Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s Ġlker Mete MĠMĠROĞLU 1 LYKAONĠA EYALETĠNDE BĠR KENT LYSTRA Özet Lystra, birçok tarihi yerleşime ev sahipliği yapan Konya da bulunan en önemli antik kentlerden birisidir. Kuruluşu tarih öncesi çağlara kadar inen kent, Lycaonia eyaletinin metropol kenti olan İconium u güney ve doğuya bağlayan yollar üzerindeki önemli bir kavşak noktasıdır. Kentin Aziz Paulus un seyahatlerinde uğradığı ve öğretilerini yaydığı bir yer olması; stratejik konumunun yanında Hıristiyanlık tarihinde de oldukça önemli bir konuma gelmesini sağlamıştır. 19. Yüzyıldan günümüze kadar merak uyandıran araştırmaların gerçekleştiği kentte, arkeolojik bir kazının yapılmaması birçok konunun karanlıkta kalmasına sebep olmuştur. Bu çalışmada Lystra kenti bütüncül anlamda ele alınmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler:Lystra, Lycaonia, Aziz Paulus, Antik kent A CITY IN LYCAONIA: LYSTRA Abstract Lystra was one of the most important ancient cities in Konya which hosts many historical settlements. The city whose foundation dates back to the prehistoric times, was an important intersection point on the roads connecting Iconium, the metropolitan city of Lycaonia, to the south and east. Beside having a strategic position, being a place where St. Paul visited on his journeys and preached his teachings, has provided having an important position in the history of Christianity. Many studies have been made from 19th century to today, but lack of an archeological excavation caused to remain many things in the dark. In this study, Lystra will be tried to investigate in a holistic sense. Keywords:Lystra, Lycaonia, Saint Paul, Ancient city 1 Yrd. Doç. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi, mimiroglu@hotmail.com

2 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra GĠRĠġ Konya ilinin yaklaşık 30 km. kadar güneyinde yer alan Lystra antik kenti, merkez ilçelerden Meram ın Hatunsaray Mahallesi nin 500 m. güneyinde yer almaktadır. Konya il sınırları içerisindeki önemli antik kentlerden birisi olan yerleşim, günümüzde bütünüyle toprak altında olup; bir höyük görünümündedir. İlk olarak Hitit metinlerinde ismi görülen kentin adı Lusna olarak geçmektedir (Akurgal 1998: 55). Roma döneminde ise kentin adı Lystra olarak değişmiştir (Bahar 2012: 06). Kökeni luwi dili kaynaklı olduğu düşünülen Lysta adı, lu-(i)stra, Lu- akarsuyu öğelerinden türetilmiştir. Sözcüğün başındaki lu ekinin, akarsu üzerindeki, güneş ışığı yansıması, parıltısının güzelliğini anlattığı düşünülmektedir (Umar 1993: 523). Son yıllarda yapılan araştırmalarda kentin bulunduğu höyük Zoldura olarak da isimlendirilmiştir. 194 Lystra Antik Kenti nin Tarihçesi: Konya ve çevresindeki antik kentler (S. Mitchell den) Lystra (Zoldura) Kenti nin tarihi, bölgede yapılan çalışmalar ile Kalkolitik Çağı na kadar inmektedir (Bahar 2012: 104). Son Tunç çağı ve Erken Demir çağında yerleşmelerin güvenlik amacıyla dağlık alanlara çekilmesi ile güneyde May Höyük, Orta Karaviran Büyük Höyük, doğuda Akören Karahöyük, Alibeyhöyük; güneybatı da Kilistra da Mula Höyük, Seydişehir II Höyük, Fasıllar ve Eflatunpınar gibi önemli yerleşimleri birbirine bağlayan yolların kavşak noktasında bulunması; kentin önemli bir konumda olduğunu düşündürmektedir (Bahar-Koçak 2004: 20). M.Ö yıllarında yaşamış olan Hitit Kralı Telipinu, kendinden 150 yıl öncesini anlattığı metinde kent; I. Hattuşili nin yaptığı sefer sonucunda ele geçirdiği yerleşimler arasındadır (Akurgal 1998: 55). Laranda ve Lystra kentinin fethi, Hititlerin bölgede sürekli bir hakimiyet kurma arzularının göstergesi olmalıdır (Bahar 1991: 66). Kentin isminin geçtiği diğer bir ilginç metin ise Hitit dönemine ait bir festival listesidir. Bu kaynağa göre kentin tanrıları Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

3 İlker Mete Mimiroğlu Tiwaliya olarak tanımlanan bir Güneş Tanrısı, bir Fırtına Tanrısı ve bir doğa güçlerini koruyan Tanrıça ile diğer tanrılardan meydana gelmektedir (Küçükbezci 2012: 137). Kent, M.Ö yılları arasındaki Mutavalli döneminde kurulan Tarhuntašša isimli krallığın sınırları içerisinde de yer almaktadır (Bahar 1991: 69-70). Hurri ve Luvi halklarından meydana gelen bu krallığın sınırları doğuda lamiya (Lamas, Limonlu), batıda Parha (Perge, Aksu), kuzeyde İkkuwaniya (Iconium, Konya) ve güneyde Akdeniz dir (Bahar 2006: 11). Tarhuntašša Krallığı nın başkenti konusunda net bir görüş yer almamakla beraber, bazı araştırmacılar krallığın merkezinin Lystra olabileceğini ileri sürmüşlerdir (Ünal 2000: 14). 195 Tarhuntašša Krallığı nın haritası (H. Bahar dan) Hititler Dönemi nde Hulayana Nehri olarak adlandırılan Çarşamba havzasında bulunan kent, Hitit Krallarının güney-batı Anadolu ya yaptıkları seferler sırasında kullandıkları yol güzergahında bulunmaktadır. Bu yol daha sonra Roma döneminde, Lycaonia ve Isaura yı birbirine bağlayacak önemli bir yol olacaktır (Bahar 1991: 28, 43). Kentin, Hitit Dönemi nden Roma Dönemine kadar olan süreç hakkında yeterli bir bilgi bulunmamaktadır. Lystra, Roma ve Bizans Dönemlerinde Isaura ile Lykaonia arasındaki sınır bölgesinde yer almaktadır. Strabon, Eski Isaura ve Yeni Isaura olmak üzere iki yerleşmeden oluşan bölgenin Lykaonia ya bağlı olduğunu ve pek çok köyün haydutlara ev sahipliği yaptığını söylemektedir (Strabon 2000: 65-66). Güvenlik açısından sorun yaratan bu bölgeye Roma döneminde zaman zaman seferler düzenlenmiştir (Yılmaz 2005: 6-9). Bölgede sürekli sorun çıkaran Homonadlara karşı bir askeri üs vazifesi gören kentin Roma dönemine ait kesin kuruluş tarihi ise belli değildir. Bazı araştırmacılar tarafından M.Ö. 25 tarihinde Antioch ve Cremna ile birlikte kurulduğu düşünülmekle birlikte (Levick 1967: 34, 37); M.Ö. 6 yılında İmparator Augustus tarafından, Colonia Iulia Gemina Felix Lystra adı ile kurulduğu da ileri sürülmektedir (Ramsay 1960: ). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:1 13, Ağustos 2017, s

4 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra Antioch dan sonra bölgedeki üçüncü büyük koloni olarak geçen kent; Via Sebaste olarak bilinen yol üzerinde Iconium dan Isaura ya uzanan hatta önemli bir kavşak noktasıdır (Levick 1967: 183). Lystra dan Kavak a, oradan Akören e ve Apatahtalı ya ulaşıp Aydınkışla Köyü üzerinden Isaura Nova ya vardığı düşünülen yolun yanında (Karauğuz-Doğanay 2004: 19); Kavak Köyü nde bulunan bir mil taşı; yolun diğer bir kolunun doğudaki İlistra ve Derbe şehirleri ile bağlantı sağladığını da göstermektedir (Restle-Belke 1984: 200). Kentin Hıristiyanlık ile tanışması Aziz Paulus un seyahatleri sırasında kente uğraması ile gerçekleşmiştir. MS yılları arasında gerçekleşen bu seyahatlerde (Actus Apostolorum, ) iki kez uğranılan Lystra da aziz ve öğrencileri tarafından Hıristiyanlık tanıtılmıştır (Dürüşken 2003: 26; Wallance-Williams 1999: 205). Kent ile kent halkı hakkında önemli bilgiler edindiğimiz bu gezilerden, Lystra da halkın yerel bir dil kullandığı anlaşılmaktadır (Kitabı Mukaddes BAP 14:9-12, 1997: 135). 196 Aziz Paulus un yolculuk güzergahları (DürüĢken den) Aziz Paulos un Lystra Ziyareti (Raphael den) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

5 İlker Mete Mimiroğlu M.S. 1. Yüzyılda Anadolu da hızlı bir şekilde yayılan Hıristiyanlığın Lystra da da etkin olduğu; İmparator Maximian (M.S ) tarafından Ankyra da idam edilen Eudoxios un Lystra da Hıristiyanlığı yaymasından ve yetmiş havariden biri olarak bilinen Artemius un Lystra da piskoposluk yapmasından anlaşılmaktadır (Ramsay 1960: 367, 482; Restle-Belke 1984: 200). Roma döneminde önce Galatia daha sonra ise Lykaonia eyaletine bağlı bir kent olan Lystra hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Yerel kültürün hakim olduğu anlaşılan kentte, Latincenin de kullanıldığı bölgede bulunan M.S. 1. Yüzyıla ait bir taş eserden anlaşılmaktadır (Ramsay 1941: 187). Bölgede tespit edilen yazıtlı taş eserler üzerinde yapılan araştırmalardan yola çıkılarak Geç Antik dönemde kent nüfusunun çoğunluğunu Latin kökenlilerin oluşturduğu ileri sürülmektedir (Mitchell 1974: ). Kent, Lykaonia nın metropolisi durumunda olan Iconium dan sonra ikinci sırada gelmektedir. M.S. 5. Yüzyıldaki Isaura Hanedanlığı döneminde tüm bölge ile birlikte iskan edildiği düşünülen kentin, 700 lü yıllardaki Arap seferleri sırasında ele geçirildiği ve daha sonrasında ise diğer çevre kentleri ile birlikte eski önemini kaybettiği sanılmaktadır (Ramsay 1941: 181). 11. Yüzyıla kadar tarihlenebilecek bazı sikkelerin Lystra da bulunması, yerleşimde Türk dönemine kadar iskanın kısmen de olsa sürdüğünü düşündürmektedir (Levick 1967: 183). Konya ve çevresinin 1074 yılında Kutalmış Oğlu Süleyman Şah tarafından feth edilmesi sonrasında Lystra da Türk hakimiyeti altına girmiştir (İbn Bibi 1996: 12). Türk döneminde kentin yanındaki modern Hatunsaray yerleşiminin kullanıldığı düşünülmekle beraber; kentin niteliği konusunda yeterli bir bilgi yoktur. Karatay zamanında Kökonulya ismini alan yerleşim, daha sonra Hatunsaray olarak adlandırılmıştır (Konyalı 1997: 136, 275). Bu ismin, bir Selçuklu Sultanının sarayından dolayı kente verilmiş olduğu ve yerleşimde bir saray yapısının bulunması gerektiği bazı araştırmacılar tarafından ileri sürülmesine karşın; bu görüşü destekleyen herhangi bir kalıntı tespit edilememiştir (Ramsay 1941: 181). 197 Kentte GerçekleĢtirilen AraĢtırmalar: Kent hakkında gerçekleştirilen ilk araştırmalar 1820 yılında Leake tarafından yapılmıştır (Leake 1888: 101, 103). Kentin lokalizasyonunu Hatunsaray olarak gösteren araştırmacıdan sonra M. Waddington ve Imhoof- Blumer de Lystra nın bir koloni kenti olduğunu ileri sürmüşlerdir (Ramsay 1960: 107). Kentin kesin yerinin tespiti, Hatunsaray ın kuzeyindeki Zoldera höyüğünde Sterrett tarafından bulunan bir kitabeli taş eserle sağlanmıştır Sterrett 1888: 142, 219). 20. Yüzyılın başlarında H.S. Cronin tarafından yapılan alan çalışmalarında kentteki yapılar hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir (Cronin 1904: 123). İngiliz araştırmacı W. M. Ramsay, bölgede yaptığı incelemeler sonrasında kentte iki senelik bir kazı yapmak istemiştir. Bu maksatla 1893 yılında Osmanlı Devleti ne başvuran araştırmacı, bazı sebeplerden kazı çalışmalarına başlayamamış ve 1895 yılında izni tekrar yenilemek zorunda kalmıştır (Muşmal 2012: 124). Bu konuda herhangi bir bilgi ya da yayın bulunmaması bu kazı çalışmalarının gerçekleşemediğini düşündürmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:1 13, Ağustos 2017, s

6 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra 1900 lü yılların hemen baģında Lystra antik kenti (Cronin den) İlerleyen yıllarda kent ile ilgili çalışmalar yoğunluk kazanmış; B. Levick, M. Restle, H. Bahar ve Ö. Koçak tarafından kentin bulunduğu alan ile tarihçesi ele alınmıştır 2. Kent ile ilişkili yürütülen diğer bir grup çalışma ise kentten alınarak Konya Arkeoloji Müzesi ne götürülen eserler üzerinedir. W. M. Calder ve J. M. R Cormack ile B. H. Mclean tarafından yürütülen bu çalışmalarda müzedeki diğer eserlerle birlikte Lystra dan getirilmiş kitabeli taş eserler de ele alınmıştır 3. Kente Ait Kültür Varlıkları: Herhangi bir bilimsel kazı çalışmasının gerçekleştirilmediği Lystra, günümüzde bir tepe şeklinde olup; üzerinde sağlam bir yapı kalıntısı da görülememektedir. Kentin sınırları kesin olarak saptanamamasına karşın; tepe merkezli bir alanı kapladığı sanılmaktadır. Tarihi kaynaklardan kentin bir sur ile çevrili olduğu ve bir Iovis tapınağının bulunduğu anlaşılmaktadır (Dürüşken 2003: 28). Kente ait sikkelerde İsis kültüne ait izlerin görülmesi; höyüğün güneyinde tespit edilen Zeus tapınağına ait olabilecek bir sütun başlığı ile Hermes kültünün varlığını gösteren Kavak Köyü nde bulunmuş bir yazıtlı taş eser; kentte birden fazla tapınağın bulunabileceğini düşündürmektedir (Levick 1967: 155; Cronin 1904: 123) Ayrıntılı bilgi için bkz. B. Levick, Roman Colonies In Southern In Asia Minor, Oxford, 1967; M. Restle-K. Belke, Tabula Imperii Byzantini Band 4 Galatien Und Lykaonien, Wien, 1984; H. Bahar-Ö. Koçak, Eskiçağ Konya Araştırmaları 1, İstanbul, Ayrıntılı bilgi için bkz. W. M. Calder-J. M. R Cormack, Monumenta Asiae Minoris Antiqua 8, Manchester, 1962; B.H. Mclean, Greek And Latin Inscriptions In The Konya Archaeological Museum, Ankara, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

7 İlker Mete Mimiroğlu Lystra (Zoldura) Höyüğü nün genel görünüģü 1901 yılında yerleşimi gezen Cronin Lystra nın bir krokisini çıkararak bazı yapıları konumlandırmıştır. Araştırmacıya göre kenti çevreleyen sur duvarları höyüğü oluşturan tepenin kuzey yamacındaki üç yerde görülebilmektedir ve surlar kuzeydoğuda yer alan alan bir kapı ile dışarıyla bağlantı sağlamış olmalıdır. Bölgede yaptığımız incelemelerde herhangi bir sur duvarı ve kent kapısı izine rastlanılmaması bu görüşe temkinli yaklaşmayı zorunlu kılmaktadır (Cronin 1904: 122). Araştırmacı tarafından tespit edilmesine karşın günümüzde görülemeyen diğer bir husus ise, höyüğün güneydoğusunda yer alan bir ayazmadır yılında kente gelen Ramsay ayazmanın varlığını teyit ederek; yapının Hatunsaray halkı tarafından tanınmamasına karşın, Konya da yaşayan gayrimüslimler tarafından bilinerek, ziyaret edildiğini söylemektedir. Araştırmacı ne yazık ki ayazmanın mimarisi hakkında bir bilgi vermemiştir (Ramsay 1941: 181). 199 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:1 13, Ağustos 2017, s

8 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra A- Kilise B- Sur izleri C- Kent kapısı D- Ayazma E- Sütun başlığı Lystra Kentinin vaziyet planı (H.S. Cronin den) Kentte tespit edilen diğer bir yapı ise kilise kalıntısıdır. İlk olarak Cronin tarafından tanıtılan yapı, büyük oranda toprak altındadır. Günümüzde sadece apsis kısmının görülebildiği yapının üç nefli bazilikal planlı olduğu Cronin in hazırlamış olduğu çizimlerden anlaşılmaktadır. Halen görülebilen apsis duvarlarından yapının gri renkli kireç taşından işlenmiş düzgün kesme taş malzeme ile yapıldığı görülmektedir. Doğu-batı doğrultusunda yerleştirilen kilise, dikdörtgen planlı bir naos ile naosun doğusuna eklenmiş; içten ve dıştan yarım daire planlı bir apsisten oluşmaktadır. Cronin in hazırlamış olduğu plan doğrultusunda 6.03 x 7.71 m. ölçülerinde olduğunu öğrenebildiğimiz naosa benzer örnekler dikkate alınarak batı cephesinden girildiği düşünülmektedir. Bugün görülebilen apsis, 3.38 m. genişliğinde ve 1.73 m. derinliğindedir. Temel seviyesinde korunmuş olan apsis duvarlarında herhangi bir pencere izine rastlanılmamıştır. Yapı, malzeme ve plan özellikleri dikkate alınarak Geç Antik Döneme tarihlenebilir (Mimiroğlu 2015: ). Kilisenin 1900 lü yıllarda temel seviyesinde yıkık olması bu görüşü desteklemektedir. 200 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

9 İlker Mete Mimiroğlu Lystra daki Kilisenin planı (H.S. Cronin den) Kilisenin apsis kalıntıları Lystra antik kentine ait mimari eserler günümüze gelememiş olmasına karşın; bu yapılara ait taş eserler ile çeşitli mezar taşları, Hatunsaray mahalle merkezi ile Konya Arkeoloji Müzesi nde yer almaktadır. Kentte var olmuş olan yapıların varlığı ve niteliği hakkında bilgi veren bu mimari taş eserler, günümüzde Hatunsaray Mezarlığı ile Hatunsaray Jandarma Karakolu nun önünde yer alan ufak bir park alanında sergilenmektedir. Her geçen gün sayısı azalan bu taş eserler arasında yer alan, bir alınlık parçası ile mask figürlü parça kaynaklarda Lystra da bulunduğu söylenen bir tapınağa ait olabilir. Bu alanda yer alan diğer üç eser ise Bizans dönemine tarihlenmektedir. Bir kiliseye ait oldukları anlaşılan eserler bir çifte sütun gövdesi, dikdörtgen kesitli bir paye ile üzerinde haç motifi bulunan kırık bir levha parçasından meydana gelmektedir. Mermer malzemeden kaliteli bir işçilik ile yapılmış olan eserlerin; Lystra antik kentinde saptanan kiliseye ait olabileceği akla gelmektedir. 201 Hatunsaray da bulunan Roma dönemi mimari parçalar Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:1 13, Ağustos 2017, s

10 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra Hatunsaray da bulunan Bizans dönemi mimari parçalar Kent ile ilgili değinilebilecek diğer bir grup eser ise mezar stelleridir. Bir kısmı Lystra antik kentinde saptanmış olan bu eserlerin yanında farklı tarihlerde Lystra ve Hatunsaray dan Konya Arkeoloji Müzesi ne getirilen üç mezar steli de bulunmaktadır. W.M. Calder ile J.M.R. Cormack ın arazide saptadığı mezar stellerinin büyük bir bölümü bugün kayıptır (Calder- Cormack 1962: 1-10). Müze nin bahçesinde yer alan üç eser ise Roma imparatorluk çağına tarihlenmektedir. Farklı boyutlarda olan stellerin tümünün üst kısmında üçgen bir alınlık yer almaktadır. Bitkisel motifler ile bezeli olan stellerden iki tanesinde ölen kişilerin işlendiği figürlerin yanında çeşitli kuş figürleri ile bir aslan da betimlenmiştir (Mclean 2002: 40-41). 202 Konya Arkeoloji Müzesi nde bulunan Lystra kentinden gelmiģ Roma mezar stelleri Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

11 İlker Mete Mimiroğlu SONUÇ Lystra, Tarih öncesi çağlardan Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine kadar kullanılan bir yol üzerindeki önemli bir yerleşimdir. Stratejik konumundan dolayı daha çok bir durak vazifesi gören kent; kurulduğu ilk dönemden Ortaçağ a kadar gelişerek varlığını sürdürmüştür. M.S. 1. Yüzyılda Aziz Paulus un kente gelmesi ile Hıristiyanlık tarihinde önemli bir yer kazanan Lystra, Anadolu daki ilk Hıristiyanlaşan yerlerden birisidir. Bu sebeple daha 19. Yüzyıldan itibaren yabancı araştırmacıların dikkatini çeken kent, birçok araştırmaya ve bir kazı denemesine sahne olmuştur. Günümüze kadar yürütülen araştırmalarda birçok veriye ulaşılmasına karşın; kentte herhangi bir bilimsel kazı çalışması yapılmaması sebebiyle birçok açıdan bilinmezliğini korumaktadır. Alan çalışmalarında tespit edilen taşınır taş eserlerden önemli yapılara ev sahipliği yaptığı anlaşılan kente ait birçok taş eser, ne yazık ki bugün kayıptır. İleriki yıllarda Lystra da gerçekleştirilecek kazı çalışmaları, Tarih öncesi çağlardan itibaren iskân görmüş önemli bir yerleşimin geçirdiği evreleri gözler önüne sermesinin yanında, Konya bölgesindeki bir antik yerleşimin gelişim evrelerini de ortaya koyarak; bölgenin tarihi ve mimarisini anlamamıza olanak sağlayacaktır. Kazı çalışmalarının getireceği diğer bir fayda ise Hıristiyanlık tarihinde önemli bir yeri olan yerleşimin gün yüzüne çıkarılarak; Konya kültür turizminde değerlendirilebilecek; yeni bir destinasyon merkezinin kazandırılması olacaktır. KAYNAKLAR Akurgal, Ekrem, Anadolu Uygarlıkları, Net Turistik Yayınları, İstanbul Bahar, Hasan, İsauria Bölgesi Tarihi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Konya Bahar, Hasan-Koçak, Özdemir, Eskiçağ Konya Araştırmaları 2, Kömen Yayınları, Konya Bahar, Hasan, Hititler Zamanı Konya ve Çevresi, Konya Kitabı IX, (Editör: Karpuz, Haşim- Eravşar, Osman), Konya Ticaret Odası Yayınları, Konya 2006, ss Bahar, Hasan, Hatunsaray Çevresi Erken Yerleşmeleri: Hatunsaray (Lystra), I. Uluslararası (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), (Editör: Bahar, Hasan), Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Konya 2012, ss Calder, W.M.-Cormack, J.M.R., Monumenta Asiae Minoris Antiqua 8, Manchester University Press, Manchester Cronin, H.S., First Report of a Journey in Pisidia, Lycaonia, and Pamphylia. III, The Journal Of Hellenic Studies, Volume 24, Liechtenstein 1904, ss Dürüşken, Çiğdem, Paulus un Kutsal Görev Gezileri ve Anadolu Halklarına Mektupları, Homer Kitabevi, İstanbul İbn Bibi, El Evamirü l-ala iye Fi l-umuri l-ala iye (Selçukname) I, (Çeviren: Öztürk, Mürsel), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:1 13, Ağustos 2017, s

12 Lykaonia Eyaletinde Bir Kent Lystra Karauğuz, Güngör-Doğanay, Osman, İ.Ö II. Binden Bizans Dönemine Kadar Orta Anadolu nun Güneyinden Akdeniz Kıyılarına Uzanan Yol Ağı Üzerine Düşünceler, OLBA, Sayı: 10, Mersin 2004, ss Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul, Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Enes Kitap Sarayı, Ankara Küçükbezci, Hatice Gül, Assur Ticaret Kolonileri Çağı nda Hatunsaray (Lusna) ve Çevresi, I. Uluslararası (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), (Editör: Bahar, Hasan), Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Konya 2012, ss Leake, William Martin, Journal of a Tour in Asia Minor with Comperative Remarks on the Ancient and Modern Geography of that Country, John Murray, London Levick, Barbara, Roman Colonies In Southern In Asia Minor, Clarendon Press, Oxford Mclean, B. Hudson, Greek And Latin Inscriptions In The Konya Archaeological Museum, British Institute of Archaeology at Ankara, Ankara Mitchell, Stephen, The History And Archaelogy Of Galatia, University of Oxford, Oxford Mimiroğlu, İlker Mete, Konya nın Bizans Dönemi Dini Mimarisi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya Muşmal, Hüseyin, Ramsay Örneğinde Osmanlı Dönemi Hatunsaray Çevresi Kazı Ruhsatları, I. Uluslararası (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), (Editör: Bahar, Hasan), Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Konya 2012, ss Ramsay, William Mitchell, The Social Basis Of Roman Power In Asia Minor, Aberdeen University Press, Amsterdam Ramsay, William Mitchell, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, (Çeviren: Pektaş, Mihri), Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Restle, Marcell- Belke, Klaus, Tabula Imperii Byzantini Band 4 Galatien Und Lykaonien, VÖAW, Wien, Sterrett, J.R. Sitlington, The Wolf Expedition to Asia Minor, Damrell And Upham, Boston Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası, (Çeviren: Pekman, Adnan), Arkeoloji Sanat Yayınları, İstanbul Ünal, Ahmet, Adana da Kizzuwatna Krallığı Taş Devrinden Hitit Devleti nin Yıkılışına Kadar Adana ve Çukurova Tarihi, Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne Adana Köprübaşı, (Hazırlayan: Artun, Erman- Koz, M. Sabri), İstanbul Wallance, Richard- Williams, Wynne, Tarsus lu Paulus un Üç Dünyası, (Çeviren: İlkgelen, Zühre), Homer Kitabevi, İstanbul Yılmaz, Mustafa, Bozkır Çevresinin (Hadim- Ahırlı- Yalıhüyük) Antik Tarihi Eserleri İsaura, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s