişkin Tebliğ,20 Nisan 2012 Azo Boyarmaddelerine ve tekstil ve deri ürünlerinin çanta ve ayakkabılarda dahil etiket bilgilerinin doğruluğunun kontrol edilmesine yönelik tebliğ 94/11/AT Tüketicinin Satın Alacağı Ayakkabıların Temel unsurlarının Yapımında Kullanılan Malzemelerin Etiketlenmesine Dair Yönetmelik Üçlü Lif Karışımlarının Kantitatif Analiz Metotları Hakkında Yönetmelik (73/44/At) Tekstil Ürünlerinin İsimlendirilmesine İlişkin Yönetmelik ( 96/74/AT) 31

32 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Mevzuatı Zararlı kimyasallar listesini yayınlamıştır. Bu liste güncellenmeye başlanmıştır. Avrupa Birliği Kriterleri Giysilerin üretilme ve taşınma depolama aşamasında kimyasalların kontrol altına alınması ile ilgili maddeler bulunmaktadır. Ürünlerin Avrupa da dolaşımı Avrupa Birliği kriterlerine bağlıdır. Amerika Birleşik Devletleri nde uygulanan Kriterler Giysilerin üretilme ve taşınma depolama aşamasında kimyasalların kontrol altına alınması ile ilgili maddeler bulunmaktadır. Ürünlerin Amerika da dolaşımı Amerika Birleşik Devletleri kriterlerine bağlıdır. Ayrıca Avrupa Birliği ülkeleri arasında ve Amerika Birleşik Devletleri arasında ikili işbirliği anlaşması bulunmaktadır. Ulusal mevzuatımız günümüz şartlarına göre güncel olamayıp, ulusal ekoetiketin bulunmaması ve denetim mevzuatının da yetersiz olması özellikle ithalatta ve iç piyasada kanuni boşluklara neden olmakta, bu durum toplum sağlığını olumsuz etkilemektedir. Uluslararası mevzuatında; ülkeler ve kıtalararası farklılıklar bulunduğu için ulusal mevzuatı oluştururken bilimsel kanıtlardan yaralanmak gereklidir. Ülkemizde üretimde kullanılan kimyasallar ve hammaddeler saptanmalıdır. İlgili paydaşların görüşleri doğrultusunda mevzuatın güncellenmesi ve uluslararası uyumun sağlanması çalışmaları yapılmalıdır. Üretim Hammadde tedarik zincirindeki kimyasalların kontrolsüz kullanımı, denetim ve ekolabelgüvenli ürün etiketi bulunmaması atık bertarafı ve geri kazanım uygulamalarının kontrol denetiminin bulunmaması nedeniyle bu durumla ilgili paydaşların katılacağı bir platformun oluşturulması gereklidir. Test, Analiz, Kalite Kontrol ISO laboratuvar akreditasyonuna sahip olan laboratuvarların yaptıkları analiz sayılarının arttırılması ve akredite olması gerekli olup, uygun metodların TSE tarafından standartlaştırılması gereklidir. Çünkü Avrupa Birliği Direktiflerine göre kullanımı yasaklı veya limitli kimyasallara yönelik bazı parametreler için DIN, EN, ISO gibi uluslararası geçerliliği olan test metodlarının bulunmaması ve Avrupa da ki öncü enstitülerin bile kendi geliştirdikleri metodları kullanıyor olmaları önemli bir sorundur. Ülkemizde üretilen giysinin ürün güvenliğinin test edilip edilmediğinin denetimi de bulunmamaktadır. 32

33 Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Taşıma, Paketleme, Depolama Uzun nakliyatlarda, paketlemede ve depolamada yardımcı kimyasallardan bulaşabilir. Mevzuata bu koşullar eklenmeli, her parti başına örnek alınıp akredite laboratuvarlarda analizi yapılmalıdır. Özellikle tekstil ürünlerinin paketlenmesinde ve taşınmasında kullanılan malzemelerin geri dönüşümlü olmasının çevre sağlığına önemli katkıları olacaktır. Tüketim Tüketicinin konu hakkındaki bilgisi yetersizdir. Tüketicinin eko etiketi hakkında bilgilendirilmesi sağlanmalıdır. Bu etiketleri doğru ve uygunluğu denetlenmelidir. Ayrıca tüketici medya ve reklamlar aracılığı ile yanlış yönlendirilmektedir. Bu nedenle tüketicinin tehlikeli ve sağlığa zararlı ürünler konusunda bilgilendirmesini sağlayacak bir sistem oluşturulmalıdır. Rapex sistemine benzer bir sistemin ülkemizde de geliştirilmesi toplum bilinçlendirilmesine büyük katkı sağlayacaktır. İnsana ve Çevreye Etkisi Tekstil ürünlerinde hammaddenin elde edilişinden, ürünün nihai hali ve atık haline kadar ki süreçte kullanılan kimyasallar çevre ve insan sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Pamuk ve diğer elyaf türlerinden mamul, tekstil ve konfeksiyon ürünlerinde elyafın üretimi, elyafın işlenmesi, dokuma/örme, ön işlem, boya baskı, apre, yüksek bitim işlemleri, paketleme ve bu süreçte kullanılan malzemeler, kimyasal madde ve ürünün atık hali çevre ve insan sağlığı için zararlı olabilmektedir. İnsan ve çevre sağlığını tehdit eden tüm ürün ve kimyasalların kontrolleri uluslar arası standartlarda bağımsız ve akredite kuruluşlar tarafından yapılmaktadır. Özellikle Avrupa Birliğine üye ülkelerde ve diğer potansiyel tüketicilerde insan ve çevre sağlığına yönelik bilincinin artması ile birlikte; birçok tekstil üreticisi ve alıcısı ürünlerinin insan sağlığına zarar vermemesi için formaldehit, metal aksesuarlarda nikel tayini, ağır metaller tayini ve fitalat testlerini yoğun olarak talep etmektedirler ve bu tür kimyasalların kullanımı ile ilgili ciddi yasal uygulamalar yapmaktadırlar ve kullanımı kısıtlayıcı limit değerleri belirlemektedirler. Formaldehit, tekstilde ütü kalitesini arttırmak için kullanılan renksiz keskin sert kokulu uçucu bir gazdır. Öksürük, göğüste sıkışma yanma, ciltte kaşınma ve gözde alerjik reaksiyonlara sebep olan bir kimyasaldır. Tekstilde kullanılan yardımcı kimyasal grubundan fiksatörlerde bulunur. Formaldehit freefiksatör kullanılması maliyeti arttırdığı için ucuz üretimin yapıldığı yerlerde kullanılan fiksatörler formaldehit içerir. Özellikle 3 yaş altı çocuk grubunda Avrupa Birliği üye ülkelerinde ve İngiltere de yasal limit daha düşüktür. Formaldehit miktarını azaltabilmek için içinde bulunduğunuz ortamı sıkça havalandırmak gerekmektedir (Havada normal olarak düşük konsantrasyonda 0.03ppm den daha az bulunur). Ürünlerinde boyahanede iyi yıkama yapılması ve iyi havalandırılması neticesinde formaldehit oranı düşebilir. 33

34 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Cilt ile direkt ve uzun süreli olarak temas eden kaplamalı materyallerin aşındırılması ve korozyonu sonucu ortaya çıkan serbest nikel alerjik reaksiyonlara ve kansere sebep olmaktadır. Metal ve metal bileşikleri üretimin her türlü aşamasında kullanılabilirler. Bazı ağır metaller biyolojik olarak doğada birikebilmektedir. Pek çok metalin toksikolojik etkisi yıllar önce tespit edilmiştir. Toprakta ve suda uzun yıllar boyunca bozulmadan kalırlar ve potansiyel ekolojik dengenin bozulmasına sebep olup çevre kirliliğini arttırırlar. Ağır metaller içerisinde yer alan kurşun, krom VI ve kadmiyumun çevreye olan etkisi dışında insan sağlığına da etkileri bulunmaktadır. Kurşun atmosfere metal veya bileşik olarak yayıldığından ve her durumda toksik özellik taşıdığından çevresel kirlilik yaratan en önemli ağır metaldir. Kurşun vücutta hemen hemen tüm organ ve dokuları özellikle böbrek, bağışıklık sistemi ve sinir sistemini etkilemektedir. Yetişkinlerde bellekte zayıflama, kansızlık ve kan hastalıklarına yol açabilir. Kadmiyum ise belirli miktarların üzerinde akciğer rahatsızlıklarına yol açar. Krom VI cildi yıpratıcı etkiye sahiptir, kanser ve ülsere sebep olmaktadır. Özellikle derinin işlenmesi esnasında yaygın olarak kullanılmaktadır ve Krom (III) uygun şartlarda Krom (VI) ya yükseltgenir ve krom (VI) oldukça toksiktir. Ağır Metaller ppb veya ppt mertebelerinde de olsa salya veya ter yoluyla vücuda girebilmekte ve belirli yerlerde karaciğer, böbrek vs gibi birikim yapmaktadırlar ve doğal yollardan vücuttan atılamadığı için ileri yaşlarda kanser vakalarının artışında rol oynamaktadırlar. Fitalatların Plasticers olarak yaygın kullanım alanı vardır. Plastiklerin sert kırılgan yapısını gidermek, daha flexible hale getirebilmek için kullanılırlar. Özellikle bebek oyuncak ve plastik madde içeren ürünlerde DEHP ve DNIP yaygın olarak tespit edilmektedir. Özellikle çocukların gelişimlerinde hormonal dengesizliklere sebep olduğu tespit edilmiştir. Çocuklarda kanser ve astıma yakalanma riskini artırdığı gerekçesiyle yasaklamıştı. Fitalat ın çocukların böbrek, karaciğer ve testislerine de zarar verebilmekte ayrıca çocuk gelişimini de etkilemektedir. Ağır metaller ve fitalat şayet üretimde kullanılmış ise boyarmaddelerde olduğu gibi bu kimyasallardan ürünün arındırılabilmesi mümkün değildir. AB tüzüğüne göre nonylphenol (NP) ve nonylphenolethoxylate (NPEO) atık suların dışarıya deşarj edilmesi durumlarında, deri ve tekstil proses aşamalarında %0.1 fazla kullanılamazlar. Bu tüzük ile atık sulara atılan NP ve NPEO miktarının en az %70 oranında azaltılması amaçlanmıştır. Tekstil ve deri sanayi NPEO ların en büyük kaynaklarından biri olduğu bilinmektedir. Bu kimyasalların 34