Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi İQTİSADİ İSLAHATLAR ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU

Transkript

1 Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi İQTİSADİ İSLAHATLAR ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU YEKUN HESABAT 2013 «Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi sahəsində mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və inkişaf planının hazırlanması» mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə

2 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ I. Geni dəyişdirilmiş məhsulların təsiri və ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf tarixi, müasir dövrdə konseptual məqamları II. Dünyada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının mövcud vəziyyəti və inkişafı sahəsində dünya təcrübəsinin müqayisəli təhlili III. Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf imkanları 3.1. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatının inkişafına dair həyata keçirilən dövlət siyasətinin əsas məqamları və Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyası üzrə prioritetlər 3.2. Azərbaycanda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafında təbii amillərin təhlili (torpaq xüsusiyyətləri timsalında) 3.3. Azərbaycan Repsublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı sahəsində həyata keçirilmiş tədbirlər və mövcud vəziyyət 3.4. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının ixrac imkanlarının artırılaraq hədəf ölkə bazarlarının müəyyən edilməsi və regionlar üzrə ixtisaslaşma səviyyəsinə uyğun olaraq potensial EKO məhsullar 3.5. Azərbaycan Repsublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı sahəsində SWOT təhlil IV. Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı üzrə siyasətə dair tövsiyələr İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR ƏLAVƏ 1 ƏLAVƏ 2 Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair Təklif Layihəsi Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf strategiyası və fəaliyyət planı ( ci illər)

3 GİRİŞ Problemin qoyuluşu Məlum olduğu kimi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyası təsdiq edilmişdir. Konsepsiyanın əsas strateji məqsədlərindən biri isə mövcud imkan və resursları nəzərə almaqla, Azərbaycanda davamlı iqtisadi artım və yüksək sosial rifaha nail olmaqdır. Belə ki, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində əlavə dəyərin artırılması, əhalinin keyfiyyətli və təhlükəsiz yaşam tərzi qarşıya qoyulmuş məqsəd üçün mühüm vasitədir. Bu istiqamətdə dünya təcrübəsini araşdırsaq Avropa ölkələrində, ABŞ-da, Yaponiyada, Türkiyədə və digər ölkələrdə müasir dövr üçün xüsusi aktuallıq qazanan ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının nəzəri və praktiki yanaşma olaraq seçildiyinin şahidi olarıq. Belə ki, XX əsrin sonlarında ənənəvi kənd təsərrüfatına alternativ olaraq ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı konsepsiyasının irəli sürülməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına ekoloji təmiz istehsal üsullarının tətbiqini genişləndirmişdir. Bu da müasir dövrdə ekoloji tarazlığın və biomüxtəlifliyin mühafizəsi, istehlakçı hüquqlarının qorunması, məhsuldarlığın təbii yollarla artırılması və kənd təsərrüfatında əlavə dəyərin artırılması sahəsində yeni mərhələyə gətirib çıxartmışdır. Dünya bazarında ekoloji təmiz məhsullara olan tələbin ildən ilə artması isə bu mərhələni dünyanın əksər ölkələri üçün zəruri şərtə çevirmişdir. Bütün qeyd olunanlarla yanaşı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli 1890 nömrəli Sərəncamı ilə ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının ci Ekoloji təmiz süfrə üzümü istehsalının dəstəklənməsi bəndinin icrasının zəruriliyini və ölkəmizdə bu sahənin yeni inkişaf mərhələsində olduğunu nəzərə alsaq dünya təcrübəsində olduğu kimi bir inkişaf planın hazırlanmasına və mərhələli şəkildə icrasına tələb yaranmışdır. Azərbaycan Respubliksında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsi üçün qəbul edilmiş normativ-hüquqi aktlar isə bu təşəbbüsün irəli sürülməsinə mühüm zəmin yaradır. Azərbaycanda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf planının hazırlanmasında əsas üstün məqam isə dünyada bu təcrübənin kifayət qədər olması və ölkəmizdə dünya səviyyəsində tələbi artan kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal imkanlarının mövcud olmasıdır. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasında Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının İnkişaf Planı nın hazırlanması ölkənin unikal kənd təsərrüfatı məhsullarının eko markası ilə dünya bazarına ixracı zəruriliyini əsas hədəf kimi ortaya qoyacaq və kənd təsərrüfatında əlavə dəyər yaradacaqdır. Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənlər ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi sahəsində mütərrəqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsinin və onun əsasında yerli şəraitə uyğun inkişaf planının hazırlanması üzrə tədqiqatların aparılmasının aktual olduğunu göstərir. Layihənin məqsədi və vəzifələri Layihənin əsas məqsədi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı prosesinin planlı şəkildə həyata keçirilməsi üçün dünya təcrübəsi öyrənilməklə və yerli şərait nəzərə alınmaqla müasir tələblərə cavab verən inkişaf planının hazırlanmasından ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi qarşıya qoyulmuşdur: - Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafının nəzəri metodoloji əsaslarının araşdırılması; - Bu sahədə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi; - Ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində problemlərin müəyyən edilməsi;

4 - Yerli xüsusiyyətlərin və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi əsasında inkişaf planının hazırlanması. Tədqiqatın metodologiyası Tədqiqat zamanı məlumatlar Dövlət Statistika Komitəsi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi və digər mənbələrin statistik göstəricilərindən, internet materiallardan və aparılacaq monitorinqlərin nəticələrindən əldə ediləcəkdir. Tədqiqat prosesində sistemli yanaşma, statistik təhlil, o cümlədən SWOT təhlil üsullarından istifadə ediləcəkdir. Tədqiqatın informasiya bazası Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və digər normativ-hüquqi sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Mərkəzi Bank, Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət Gömrük Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-tədqiqat müəssisələrinin, QHTlərin, beynəlxalq təşkilatların və müvafiq sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarların və onların birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar, hesabatlar, bülletenlər də daxil olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən toplanmış materiallardan geniş istifadə edilmişdir. Layihənin əsas nəticələri: Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi üzrə məlumat bazasının yaradılması istiqamətində yerli və xarici mənbələr araşdırılmışdır; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində nəzəri-metodloji məsələlər müəyyən edilmişdir; Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, bu sahədə mövcud vəziyyətin təhlili və müvafiq normativ-hüquqi bazanın monitorinqi aparılmşdır; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqi imkanlarının sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Belə ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına xas torpaq xüsusiyyətlərinin ölkəmiz üzrə tədqiqatı aparılmış və müvafiq nəticələr əldə edilmişdir; SWOT təhlil əsas qiymətləndirmə metodu olmaqla ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ölkəmizdə inkişafı sahəsində güclü və zəif tərəflərin müəyyən edilməsinə, imkan və təhlükələrin aşkar edilməsinə şərait yaratmışdır; Layihənin SWOT təhlil prosesində Türkiyə Respublikasının mütəxəssisləri ilə işçi qaydada məsləhətləşmələr aparılmış və müvafiq tövsiyyələr əldə edilmişdir; Tədqiqat işi çərçivəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ölkəmizdə inkişafı üçün qısa, orta və uzunmüddətli dövrləri əhatə edən tədbirlər tövsiyyələr şəklində verilmişdir; Bütün bunlarla yanaşı ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində nəzəri-metodoloji məsələlərin müəyyən edilməsi, beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, bu sahədə mövcud vəziyyətin təhlili və müvafiq normativ-hüquqi bazanın monitorinqinin aparılması, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqi imkanlarının sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi istiqamətində SWOT təhlilin aparılması, qısa, orta və uzunmüddətli dövrləri əhatə edən tədbirlərin müəyyən edilməsi iki mühüm sənədin hazırlanmasına şərait yaratdı. Belə ki, Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair təkliflər layihəsi konsepsiyası, Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı strategiyası və fəaliyyət planı ( ) layihəsi hazırlanmışdır. Sözügedən sənədlərin hazırlanmasının əsası isə Azərbaycan Respublikası

5 Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyasında öz əksini tapmışdır; Azərbaycan Respublikasında Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair təkliflər layihəsi konsepsiyası və Azərbaycan Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf strategiyası və fəaliyyət planı ( ) layihəsinin bu sahənin ölkəmizdə inkişafı istiqamətində zəruri dövlət siyasətinin konseptual istiqamətlərini, missiyanı, vizyonu, əsas dəyərləri, strateji məqsəd və hədəfləri, zəruri tənzimlənmə tədbirlərini və digər aktual məsələləri əhatə etməklə istifadəsi məqsədəuyğun hesab edilir.

6 I. GENİ DƏYİŞDİRİLMİŞ MƏHSULLARIN TƏSİRİ VƏ EKOLOJİ TƏMİZ KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAF TARİXİ, MÜASİR DÖVRDƏ KONSEPTUAL MƏQAMLARI İnsanlar minilliklər boyu mikroorqanizmləri öz faydaları üçün istifadə etmiş və dəyişdirmişlər. Tarixi mədəniyyət təxminən e.ə ci ildən biotexnologiyaya tətbiq edilmişdir. Bu da əsasən əkinçiliyin başlamasından sonra aparılan bitki islahatı ilə əlaqədardır. Mikroorqanizmlərin fermentasiyonundan faydalanaraq əldə edilən çörək, qatıq, şərab,pivə, sirkə kimi məhsulların istehsalı bu tətbiqlərin tarixdə ilk addımlarıdır. Lakin 21-ci əsrdən etibarən bu daha qlobal hal aldı. Belə ki, bu əsrdə bəşəriyyət nüvə müharibəsi, qlobal istiləşmə, buzlaşma, terrorizm kimi fəlakətlərlə yanaşı, geni dəyişdirilmiş qida məhsulları qarşısında təhlükə altında idi. Əvvəlcə bu məhsulların necə yarandığını anlamaq lazımdır. Geni dəyişdirilmiş məhsullar (GMO) gen mühəndisliyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Biotexnologiya tətbiq edilərək bir orqanizmdəki genetik xüsusiyyətlərin surətinin bu xüsusiyyətləri daşımayan digər bir orqanizmə köçürülməsi nəticəsində yaranan yeni orqanizmə geni dəyişdirilmiş orqanizm deyilir. Gen dəyişdirmə texnikasının əvvəlində genetika rekombinasiyası, yəni genlərin yenidən nizamlanması var. Bu metod əsasında genlər arzu olunan şəkildə yenidən yaradıla bilər, yəni, heyvan geninin bitkiyə və əksinə, bitki geninin bitkiyə, heyvan geninin heyvana köçürülməsi baş verir. Bəs orqanizmlərin genetikasını dəyişdirmək necə mümkün olur? Təkamül biologiyasının bizə açıq-aşkar göstərdiyi üzrə canlıların hamısı ortaq bir atadan təkamül edərək meydana gəlmişdir. Bunun ən böyük sübutu, hər bir canlının genlərinin bir-biri ilə bənzər quruluşda olmasıdır. Daha əhəmiyyətli sübutsa, bütün canlılarda ortaq olan arası genin olmasıdır. Yəni bu genlər, hər canlıda mütləq tapılar. Bu, müzakirəsiz bir şəkildə hər növün ortaq bir əcdaddan əmələ gəldiyini göstərməkdədir. Sadə bir başlanğıcdan başlayan həyat təkamül prosesləri nəticəsində bu gün milyonlarla növə çatmışdır. Ancaq hamısının quruluşu eynidir və 100% təbiidir və bizim ətrafımızı daha irəli səviyyədə başa düşüb, müdaxilə edə bilmək üçün kəşf etdiyimiz elm və texnologiya əsasında həyat üzərində istədiyimiz kimi yaratma, dəyişdirmə, inkişaf etdirmək kimi qabiliyyətləri bizə bəxş etməkdədir. Bu elm və texnologiyanı istifadə edərək GMO əldə etmək üçün edilən əməliyyat sadəcə budur: Normalda bakteriyalar və viruslar girdikləri qonaq hüceyrələrə genlərini verə bilər və ya onlardan gen ala bilər. Daha sonra başqa bir hüceyrəyə keçəndə aldıqları bu genləri yeni hüceyrəyə yeridə bilərlər. Nəticədə virusların genləri arasına öz istədikləri xüsusiyyətləri kodlayacak olan genləri yerləşdirərək, genetikasını dəyişdirmək istədikləri orqanizmə yeridirlər. Zərərsiz olan viruslar (və ya genləri ) bu hüceyrələri işğal edərkən genləri də köçürərlər. Bu əsaslada ana orqanizmin genləri dəyişdirilə bilər. Bəzən də gen silahı deyilən bir şpris ilə birbaşa istənən genlər hüceyrə içərisinə köçürülə bilər. Burada, bu əməliyyatın müvəffəqiyyətli olmasının tək bir izahı vardır: Orqanizm çox sadə kimyəvi təməllər üzərinə qurulur; ancaq milyardlarla ildir davam edən inkişafı onun getdikcə daha da mürəkkəb hal almasına səbəb olmuşdur. Bu səbəbdən çox sadə fizika və kimya normalarına ən kompleks canlılar belə manipulyasiya edə bilməlidir. Çünki genlərin hamısı sadə kimyəvi zəncirlərdən ibarətdir və eynilə "yapışqan ilə bir masanın ayağını uzatmaq üçün parça əlavə etmək" kimi genlərə də əlavə parçalar əlavə oluna bilər, lazım olsa istənməyən parçalar silinə bilər. Çünki canlıların hər hansı bir təbiilik xarici xüsusiyyəti yoxdur. GMO-nun qısa tarixi

7 Əslində genetika elminin tarixi həddindən artıq keçmişə getmədiyi üçün, genlər üzərində oynanılmasının tarixi də çox qədimlərə getmir. GMO-nun yaradılması üzərində ilk eksperimentlər XX əsrin 70-ci illərində başlayıb. Belə ki, 1973-cü ildə kəşf olunan bir bakteriya E.coli bakteriyasına kənardan Salmonella genləri əlavə olunmuşdur. Beləcə bakteriyanın daha əvvəl heç sahib olmadığı xüsusiyyətləri özündə təmin edilmişdir. Bu hadisə təbii ki, o dövrdə böyük qalmaqal yaratmış və bir sıra alimləri Tanrının sahəsinə müdaxilə etmək və Tanrıçılıq oynamaq da günahlandırılmış, elmin şeytanın işi olduğu iddia edilmişdir. Bu mövzu hələdə mübahisəli olsa da, düşüncələri və elm də böyük hadisə yaradan James Watson, müzakirələrə son qoyaraq tənqidlərə Tanrını biz oynamasaq, kim oynayacaq? cavabını vermişdir. Bu müzakirələr 1975-ci ildə Asilomar konfransında nəticə tapdı. Bu konfransdan çıxan yekun qərar, bu texnologiyaların etibarlı olduğu sübuta yetirilənə qədər GMO istehsalını dövlətlərin möhkəm yoxlama altında saxlamasıdır. Bununla əlaqədar olaraq, dünyada ilk GMO istehsalçı firma olan Genentech, 1978-ci ildə Herbert Boyer tərəfindən qurulmuşdur. Bazara sürətlə daxil olan bu firma, GMO texnologiyasını istifadə edərək bəşəriyyətin ən böyük problemlərindən birini həll etmişdir. Beləki, E.coli bakteriyasının genləri dəyişdirilərək insulin istehsalında istifadə edilmişdir (əslində isə bu bakteriyanın insulinin istehsalı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur). Bununla da, insulin istehsalı təmin olunmuşdur. GMO 1986-cı ildə ilk dəfə olaraq qidaların sahəsinə girmişdir. Kaliforniyada qurulmuş kiçik biotexnologiya firması olan Oakland Ətrafı Genetik Elmləri Qrupu mənfi temperaturda həyatda qala bilən bakteriyaların genlərini bitkilərə yeridərək bitkilərin donmasına mane olmuşdular cı illərin əvvəllərindən başlayaraq bu sahədə tədqiqatlar daha da artmışdır ci ildə Çində pestisidlərə dözümlü olan tütün becərilməya başlanılıb.1994-cü ildə isə ABŞ-da daşınmalara dözümlü olan GMO pomidorlar peyda olub. Genetikası dəyişdirilmiş məhsul olan Flavr Savr pomidoru 1996-cı ildə rəflərdəki yerini tutmuşdur. Sonrakı zamanlarda bu sıraya qarğıdalı, pambıq, kartof da əlavə olundu. Bu üsulla əldə edilən bitkilər, dərmanlara və ziyanvericilərə qarşı daha müqavimətli olur. Bu da kimyəvi böcək dərmanlarının istifadəsini azaldır. Geni dəyişdirilmiş orqanizmlərin xüsusilə dərman və peyvənd istehsalında istifadəsini daha da əhəmiyyətli edir. Gen mühəndisliyi və insan amili Genetika - orqanizmlərin irsiyyəti və dəyişkənliyi haqqında bioloji təlimdir. Genetika biologiya fənləri kompleksində mərkəzi yerlərdən birini tutur. Müasir genetika, irsiyyət və dəyişkənlik hadisəsini-biokimya, biofizika, sitologiya, embriologiya, mikrobiologiya, zoologiya, botanika, seleksiya, bitkiçilik və heyvandarlıq kimi bioloji elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanaraq öyrənir. Genetik tədqiqatlar, biologiyanın nəzəri sahəsini və habelə zootexnikanı, baytarlığı, kənd təsərrüfatı heyvanlarının seleksiyasını, bitkilərin seleksiya və toxumçuluğunu, tibbi xeyli zənginləşdirmişdir. Molekulyar səviyyədə genetik tədqiqatların əsas obyekti nuklein turşuları-dnt və RNT-nin molekullarıdır. Bunlar irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasını təmin edir. Dezoksiribonuklein turşusu (DNT) canlı orqanizmin formalaşması və həyati proseslərini davam etdirə bilməsi üçün irsi informasiyanın saxlanıldığı, nəsillər arasında ötürülən biopolimerdir. DNT-nin ən əsas rolu hüceyrədə uzunmüddətli informasiyanın saxlamasıdır. DNT ən önəmlisi gen olan bir sıra vahidlərə bölünür. Ribonuklein turşusu (RNT) DNT-dən aldıqları genetik mesajları hüceyrə içində zülal çıxaran vahidlərə daşıma vəzifəsini icra edir. XIX əsrin ortalarından başlayaraq insanın ətraf mühitə təsiri güclənməyə başladı. XX əsrdə Yer kürəsində biosferin yüksək dərəcədə çirklənmiş zonaları yarandı. Bu isə regional deqradasiya demək idi. Bütün bunlara Yer üzərində əhalinin sayının yüksək templə artması və urbanizasiyanın, yəni əhalinin və cəmiyyətin şəhərlərdə cəmlənməsi, bununla yanaşı, kəndlərin

8 şəhər tipli qəsəbələrə çevrilməsi, energetik resurslardan istifadənin genişlənməsi, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının intensiv inkişaf etməsi, nəqliyyat vasitələrindən kütləvi istifadə olunması, hərbi məqsədlərə və digər proseslərə çəkilən xərclərin yüksəlməsi səbəb olmuşdur. Nüvə obyektlərinin meydana gəlməsi, kimyəvi maddələrin istehsalının genişlənməsi insanın ekoloji sistemə dağıdıcı təsirini artırmışdır. Nüvə silahlarının və digər növ silahların Semipalatinsk şəhəri ətrafında və Yeni Torpaq adasında sınaqdan keçirilməsi biosferə güclü dağıdıcı təsir göstərmişdir. İran körfəzi zonasında və Balkanlarda aparılmış lokal müharibələrin nəticələri də təsirsiz ötüşməmişdir. İraqda neft kəmərlərinin partladılması nəticəsində böyük miqdarda neftin axıb körfəzə tökülməsi, neft quyularında yanğınlar törədilməsi ətraf mühitin ekosistemini əsaslı surətdə sarsıtmışdır. Dünya əhalisinin sürətlə artması energetikanın, sənayenin, kənd təsərrüfatı istehsalının, nəqliyyatın, hərbi-sənaye komplekslərinin irimiqyaslı inkişafı ilə nəticələndiyindən təbiətə texnogen güc də xeyli artmış, beləliklə də insanın fəal texnogen fəaliyyəti nəticəsində planetimizin bir çox regionlarında biosfer dağılmışdır. Antropogen təhlükələri bir çox cəhətdən insan fəaliyyətinin nəticəsində əmələ gələn sənaye və məişət tullantıları törədir. Atmosferə, su hövzələrinə milyon tonlarla istehsalat və məişət tullantıları qarışır. Nəticədə canlı orqanizmlərin yaşaması üçün şərait pisləşir. Meşələrdə yırtıcı heyvanların ovlaması üçün quş, dovşan və s. tapa bilməməsi nəticəsində onların aclığa dözməyərək kəndlərə soxulması, bəzən də adamlara hücum etməsi adi hala çevrilmişdir. Atmosfer havasının da xarakteri çox dəyişdiyindən indiyədək görünməmiş hadisələr baş verir. İnsanlardan "küsən" təbiət öz tarazlığını qoruyub saxlamaq üçün adamların başına bəlalar açır. Məsələn, Afrikada qar yağıb, okean suları coşaraq yaşayış sahələrini basıb, günahsız balinalar sürü ilə sahilə atılıb, yazda qar yağıb və ağacların çiçəkləri buz örtüyünə bürünüb və s. Hər il 6 mln. hektar suvarılan torpaq səhralaşır. Bunun səbəbi uzun müddət davam edən çox ağır hava şəraiti, yəni uzun müddət davam edən quraqlıq, habelə torpaqların insanın fəaliyyəti nəticəsində çirklənməsi və strukturunun korlanmasıdır. Əkin sahələrinə rahatlıq verilmədən dəfələrlə becərilməsi, onlardan mal-qara üçün otlaq kimi istifadə olunması, habelə meşələrin qırılması da səhralaşmaya şərait yaradılmasına gətirib çıxarır. Ekosistemin dəyişməsi və səhralıq sahələrinin genişlənməsi ilə əlaqədar ərzaq məhsulları istehsalı azalır, su mənbələri quruyur, həmin ərazilərdə yaşayan əhali daha əlverişli şəraiti olan rayonlara köçmək məcburiyyətində qalır. Bütün bunlar həmçinin insanın elmi-texniki tərəqqi metodlarının zərərli nəticələrinin sayəsində baş verir. İnsanın özü də təhlükəli zonalara düşdükdə sağlamlığını itirir. Nəqliyyat magistralları, radio və teleötürücü qurğuların şüalanması, sənaye zonalarının uzunmüddətli təsiri insanın xəstələnməsinə şərait yaradır. Məişətdə geniş işlədilən texniki qurğular da insanın sağlamlığını əlindən alır. Müxtəlif markalı televizorlar, kompüterlər, soyuducular, sərinləşdirici qurğular (kondisionerlər), paltaryuyan maşınlar, tozsoranlar insanın sağlamlığı üçün ümdə şərtlərdən biri olan mənfi ionlarla, aeroionlarla havanı korlayır. Həmin qurğular böyük miqdarda müsbət ağır ionlar hasil edir, bu isə qapalı və havasız binalarda işləyənlərin halsızlıqlarına, başağrılarına, qan təzyiqinin yüksəlməsinə və s. səbəb olur. Kondisionerlər isə havanı "təmizləsə" də, onu mənfi ionlardan məhrum ölü havaya çevirir. Alimlər hazırda 100 növdən artıq neqativ amilin mövcud olduğunu bildirirlər. Əlverişsiz mövcud meteoroloji şərait, hava mühitinin tozluluğu və qazlılığı, səs-küyün, infrasəs və ultrasəsin, vibrasiyaların, elektromaqnit sahələrinin, lazer və ionlaşdırıcı şüalanmanın varlığı və s. zərərli istehsalat amilləri sayılır. Bütün bunların nəticəsində son illərdə planetin əhalisinin sağlamlığına qidanın keyfiyyətinin və strukturunun getdikcə daha çox pis təsir göstərməsi aydınlaşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, dünyada hər il aclıqdan və zülal-kalori çatışmazlığından 15 milyon adam dünyasını dəyişir.

9 Alimlərin proqnozlarına görə, dünya əhalisinin sayı 2050-ci ildə 9-11 milyarda çatacaq. Deməli, bu, dünyada kənd təsərrüfatı məhsullarının iki və hətta üç dəfə artırılmasını tələb edir. Qarşıda duran məsələnin həlli transogen bitki növlərindən istifadə etmədən mümkün deyildir. GMO-ların yaradılma səbəbləri 1. Dünyanı qida ilə təmin edə bilmək. 2. Aclığa çarə tapmaq. 3. İqtisadi baxımdan gəlir əldə etmək. 4. Qidaların saxlanma müddətini və ləzzətini artırmaq. Genköçürmə əməliyyatı ona görə aparılır ki, respiyent bitki insanın istədiyi xassələri özündə cəmləşdirsin, yəni viruslara, herbisidlərə, bitki ziyanvericilərinin və xəstəliklərin təsirinə yüksək dərəcədə davamlı olsun. Geni dəyişdirilmiş bitkilərdən alınan qida məhsullarının dadı yaxşılaşdırılır, görünüşü qəşəng olur və uzun müddət saxlanıldıqda korlanmır. Belə bitkilər özlərinin təbii analoqlarına nisbətən daha zəngin və stabil məhsul verir. Genetik dəyişdirilmiş məhsul almaq üçün laboratoriya şəraitində müəyyən bir orqanizmdən götürülmüş gen digər bir orqanizmin hüceyrəsinə köçürülür. Məsələn, pomidorun və çiyələyin şaxtaya davamlılığını artırmaq üçün onların hüceyrələrinə şimal dənizlərində yaşayan balıqların genlərini yeridirlər. Qarğıdalını ziyanvericilərdən qorumaq üçün onun hüceyrəsinə ilan zəhərindən alınmış aktiv gen köçürürlər. Qaramalın tez kökəlməsi üçün ona dəyişdirilmiş boy maddəsi vururlar. Bu zaman qaramalın südündə artan hormonlar xərçəng xəstəliyi törədə bilir. Paxla fəsiləsindən olan soya bitkisinə ziyanvericilərin təsirinin qabağını almaq üçün hüceyrəsinə petuniya deyilən çox zəhərli çiçəyin genini, habelə bəzi viruslar və bakteriyalar vururlar. Donuzların yaxşı inkişafını təmin etmək üçün onlara insan geni köçürülür. Soya qaramal yeminin və qida məhsullarının təqribən 60 faizinin əsas komponentlərindən biridir. Hazırda gen köçürülməsi yolu ilə modifikasiyalaşdırılmış soyadan Rusiyada və digər ölkələrdə bir çox növ ərzaq fitopendir, funksional qatışıqlar, quru süd əvəzediciləri, "Soyka-1" dondurması, soya zülalının 32 adda konsentratı, 7 növ soya unu, 8 növ soya zülalı məhsulları, 4 adda soya qida maddəsi, yağsızlaşdırılmış soya yarması, idmançılar üçün xüsusi ərzaqlar alınmışdır. Bazarlarda satılan gətirilmə çipslər, tomat sousları, konservləşdirilmiş qarğıdalı və Amerikanın toyuq budları da modifikasiya olunmuş genetik məhsullardandır. Dünyada 1995-ci ildə 75 milyon, 1999-cu ildə 2,2 milyard dollarlıq genetik modifikasiyalaşdırılmış bitki məhsulu satılmışdır. Bu rəqəm 2010-cu ildə 25 milyard dollar təşkil etmişdir. Genetik modifikasiya olunmuş ərzaqların insan orqanizminə təsiri Təbii olmayan, süni üsullarla əldə edilən məhsulların təbiətə və insan sağlamlığına nə kimi təsirlərinin olduğu hələ də araşdırılmaqda olan mövzudur. GMO-lu bitkilər təbitdə yetişən digər bitkilərdən fərqli olaraq, öz növlərinə aid olmayan genləri daşıdığından bu bitkilərin yetişdirildikləri ölkələrdə başda sağlamlıq olmaqla, ətraf mühit və sosial-iqtisadi quruluş üzərində əhəmiyyətli risklər əsas müzakirə mövzusudur. Dünyanın məşhur bioloqlarından olan Dr. Pushpa Bhargava maraqlı bir araşdırma aparmışdır. O, Amerikanın 600-dən çox elmi-tibbi jurnalında nəşr olunan məqalələri analiz edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, amerikalıların sağlamlığı GM edilmiş məhsulların və qidaların yaranmasından keçən dövr ərzində pisləşməyə doğru getmişdir. GM edilmiş orqanizmlərin təhlükəliliyi haqqında ilk həyəcan təbili çalanlardan biri Amerika alimi Na Han Batalion olmuşdur. O, bu məsələni ətraflı araşdıraraq GM edilmiş orqanizmlərin və onların məhsullarının 50 zərərli effekti haqqında kitab da yazmışdı. Onun sonda gəldiyi nəticələr

10 dünya alimlərinin bu məsələ haqqında fikirlərinin ziddiyyətli olmasına baxmayaraq, böyük maraq doğurmuşdur. GM edilmiş soyanın zərərli olduğunu siçanlarla apardığı ciddi elmi təcrübələrlə sübut etmiş Rusiya alimi İrina Yermakova 2005-ci ildə The National Association for Genetic Security NAGS-ın təşkil etdiyi konfransda məruzə etmişdir. Onun məruzəsindən sonra bu məsələyə münasibət daha da dəyişmiş və dünyanın bir çox ölkələrində geniş elmi araşdırmalara stimul yaranmışdır. GM edilmiş orqanizmlərlə əlaqədar bəzi mühüm təhlükəli effektlərə nəzər salsaq görərik ki, həqiqətən XX əsrin ən ümidverici texnologiyalarından biri olan biotexnologiya nələrə qadirdir. Ümumilikdə genetik modifikasiya olunmuş ərzaqların insan orqanizminə təsiri haqqında alimlərin fikirləri 2 yerə ayrılır: müsbət və mənfi fikirlər. Müsbət fikirlər: Dünya alimlərinin fikrincə, belə qida məhsulları zəmanəmizin ən böyük nailiyyətlərindən biridir. Geni dəyişdirilmiş ərzaqların tərəfdarları onlara yeni dad verilməsi imkanları ilə öyünürlər, dünyada aclıq probleminin həlli üçün önəmli məsələ olduğunu söyləyirlər. Alimlərin ərsəyə gətirdikləri geni dəyişdirilmiş bəzi məhsullar, məs., böyük gilələri olan üzüm müəyyən maraq doğurur. Yaponiya alimləri onu laboratoriya şəraitində apardıqları eksperimentlər sayəsində genetik kodu dəyişdirilmiş xüsusi üzümdən hasil etmişlər. Bu üzüm gilələrinin dadı heç bir dəyişikliyə məruz qalmamışdır. Belə üzümün bir giləsi adamın doyması üçün kifayət edir. Genetiklər üzümü almaya calaq etməklə üzüm-alma deyilən qəribə hibrid almışlar. Həmin meyvə öz ölçüsünə və formasına görə almaya, qabığına görə üzümə oxşayır. Meyvə həm alma, həm də üzüm dadı verir. Böyük miqdarda C vitaminli bu meyvə mağazalarda satışa buraxılmışdır. Gen dəyişməsi yolu ilə alınmış gavalı ilə ərik hibridinin şərti adı "gavərikdir". Öz əcdadlarının genləri ilə calaq nəticəsində alınmış bu meyvənin tərkibində xolesterin və natrium yoxdur, cəlbedici tamı var, C vitamini yetərincədir. Genetika alimləri şirin mandarinlə acıtəhər qreypfrutu gendəyişmə yolu ilə calaq etməklə heydarin adlı hibrid almışlar. Cüzi acı tam verməklə yanaşı, şirinliyi ilə də seçilən bol şirəli hibrid sellüloza və C vitamini ilə zəngindir. İsrail alimləri limonun və pomidorun genlərini calaşdırmaqla xalis genetik məhsul olan "limodor" adlı hibrid almışlar. Alimlər insulin genini kahıya tətbiq etməyi bacarmışlar. Daxil edilmiş insulin kahının hüceyrələri ilə həzm traktından birbaşa mədəyə keçərək təbii insulin istehsalı mexanizmini işə salır. Bu kəşf həmişə insulin inyeksiyası məcburiyyətində qalmış şəkərli diabet xəstələrinə çox kömək edə bilər. Yaponiya genetikləri şəkərli diabet xəstələrini dərman asılılığından qurtarmaq üçün düyü sortu yaratmışlar. Genetik modifikasiyalı həmin düyü mədəaltı vəzinin məxsusi insulin istehsal etmək imkanını stimullaşdırır. Təcrübələr zamanı müəyyən olunub ki, uşaqlarda iflic xəstəliyinə qarşı immunitet yaratmaq üçün peyvənd işləri aparılarkən yeniyetmələrin bəziləri məhz bu anda həyatını dəyişir. Bunun qarşısını almaq üçün həmin peyvəndin inyeksiya vasitəsilə vurulmasından vaz keçiblər. Əvəzində genetik modifikasiya yolu ilə alınan banan vasitəsilə iflic xəstəliyinə qarşı immunitet yarada biliblər. Yəni peyvənd işini təbii yolla həyata keçiriblər. Hazırda ABŞ-da bu və ya digər xəstəliklərlə, məsələn, soyuqdəymə, herpes, hepatit, Alsgeymer xəstəlikləri, vəba, xərçəng, qazanılmış immun defisiti sindromu ilə mübarizə

11 üçün insan geni vurulmuş qarğıdalı, pomidor, çəltik, tənbəki və digər bitkilərin becərilməsi sahəsində üç yüzdən artıq eksperiment aparılmaqdadır. Transgen məhsullarının tərəfdarları təsdiq edirlər ki, insan orqanizminə hər gün yeməklə birlikdə yad dezoksiribonuklein turşusu daxil olur. Lakin qida ilə birlikdə orqanizmə düşən insan genotipinə daxil ola bilmir və buna görə də indiyəcən transgen qidanın ziyanı barədə sübuta yetirilmiş heç bir dəlil yoxdur. Mənfi fikirlər Ölüm hadisələri cu ildə onlarca amerikalı, qidaların tərkibinə qatılan və Eosinofiliamialgiyasindromuna (EMS) qarşı işlədilən L-triptofanın genetikmodifikasiya edilmiş variantının ərzaq məhsullarının tərkibində işlədilməsi səbəbindən ölmüş və minlərlə insan əlil olmuşdu. Bunu Yaponiyanın Showa Denko kompaniyası istehsal etmişdi. Öldürücü və yüksək allergiya reaksiyalarının müşahidə olunması cı ildə Pioneer Hi-Bred kompaniyası metionin zülalının miqdarını artırmaq üçün Braziliya qozunun genini soya bitkisinə köçürdü. Bu qoza qarşı bəzi adamlar şok vəziyyətinə düşmə dərəcəsinə qədər allergik idilər. Bu, arı sancmasından yaranan şok qədər ölümcüldür. Heyvanlar və eləcə də insanlar da üzərində aparılan təcrübələr allergiya dərəcəsinin artım sürətinin böyüməsinə əsasən transgen soyadan alınan məhsulların allergenik olduğunu sübut etdi. Xoşbəxtlikdən bu soyadan alınan məhsullar bazarlardan tezliklə yığışdırıldı və bədbəxt hadisələrin qarşısı alındı. Müəyyən edilmişdir ki, indi Amerika əhalisinin 25%-i ərzaq məhsullarına qarşı həssas olmuşlar, onlarda daha tez-tez qaşınmalar və qırmızı səpkilər olur, 4%, yəni 12 milyon əhali ciddi allergiya xəstəliyindən əziyyət çəkir, onların qanında Immunoglobulin E və ya IgE yüksəkdir. 6%- 7% üç yaşına qədər olan uşaqlarda qidadan allergiyanın səviyyəsi çox yüksəkdir və bu, ilbəil artır. İnsanların pəhrizinə təbiətdə heç zaman rastgəlinməyən maddələr, məsələn soya çiçəyinin elementləri və pomidor dabalıq genləri (1990-cı ildə DNA Plant Technology Corporation tərəfindən yaradılmışdır) daxil olan kimi allergiya riski böyük olan insanlarda ciddi fəsadlar yaranır. Bu, xüsusilə balıq geni yeridilmiş pomidorlardan alınan məhsullarda daha çox müşahidə olunur. Dərin və ətraflı elmi təcrübələr və qarğıdalı ilə məşğul olan insanlarda aparılan yoxlamalar sübut edir ki, qarğıdalı da GMO Bt allergendir. GMO kartof, noxud və soyalar allergenlərlə zəngindir. Siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə GM edilmiş noxudun yüksək allergen olduğu sübut edilmişdir cu ildə Nyu- York laboratoriyasında GM edilmiş soyadan alınan məhsulların allergen olduqları sübut edilmiş və soyanı ilk on allergen siyahısına daxil etmişlər. Xərçəng və degenerativ xəstəliklər. İnəklərdə südün məhsuldarlığını artırmaq üçün 1993-cü ildə FDA Monsantonun yaratdığı rbgh genini daha da yaxşılaşdırdı. Bu genin inəklərə yeridilməsi südün məhsuldarlığını bir neçə dəfə yüksəltdi. Lakin alimlər xəbərdarlıq etdilər ki, bu gen IGF-1 hormonunun miqdarını % artırır. IGF-1 hormonu çox güclü kimyəvi maddədir və insanların yoğun bağırsağında, prostat vəzidə və döşdə xərçəng riskini 2,5-4 dəfə yüksəldir. Kanada alimləri siçanlar üzərində apardıqları təcrübələrdə IGF-1 hormonunun qalxanabənzər vəzdə toplandığını və daxili orqanları sıradan çıxardığnı sübut etmişlər. FDA-nın öz təcrübələrində göstərmişlər ki, bu hormonun təsirindən dalaq 40-46% böyüyür və bu isə leykomiyanın əmələ gəldiyinə işarədir. Nəticədə Avropa Birliyi, Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya rbgh geninin inəklərə yeridilməsini qadağan etmişdir. BMT-nin beynəlxalq standartlar bürosu (CodexAlimentarius) rbgh geninin yeridilməsinə patenti ləğv etdi və

12 nəhayət ABŞ da 2008-ci ildə bunu qadağan etməyə məcbur oldu. Başqa bir tərəfdən, GM edilmiş bitkilər kanserogen hesab edilən herbisidlərə davamlı orqanizmlərdir. Bromoksinilə davamlı BXN pambıq transgendir. Məlum olmuşdur ki, bu pambıq və onun məhsulları siçanlarda xeyli ciddi doğuş və beyin defektləri yaradır. Martina Sharynın araşdırmalarından məlum olmuşdur ki, orqanizmə GMO ilə daxil olan yad DNT fraqmentləri tam həzm olunmadığından qana sorulur və insanın normal DNT-si ilə birləşməyə imkan tapır. Heyvanlar üzərində aparılan təcrübələrdə müəyyən edilmişdir ki, bu genetic elementlər soyuqdəymə, artrit və limfoma yaradır. Bilavasitə xərçəng yaradan kanserogenlər. Bir neçə il bundan əvvəl alimlərə məlum olmuşdur ki, qida məhsullarına əlavə edilən kimyəvi konservantların birlikdə göstərdiyi toksik effekt onların ayrı-ayrılıqda toksikliyindən bir neçə dəfə çoxdur. Hətta toksik olmayan bir neçə kimyəvi maddənin kombinasiyası toksik effekt yaradır. Məsələn, sərinləşdirici içkilərdə tapılan askorbin turşusu və benzonatnatrium birləşməsi benzen əmələ gətirdiyindən, bu yüksək dərəcədə kanserogen hesab edilir və xərçəng yaradır. Kanserogen maddələr genetik mutasiyaların intensivliyini və xərçəng hüceyrələrinin əmələ gəlmə riskini artırır. Superviruslar. Viruslar digər virusların və retrovirusların genlərinə qarışa bilir, məsələn HİV virusu. Bu zaman elə təhlükəli viruslar əmələ gələ bilər ki, onların yayılma sürəti ağla gəlməz dərəcədə böyük olar. Araşdırmaların birində bu tip virusun 8 həftəyə əmələ gəldiyi göstərilir. Bu təcrübələrin nəticələrinə əsaslanaraq demək olar ki, genlərin qarışması nəticəsində onların elə kombinasiyaları əmələ gələ bilər ki, nəticədə yeni, heç kimə məlum olmayan çox təhlükəli virus yarana bilər. Gen mühəndisliyi zamanı məhz genlərin qarışdırılması prosesi baş verir və belə qarışmış genlər GMO-da külli miqdarda olur. Odur ki, bir-birinə qohum olmayan genlərin qarışması böyük riskdir. Kanadada aparılan araşdırmaların birində belə bir prosesin şahidi olmuşlar. Bitkini hüceyrələrarası hərəkəti təmin edən geni zədələnmiş xiyar mozaikası virusuna yoluxdurmuşlar. İki həftə keçməmiş yoluxmuş bitkidə gen çatışmazlığı baş vermiş və onun genləri qarmaqarışıq olmuşdu. Bu, bitkinin saf məhsul verməsi qabiliyyətini tamamilə pozmuşdur. Bu tip təcrübələrin nəticələri 1997-ci ildə Amerika Kənd Təsərrüfatı Departamentini məcbur etmişdir ki, supervirusların törədəcəyi məsələləri ciddi müzakirə etsinlər, lakin onlar o zaman heç bir normativ aktlar qəbul etməmişdilər. Süd vasitəsilə antibiotik təhdid. Məlum olmuşdur ki, geninə rbgh hormonu yeridilmiş inəklərdə yelin (əmcəklərin) infeksiyası 25% artıq olur. Odur ki, fermerlər çoxlu antibiotiklər işlədirlər və bunlarda südə keçir. Belə südün tərkibində olan antibiotiklər haqqında məlumat olmadığından nəticədə insanlar allergiya olur. Digər tərəfdən, bu antibiotiklər başqa antibiotiklərin təsirini azaldır və orqanizmdə antibiotiklərə davamlı bakteriyaların sayı artır. Nəticədə insanlarda həddən artıq çoxlu antibiotiklərdən istifadə etməli olurlar ki, bu da infeksion xəstəliklərin müalicəsini xeyli çətinləşdirir. Bitkilər vasitəsilə antibiotik təhdid. Genlərin köçürülməsi metodlarının əksəriyyəti effektiv olmadığından alimlər bitki hüceyrələrindən gen marker kimi istifadə etməyə məcbur olurlar. Jean Halloran və Michael Hansen müəyyən etmişlər ki, ən çox işlədilən gen markeri antibiotiklər üçün olan gendir. Bu marker genetik modifikasiya edilmiş məhsullarda həddən artıq çox olur. Məsələn, GM edilmiş

13 qarğıdalıda ampisilinə davamlı genlərdən geniş istifadə olunur ci ildə Britaniya Kral Cəmiyyəti bu markeri qadağan olunmasını istəmişdi. Odur ki, bir sıra Avropa ölkələri GM qarğıdalının əkilməsini qadağan etdilər. Yoluxucu xəstəliklərin yüksəlişi ci ildə The Microbial Ecology in Health and Disease jurnalında verilən məlumata görə, gen mühəndisliyi infeksion xəstəliklərin artmasında mühüm rol oynayır. Bu, bir neçə üsulla baş verir. Antibiotiklərə davamlılıq GMO-ların hesabına getdikcə artır, yeni və əvvəllər məlum olmayan virus ştamları yaranır və həmçinin, insanlarda immun sistemi zəifləyir. Bakteriyalarda transgen DNT-nin horizontal transformasiyası baş verir. Bir neçə təcrübədən aydın olmuşdur ki, ağız boşluğunda, udlaqda və bağırsaqlarda olan bakteriyalar heyvandarlıq məhsullarında olan transgen DNT-ləri özünə birləşdirə bilir. Nəticədə infeksion xəstəliklərin çoxalması riski artır. Ərzaq allergiyalarının artması. GMO-ların artması nəticəsində biomüxtəlifliyin itirilməsi prosesi ərzaq allergiyalarının artması prosesi ilə parallel baş verir. Bunu belə izah etmək olar. Biz həyat aktivliyimizi saxlamaq üçün qidalanırıq. Canlılar həmişə ətraf mühitlə təmasda olaraq dəyişir. Qida ilə orqanizmə daxil olan müxtəlif maddələr tələb edir ki, immun sistemimiz onların hər birini tanısın və hərbirinə qarşı uyğun reaksiya versin. Bir tərkibli GM edilmiş qida elementləri orqanizmdə yad element kimi tanınır və immun sistemi getdikcə təkcə bu element üçün işləyir. Uzun müddət GMO ilə qidalanan orqanizmdə immun sistemi "tənbəlləşir" və müxtəlif maddələrə reaksiya vermir. Nəticədə, istənilən vaxt müxtəlif şəraitdə müxtəlif cür qidalanan orqanizmdə allergiya reaksiyaları çoxalır. Odur ki, bircinsli GMO-larla qidalanma allergiya riskini dəfələrlə artırır. Doğuş defektləri və ömrün qısalması. Kanada və Avropa Birliyi rbgh hormon geninin inəklərə yeridilməsi prosedurunu qadağan etmişdir. Bunun əsas səbəblərindən biridə doğulan körpələrdə defektlərin artması olmuşdur. Cornucopia Institute Research alimlərinin təcrübələrindən aydın olmuşdur ki, adi soya ilə qidalanan siçanlarda doğuşdan sonra balaların ölümü 10% olursa, GM edilmiş soya ilə qidalanan siçanların balalarının əksəriyyəti doğulandan sonar üç həftə ərzində qırılır. GM edilmiş soya ilə qidalanan siçanların balaları nisbətən kiçik olur və onların sonradan balaverməsi mümkün olmur. Amerika Səhiyyə Departamentinin 2009-cu il 20 may hesabatında göstərilmişdir ki, doğulan uşaqların getdikcə çəkisi azalır, sonsuzluq və uşaq ölümü faizi yüksəlir. Bu göstəricilərə əsaslanaraq American Academy of Environmental Medicine (AAEM) həkimlərə təklif etmişdir ki, onlar öz pasiyentlərinə GM edilmiş ərzaqlardan istifadə etməməyi tövsiyə etsinlər. Onlar GM edilmiş ərzaqlara moratorium qoyulmasını, məhsulların markerləşməsini tələb etdilər. AAEM-in gəldiyi nəticələrə görə, GM edilmiş məhsullarla qidalanma immun sisteminin zəifləməsinə, vaxtından əvvəl qocalmaya, sonsuzluğa, insulindən asılılığa və həzm orqanlarının patologiyasına səbəb olur. Toksinlərin teryeri. "Pestisidləşmiş ərzaqlar"da pestisid istehsal edən genlər olur. Bu genlər meyvələrdə, taxıl məhsullarında toksin istehsal edir və böcəklər bu məhsullarla qidalanan zaman onların həzm sistemi dağılır. Odur ki, onlar belə məhsullara yaxın gəlmir. Bir çox fermerlər etiraf edirlər ki, Bt adlanan pestisid məhsulların həşəratlara qarşı davamlılığını artırır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, GM edilmiş məhsullarda Bt toksini 1000 dəfə yüksək olur.

14 Qidalanmanın azalması. Journal of Medicinal Food (Dr. Marc Lapp, 1999) jurnalında verilmiş təcrübələrin nəticəsinə əsaslanaraq demək olar ki, müəyyən GM edilmiş ərzaq məhsullarında həyati vacib qida elementlərinin miqdarı xeyli az olur. Məsələn, orqanizmi ürək xəstəliklərindən və xərçəngdən qoruyan fitoestrogen birləşmələri. Mosantonun analizlərindən görünür ki, antiqidalanma maddələri və allergen olan Kunitz-tripsinin gibitoru GM edilmiş məhsullarda 28% çox olur. Təbii ərzaqlara əks olan ərzaqlar. Bir neçə il əvvəl Monsanto elan etmişdi ki, onların Roundup Ready adlanan soyalarında" gözlənilməyən genlər" meydana gəlmişdir. Yaxşı məlumdur ki, GM edilmiş məhsullarda modifikasiya edilmiş zülallar olur, hansı ki, heç vaxt biz onlardan istifadə etməmişik ci ildə FDA mikrobioloqu Dr. LouisJ. Pribyl xəbardarlıq etmişdi ki, ənənəvi seleksiya yolu ilə alınan məhsullarla GM edilmiş məhsullar arasında dərin fərqlər var. Məsələn, Pleyo trop fəsadların yaranma tezliyi GM edilmiş məhsullarda 30% çox olur. Pəhrizdə radikal dəyişikliklər. İnsan minillərdir ətraf mühitə uyğunlaşdığı kimi, onun məhsullarına da uyğunlaşmışdır. Son illər ərzində insanların qidalanmasında köklü dəyişikliklər baş vermişdir. İndi Amerikada toxum istehsalının və satışının 40%-i 10 kompaniyanın ixtiyarındadır. Bunlar, əsasən, iki məhsul üzrə qarğıdalı və soya üzrə ixtisaslaşmışlar. Monsanto və Novaris razılaşma yolu ilə dünyada ikinci və üçüncü nəhəng toxum kompaniyasına çevrilmişlər. Onlar artıq soya və qarğıdalı sənayesi ilə məşğul olan bütün kənd təssərrüfatı müəssisələrini öz monopoliyalarına almışlar. Qısa müddət ərzində onlar əksər soya və qarğıdalı əkinlərində GM edilmiş toxumlardan istifadə etməyə başladılar. Bundan başqa, Amerikada pendirlərin 60%-i GM edilmiş fermentlərlə emal olunur. Çörək bişirmə və pivə istehsalında da GM edilmiş məhsulların payı xeyli artmışdır. Pambıq istehsalının demək olar ki, əksəriyyətində biotexnologiyanın son nailiyyətlərindən istifadə olunur. İndi növbə taxılın və düyünündür. Monsanto artıq taxılın rezistent ştamlarını almışdır və taxıl istehsalının 90%-ni dəyişdirmək gücündədir. Bir sözlə, bütün sahələrdə insanların qidalanmasında GM edilmiş məhsullar üstünlük təşkil edir. Torpağın zəhərlənməsi. GM edilmiş bitkilərin yaradılmasında herbisidlərdən və pestisidlərdən kənd təsərrüfatında az istifadə olunması əsas məqsəd kimi götürülmüşdü. GM edilmiş bitkilər bir çox həşəratlara, infeksion xəstəliklərə, alaq otlarına davamlı olduğundan onların sahələrində toksik maddələrdən istifadə olunmasına ehtiyac olmayacağını söyləyirdilər. Bununla da torpaqların, su hövzələrinin, yeraltı suların çirklənməsinin qarşısının alınacağını proqnozlaşdırırdılar. Ancaq ümumi reallıq tamam bunun əksinədir. R.J.Goldburgun məqaləsində göstərilir ki, GM edilmiş bitkilərin yaradılması ilə paralel olaraq toksik maddələrin istehsalı 3 dəfə artmışdır. Oreqon ştatında alimlər ağac qırıntılarını, qarğıdalının gövdələrini, taxta apilkasını parçalayan və bunlardan etanol almaq üçün istifadə edilən GM olunmuş bakteriya (Klebsiella planticola) tapmışlar. Bu bakteriyalar torpaqda olan üzvi maddələri parçalayır, azotu mənimsəyən göbələkləri məhv edir, torpaqda olan azotu tamamilə mənimsəyir və beləliklə, torpağı tam steril vəziyyətə salır. Analoji effektlər 1997-ci ildə GM edilmiş Rh izobium melitoli bakteriyası ilə də müşahidə edilmişdi. Nyu-York Universitetinin professoru Guenther Stotzky təcrübələrində göstərmişdi ki, torpaqda mikroorqanizmlər

15 azaldığından bitkilərin köklərindən ayrılan toksinlər Monarx kəpənəklərinin məhvinə səbəb olmuşdur. Oreqon alimlərinin təcrübələri göstərmişdir ki, GM edilmiş mikroorqanizmləri laboratoriyada torpağa əlavə etdikdə buğda cücərtilərini tamamilə məhv edir. Super alaq otları. Müəyyən edilmişdir ki, GM edilmiş Bt endotoksin torpaqda 18 ay qala bilir (Marca Lapp and Britt Bailey) və alaq otlarına keçir. Belə alaq otları həşəratlara və ziyanvericilərə qarşı çox davamlı olur. Bu alaq otlarını indi super alaq otları adlandırırlar. Danimarka (Mikkelsen, 1996) və İngiltərə (National Institute of Agricultural Botany) alimlərinin təcrübələrinə görə, super alaq otları yalnız bir nəsildə ömrünü başa vurur. Amerika alimlərinin təcrübələrində isə göstərilmişdir ki, bu super alaq otları glufosinate (hansı ki, glyphosate-dən fərqlənir) davamlıdırlar. Başqa bir təcrübələrdə super alaq otlarında gen axınları adi alaq otlarında olan gen dəyişmələrindən 20 dəfə çoxdur. Alimlər belə fərz edirlər ki, super alaq otları Monsanto buğdaları ilə hibridləşə bilər və nəticədə qarşısıalınmaz yeni alaqotları yarana bilər. Amerika Milli Akademiyası xəbərdarlıq edir ki, GM edilmiş rezistent mədəni bitkilərdən genlər alaq otlarına keçə bilir və nəticədə çox təhlükəli alaq otu problemi meydana gələ bilər. Bu isə məhsuldarlığa güclü təsir edər və ekosistemlərin ekspressiyası baş verər. Fransa alimləri müəyyən etmişlər ki, GM edilmiş kanola bitkisindən genlər asanlıqla vəhşi turpa keçir və 4 nəsildə bu genlər qalır. Nəhayət, onu da qeyd etmək lazımdır ki, GM edilmiş bitkilərin tətbiqi ilə herbisidlərin istifadəsi heç də azalmamışdır. Faydalı həşəratların məhv edilməsi. Araşdırmalar göstərir ki, GM məhsulları faydalı həşəratların, o cümlədən monarx kəpənəyinin sürfələrinin kütləvi qırılmasına səbəb olur. İsveçrənin Dövlət Tədqiqat mərkəzinin alimləri müəyyən etmişlər ki, pambıq qurdlarını yeyən qaytan qanadlıları Bt məhv edir ci ildə New Scientist jurnalında verilən araşdırmalardan aydın olmuşdur ki, bal arılarının qırılmasına səbəb GM edilmiş bitkilərin güllərində olan zülallardır. Məməli heyvanların zəhərlənməsi. Virus promotoru (CaMV) qoşulmuş qargülü DNT-si yeridilmiş kartofla aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, bunlar məməlilər (siçanlar) üçün zəhərlidir. Bu kartoflarla qidalanan siçanlarda həyati vacib orqanlar, o cümlədən mədəaltı vəz və immun sistemi zədələnir. CaMV özü retrovirusdur. O aktiv olmayan virusları aktivləşdirə və ya yeni viruslar yarada bilir. Odur ki, bioloq Mae Wan Ho belə bir nəticəyə gəlir ki, CaMV Promiscuousdur və tərkibində CaMV 35S promotoru olan bütün transgen bitkilər və məhsullar bazarlardan çıxarılmalı, onların açıq sınaq təcrübələri qadağan edilməlidir saylı məşhur donuz "superdonuz" hesab edilməli idi. Bu donuza gen implantasiya edilmişdi ki, o, biotexnoloji möcüzə hesab edilsin. Nəticədə superdonuz əvəzinə çəpgöz, tamamilə artrit, çətinliklə ayağa dura bilən və yumru bədənli bir heyvan alınmışdı. İki Amerika biotexnoloji mərkəzində genetik modifikasiya yolu ilə insanlara dərman daşıyan quş almaq niyyətindədirlər. Genetik zibilləmə. GM edilmiş bitkilərin ən təhlükəli effektlərindən biri onların ətrafda olan bitkiləri genetik zibilləmələridir. Genetik zibilləmə dedikdə, genetik modifikasıya edilmiş bitkilərin DNT-ləri ilə digər bitkilərin yoluxmasıdır. Yoluxma bitkilərin tozcuqları vasitəsilə baş verir. Bitkilərin çiçəklərinin tozcuqları külək, su vasitəsilə, quşlarla, həşəratlarla çox uzaq məsafələrə yayıla bilir. Araşdırmalar göstərir ki, GM olunmuş bir ağacın tozcuqları Amerikanın 1/5 məsafəsini qət edə bilmişdir. Almaniyada aparılan tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, GM

16 edilmiş zeytunun çiçəklərinin tozcuğu 200 m məsafəyə qədər hərəkət edə bilir. Odur ki, Berlin məhkəməsində fermerlərin bu ağaclardan istifadəsi qadağan edilmişdi. Tailandda Monsantonun yaratdığı pambıq Bt-nin sınaqları qadağan edilmişdi. Buna səbəb 16 xalq təbabəti üçün faydalı bitkilərin genetik zibillənməsi olmuşdu. Amerikada aparılan araşdırmalardan aydın olmuşdu ki, GM edilmiş çiyələklər onlardan 50m aralıda bitən adi çiyələkləri genetik zibilləyə bilmişdir. GM edilmiş qarğıdalı sahələrinin yaxınlığında əkilmiş günəbaxanların 25-38%-də genetik zibillənmə müşahidə edilmişdi. Genetik zibillənmənin kimyəvi zəhərlənmələrdən fərqi odur ki, kimyəvi birləşmələr bir müddətdən sonra bitkilərin orqanizmlərindən kənarlaşdırılır. Lakin genlərlə "zəhərlənmiş" bitkilərdə isə təmizlənmə çox çətin olur və ya heç olmur, hətta nəsildən-nəslə ötürülə bilir. Təhlükəli cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, GM edilmiş tozcuqlar su ilə yayıldıqda onlar su bitkiləri və hətta balıqlar tərəfindən tutula bilir və nəticədə suyun flora və faunası da zibillənir. Bu cür genetik zibillənmənin nəticəsi sonda bioloji müxtəlifliyin məhvi deməkdir. Geni dəyişdirilmiş məhsullardan istifadənin əmələ gətirdiyi xəstəliklərə əsasən sonsuzluq, raxitlik, ayaqların tutulması, inkişafdan qalma, mədə xərçəngi, maddələr mübadiləsinin pozulması, uşaqlarda yaranan mənşəyi bilinməyən xəstəliklər, şikəst uşaqların doğulması, immun sistemin zəiflənməsi, allergik reaksiyalar, nəsil artımının azalması aiddir. Ümumiyyətlə, genetik modifikasiyalı məhsullar XX əsrin biologiyasının nailiyyətlərindən biridir. Həmin məhsulların adamlar üçün təhlükəli olub-olmaması hələ ki, cavabsız qalıb. Vaxt vardı müxtəlif tərəvəzlərin və meyvələrin tərkibində zəhərli-kimyəvi maddələrin varlığı xalq arasında daim araşdırılırdı. Adamlar bir-birini kiminsə vaxtından əvvəl yetişdirilmiş qarpız yeyərək ölümcül zəhərlənməsi, şprislə dərman vurulmuş çiyələyin insan orqanizmində fəsadlar törətməsi barədə məlumatlandırırdılar. Genetik modifikasiyalı məhsullar meydana gələndən sonra həmin məlumatlar öz aktuallığını itirdi. XX əsrin 80-ci illərində genetik modifikasiyalı məhsullar haqqında elmi-fantastik hadisə kimi söhbət gedirdi. Hazırkı dövrdə isə həmin məhsullara mağazaların piştaxtalarında rast gəlmək mümkündür. Əvvəlki vaxtlarda adamlar təbiətin törətdiyi bədbəxtliklərdən, müharibələr olacağından narahat idilər. İndiki zamanda genlərin dəyişdirilməsi əsasında əldə edilmiş ət və tərəvəz məhsullarını yemək də təhlükəli sayılır. Ona görə ki, texnologiya yüksəldikcə, risk də artır. Ancaq hər bir texnologiyanın müsbət və naməlum mənfi tərəflərinin olmasını da unutmaq lazım deyil. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının qısa tarixi Beləliklə, insan cəmiyyətinin yaranmasından bu yana həyat tərzinə çevrilən kənd təsərrüfatında yeni istehsal üsullarının yayılması, ən son texnologiyaların tətbiqi, kimyəvi və geni modifikasiya təyinatlı maddələrin və gübrələrin geniş şəkildə istifadəsi, bütün bunları zəruri edən dünya əhalisinin sayının artması insan sağlamlığına zərərli qida məhsullarının kütləvi şəkildə dünya bazarına çıxarılmasına gətirib çıxartmışdır. Lakin XX əsrin ci illərindən etibarən Yaşıl İnqilab adlı kampaniya başlanılmış və kənd təsərrüfatında olan bu tendensiyanın zərərləri bəyan edilmişdir. Bu zaman ənənəvi kənd təsərrüfatına alternativ ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Müasir dövrdə isə həm insan sağlamlığının təminatı, həm istehlakçı hüquqlarının qorunması, həmçinin kənd təsərrüfatında əlavə dəyərin formalaşdırılması baxımından daha aktual xarakter almışdır. Bu isə əsasən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının ekoloji təmiz istehsal üsulları əsasında başa gəlməsi ilə əlaqədardır. Yəni bazara istehlak üçün ekoloji təmiz qida məhsulların çıxarılması bir çox İnkişaf Etmiş Ölkələrdə zərurət halına gəlmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq hələ də bəzi problemlər mövcuddur: bazarda inam məsələləri və fermerlərin təşviqi. Ekoloji təmiz məhsulların nisbətən baha başa gəlməsi və bazarda istehlakçıların bu məhsullar haqqında bilgilərinin az olması aktual problem olaraq qalmaqdadır. Bu isə dövlətin məqsəd yönlü

17 müdaxiləsini və prioritetlər əsasında konkret hədəflərə yönəlmiş tədbirlərini zəruri edir. Çünki, dövlətin öhdəliklərində ən önəmli vəzifə əhalinin etibarlı ərzaq məhsulları ilə təmin olunmasıdır. Beləliklə, müasir dövrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının formalaşmasının və inkişafının zəruriliyi meydana gəlməklə yanaşı onun təşkili məsələləri, dövlət və hüquqi tənzimlənməsi, inkişaf strategiyasının formalaşdırılması, həmçinin sertifikatlaşdırma qaydalarının təkmilləşdirilməsi son dərəcə vacib məqamlardan sayılmışdır. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı nədir Bu o təsərrüfat formasıdır ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında ekoloji cəhətdən təmiz ərazilərdə kimyəvi preparatlardan istifadə edilmədən məhsul istehsal edilir və istehsaldan istehlaka qədər hər bir mərhələsi müşahidə və sertifakasiyaya əsaslanır. Başqa sözlə, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı yalnış təcrübə nəticəsində ekoloji tarazlığı bərpa edərək torpağın məhsuldarlığını davamlı hala gətirən ətraf mühitə və insanlığa dost bir kənd təsərrüfatında alternativ bir təsərrüfat formasıdır. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı keyfiyyətli məhsulu hədəfləməklə əsas məqsədləri, torpaqbitki-heyvan və insan arasındakı münasibətləri sağlam bir formaya salmaq, sağlam həyat tərzini təmin etməklə təbiəti qorumaqdır. Müasir dövrdə ölkənin iqtisadi inkişaf baxımından ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının üzərinə düşən əsas tələblər əsasən kənd təsərrüfatında təkrar istehsalın təmin olunması, bu təsərrüfat formasında daha çox işçi tələb edildiyindən işsizliyin aradan qalxması və kənd regionlarında məşğulluğun artması, ölkənin kənd təsərrüfatında əlavə dəyərin təmin edilməsi və s. təşkil edir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı müxtəlif cür səslənsə də (İngilislər bunu -Organic, almanlar və fransızlar Bio, Hollandlar Eco adlandırır) ümumi olaraq bu təsərrüfat formasının üzərinə düşən tələblər əsasında formalaşan hədəflər əsasən eyni olur. Dünya əhalisinin sayının çoxalması ilə qida məhsullarına olan tələbatın artması kəskin rəqabət şəraitində kənd təsərrüfatında müxtəlif laborator araşdırmaların aparılaraq təcrübələrin tətbiqinə, zərərli texnika və texnologiyadan istifadənin genişlənməsinə, ekoloji tarazlığı pozulmasına və insan sağlamlığına zidd olan ərzaq məhsullarının istehlakına gətirib çıxartdı. Son dörlərdə isə geni dəyişdirmə üsullarının tətbiqi isə əhalinin etibarlı ərzaq təminatını sarsıtdı. Bütün bu məsələlərin aktuallaşması nəticəsində XX əsrin ci illərindən etibarən Yaşıl İnqilab adlı kampaniya fəaliyyətə başladı. FAO və Avropa İttifaqı tərəfindən alternativ kənd təsərrüfatı forması kimi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı irəli sürüldü və 1972-ci ildə Fransada IFOAM (ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə beynəlxalq hərakat təşkilatı) yaradıldı. Əsas prinsipləri sağlam ətraf mühit və insan sağlamlığı olan bu beynəlxalq qurum hazırda 140 ölkədən 800-ə qədər şirkət və təşkilatları birləşdirməklə aşağıdakı tələbləri bəyan edir: Yetərli miqdarda və keyfiyyətli bəsləyici qida maddələri istehsal etmək; Təbiətə uyğunlaşmaqla işləmək; Təbiəti qoruyan kənd təsərrüfatı sistemini dəstəkləmək; Fermerlərin gəlirlərini artırmaq və təminatlı iş mühitini formalaşdırmaq; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatını həyat tərzinə çevirməklə perspektivlərini düşünmək və s. Nəhayət Yaşıl İnqilab tərəfdarları tərəfindən qəbul edilmiş ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına aid olan kriteriyalar bütün ölkələrin bu sahə üzrə qəbul etdikləri hüquqi-normativ aktlarında əks olunmağa başlandı: İri avtomobil magistral yollarından, sənaye müəssisələrindən uzaqlıqda ekoloji təmiz ərazilərdə olmalı və geniş zonaları əhatə etməlidir; Hər hansı kimyəvi perparatlar tətbiq olunmamalı, zərərvericilərlə mübarizə isə bioloji üsullarla həyata keçirilməlidir;

18 Geni modifikasiya olunmuş toxumlardan istifadə qadağan olunmalıdır; Heyvanlar özlərinin təbii instinktlərinin göstərə biləcəyi geniş volyerlərdə (heyvanxanada heyvanları və quşları saxlamaq üçün hər tərəfi qəfəslənmiş meydançada) saxlanılmalıdır; Heyvanların heyvan mənşəli məhsullarla qidalandırılması, həmçinin yemə antibiotiklərin və harmonal maddələrin əlavə edilməsi qadağan olunmalıdır; Xammal emalında süni boyalardan, konservantlardan və aromatizatorlardan (neftdən, benzindən və sairədən aromatik birləşmələr alma üsulu) istifadə qadağan olunmalıdır; Hazır məhsulun qablaşdırılması paslanmayan materiallardan ibarət olmalı, məhsulun təravəti isə itməməlidir və s. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı tarixində diqqəti çəkən məqam əsasən İnkişaf Etmiş Ölkələrdə geniş şəkildə yayılması və bir çox tənzimlənmə mexanizmlərin məhz bu ölkələrdə formalaşmasıdır. Həmçinin hələ də bu sahənin inkişaf etdiyi bütün ölkələrdə qanunvericiliyin və institusional bazanın təkmilləşdirilməsi məqsədilə müvafiq fəaliyyətlər aparılır ci illərdə ABŞ-da Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı üzrə Milli Standartların qəbulu və tətbiqi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istiqamətində daha mütəşəkkil bir fəaliyyəti hüquqi norma halına salmışdır. Bu standartlarda isə bir sıra süni və kimyəvi birləşmələrdən istifadəyə, genetik modifikasiya texnologiyalarina, həmçinin digər kimyəvi preparatlara qadağalar öz əksini tapmışdır. Yaponiyada da Yaponiya Kənd Təsərrüfatı Standartları adlı qaydalar mövcuddur. Bu istiqamətdə həmçinin Avropa İttifaqında də yetərincə qanunvericilik qüvvədədir. Ən böyük hüquqi baza isə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı üzrə Avropa İttifaqı Razılaşması ( 2092/91 24 iyun 1991-ci il) direktivi olmuşdur. Avropa İttifaqında 2009-cu ildən qüvvəyə minən 834/2007 nömrəli yeni direktiv hüquqi sənəd də son zamanlarda təkminləşdirilməyə başlanmışdır. Burada ən əsas vəzifələr isə əsasən istehsal, markalanma və keyfiyyətə nəzarət qaydalarının qurulmasına, davamlı şəkildə müşahidə prosesinin icrasının təşkilinə, həmçinin istehlakçıların mütəmadi olaraq məlumatlandırılmasına istiqamətlənir. Beləliklə, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının zəruriliyi önə çəkilərək bir çox ölkələrdə milli standartlara əsaslanan qanun və xüsusi qaydalar tərtib edilir və müxtəlif dövrlərdə sahənin inkişaf xarakterinə görə daha dəqiq ixrac edildiyi ölkələrin yerli qanunvericiliyinə görə təkmilləşdirilir. İnkişaf Etmiş Ölkələrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına fermer və sahibkarların cəlb edilməsi və istehlakçıların yüksək səviyyədə bu sahə üzrə maarifləndirilməsi ekoloji təmiz məhsulların istehsalının kütləvi şəkildə gerçəkləşməsinə şərait yaratdı. Bu isə ümumi kriteriyalar və bir sıra hüquqi normaların tətbiqi əsasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün müvafiq standartların ortaya qoyulmasına və məhsulların ekoloji təmiz adı ilə sertifikatlaşdırılmasına, nəticədə isə bu cür məhsulların istehlakçılar tərəfindən seçilməsinə şərait yaratdı. Bunun üçün isə dünya səviyyəsində həmin məhsullara ECO, BİO və ya ORGANİC adlarını daşıyan müxtəlif təsvirli etiketlər vurulur və istehlakçılar tərəfindən asanlıqla ekoloji təmiz məhsul kimi tanınır. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında müşahidə və sertifikasiya məsələləri Bir çox İnkişaf Etmiş Ölkələrdə bu sahə üzrə bir sıra tənzimlənmə normativləri hüquqi qüvvə almışdır. Normativ-hüquqi aktlar isə dünya səviyyəsində qəbul edilmiş standartlara əsaslanır və günümüzdə standartlar mənbə etibarı ilə əsasən aşağıdakı şəkildə qruplaşmışdır: 1. Beynəlxalq (IFOAM, Anonymous məcəlləsi) 2. Regional (Avropa İttifaqının müvafiq direktivləri) 3. Milli (Amerika orqanik milli standartları, Yaponiya kənd təsərrüfatı standartları, Avstraliyada orqanik proqram, İsveçrə standartları və s.)

19 4. Xüsusi (hazırda 260-dan çoxdur: Demeter, Naturland, Bioland, Geae, Ekowin və s.) Diqqət etsək görərik ki, bütün bu standartların əksəriyyəti inkişaf etmiş ölkələrdə cəmləşmişdir. Bu isə təsadüfi deyil, çünki ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə əkin sahələrində və inkişafında: Avstraliya, Avropa, Şimali Amerika qitələri əsas yerləri tuturlar. Deməli, bu ölkələrdəki tətbiq edilmiş standartların vasitəsilə nəzarət mexanizmi bir sıra ölkələr üçün bir təcrübə sayıla bilər. Lakin, burada ən əsas məqam ondan ibarətdir ki, götürülmüş hər hansı bir təcrübə ölkənin yerli xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılaraq tətbiq olunmalıdır. Bu isə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə fəaliyyət zamanı boşluqların aradan qalxmasına şərait yaradacaqdır. Xüsusi olaraq qəbul edilmiş standartlar beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş normalara və ölkə qanunvericiliyinə əsaslanmaqla əsasən müşahidə və sertifikasiya qurumları tərəfindən qəbul edilmiş teniki şərtlərdir. Dünya təcrübəsində qəbul edilmiş müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumları əsasən dövlətin müvafiq icra orqanı tərəfindən akreditə olunuraq fəaliyyət üçün müvafiq dövlət qurumundan icazə alır və hətta xarici ölkə ərazilərində də fəaliyyət göstərə bilir. Məsələn, Türkiyə Respublikasında ilk əvvəllər xarici müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumları üstünlük təşkil etmişdi. Müxtəlif standartlar əsasında müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumu sertifikat verir və nəticədə bazara çıxan məhsula ekoloji təmiz olmasını sübut edən fərqləndirici nişanlar vurulur. Bu cür prosedur bazarda istehlakçıların inamını qazanmasına şərait yaradır. Beləliklə, ekoloji təmiz məhsul müvafiq standartlar əsasında sertifikatlaşdırılır, müşahidə edilir və markalanaraq bazara çıxarılır. Prosesin təşkilati xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi göstərmək olar: Şəkil 1 Şəkildə də göründüyü kimi standartlar, sertifaklaşdırma və markalama prosesi özü belə müəyyən nəzarət daxilində olur ki, bu da öz əsasını həmin ölkənin hüquqi-normativ aktlarından götürür. Yəni müşahidə və sertifikatlaşdırma prosesində müvafiq standartlar mühüm rol oynasa da, qurumun fəaliyyəti belə ölkənin hüquqi əsaslarına söykənir və fəaliyyət müvafiq dövlət qurumu vasitəsi ilə nəzarətdə saxlanılır. Ona görə də ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə qəbul edilmiş hüquqi-normativ aktlar ölkədə fəaliyyət göstərəcək müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumlarının fəaliyyətinə zidd olmamalı və ixrac zamanı müəyyən problemlər yaratmamalıdır. Çünki, qanunvericilikdə yarana biləcək boşluqlar qurumların sertifikatlaşdırdığı məhsulların dünya bazarında ekoloji təmiz məhsul adı ilə satılmasına mane ola bilər. Əsas səbəb isə standartlarda yaranan uyğunsuzluqla əlaqədardır. Yəni idxalçı ölkə özünün standartlarına uyğun gəlmədiyinə görə məhsulun, ekoloji təmiz adda dövriyyəsini qadağa qoya bilər. Ona görə də dünya təcrübəsini ümumiləşdirsək ekoloji təmiz kənd

20 təsərrüfatının formalaşdığı ölkələrdə mütəxəssislərdən ibarət işçi qrupunun iştirakı ilə aşağıdakı mərhələlərdən ibarət olan müvafiq tədbirlər həyata keçirilmişdir: Birinci mərhələdə: Dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının hüquqi əsasları bütün detalları ilə öyrənilir; İkinci mərhlədə: Müxtəlif öləklərdə olan standartların optimal olanı seçilir; Üçüncü mərhələdə: Optimal olan standartların yerli xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırılması prosesi həyata keçirilir; Dördüncü mərhələdə: Bu sahədə olan hüquqi-normativ aktlar tətbiqi nəzərdə tutulan standartlara uzlaşacaq şəkildə təkmilləşdirilir; Beşinci mərhələdə: Əlverişli institusional mühit yaradılır və özəl sektor təşviq edilir; Altıncı mərhələdə: Mütəmadi olaraq həm istehlakçılar, həm də istehsalçılar arasında maarifləndirmə tədbirləri təşkil edilir. Bir mühüm məqamı da xüsusi ilə vurğulamaq lazımdır ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində təşkilati-hüquqi sahədə araşdırmaların aparılması və nəticələrinin hüquqi və institusional bazanın təkmillləşdirilməsi ilə tətbiqi effektiv təsir edə bilər. Məsələn, Avropa Birliyi ölkələrinin təcrübəsində müxtəlif layihələr çərçivəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində aparılan elmi-praktiki araşdırmaların 30%-i məhz təşkilatihüquqi məsələlərin aydınlaşmasında mühüm rol oynamışdır. Müasir dövrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının zəruriliyi və cəlbedici məqamları Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının geniş xarakter alması onun bəzi üstünlükləri ilə əlaqədardır. Belə ki, ekoloji təmiz məhsulların ən böyük üstünlüyü onun bazarda istehlakçıların sağlamlığı prinsiplərinə uyğun olması, istehsalının gerçəkləşdiyi regionun ekoloji tarazlığının mühafizəsi, inkişaf etmiş ölkələrin bazarlarında ekoloji təmiz məhsullara olan tələbin hər il artması təşkil edir. Bundan əlavə bəzi üstünlükləri mövcuddur ki, bu da müasir kənd təsərrüfatı formasını həm dövlət üçün, həm də fermer və sahibkarlar üçün cəlb edici edir: Müəyyən zaman kəsiyində ekoloji təmiz məhsul istehsalçılarının gəlirləri artır və məhsulları dünyanın İnkişaf Etmiş Ölkələrin bazarlarında yüksək alıcılıq qabiliyyətinə malik olur; Müasir dövrdə qiyməti artan və artmağa meyilli olan kimyəvi gübrə və pestesidlər bu kənd təsərrüfatı formasında yer almır; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında zərərvericilərə qarşı mübarizə təbii yollarla aparılır, bu proses də bəzən təsərrüfat daxili resurslar hesabına olur və bu mübarizə forması isə torpağın məhsuldarlığının artırılmasında mühüm rol oynayır; Bir çox hallarda ənənəvi kənd təsərrüfatı fəaliyyətində bir sıra kimyəvi maddələrlə təmasda olan fermerlərin sağlamlığı təmin olunmur; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında müqaviləli istehsalın olması və məhsulun fermerdən alınmasına zəmanətin olması; Ekoloji təmiz məhsulların digər ənənəvi kənd təsərrüfatı məhsulların qiymətlərinə nisbətən 10-20% baha olması;

21 Ekoloji təmiz məhsulun istehlakı insanların sağlamlığına da zəmin meydana gətirərək uzunmüddətli səhiyyə xərclərinin azalmasına təminat verir; Xüsusi elmi-tədqiqatlar və mütəxəsis fəaliyyətini tələb edən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı regionlarda aqronom və baytarlar üçün yeni iş yerləri təmin edir; Özəl sektorun, dövlət və onun regional qurumları, bələdiyyələr, universitetlər, qeyri hökumət təşkilatları arasında əməkdaşlığını dərinləşdirir; Müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsi və əlavə maliyyə resurslarının cəlb olunması; Universitetlər və elmi-tədqiqat müəssisələri ilə fermerlər arasında müxtəlif layihələr çərçivəsində sıx əlaqələrin formalaşması və s. Dünyada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında ilbəil rentabellik səviyyəsinin yüksəlməsi sahibkarların bu sahəyə daha çox meyl göstərməsi ilə nəticələnir. Belə ki, aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, ənənəvi kənd təsərrüfatı ilə müqayisədə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istehsalı daha rentabellidir və bu artımla müşahidə olunur. Mütəxəssislər bunu istehlakçılar arasında artan tələblə və bazarın ildən ilə genişlənməsi ilə əsaslandırırlar. Həmçinin ekoloji təmiz məhsulların rentabellik səviyyəsinə müsbət təsir edən amillərdən biri də qiymət səviyyələrinin ənənəvi məhsullardan yuxarı olmasıdır. Aşağıdakı cədvəldə bəzi məhsullar üzrə bunu müşahidə edə bilərik: 1 Cədvəl 1. Ekoloji təmiz məhsulların ənənəvi kənd təsərrüfatı məhsullarına nisbətən qiymət səviyyələri (%-lə) Ölkələr Tərəvəz Kartof Meyvə Süd Kərə yağı Ət və ət məhsulları Yumurta Almaniya Avstriya İtaliya Fransa Hollandiya Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında mövcud olan bəzi məhdudlaşdırıcı normalara və yuxarıda göstərilən qiymət fərqlərinə baxmayaraq dünyada bu cür məhsullara artan tələb özəl sektoru daha da həvəsləndirmişdir. Belə ki, aşağıdakı şəkildə ekoloji təmiz məhsullara istehlakçılar tərəfindən çəkilən xərclərə və artan ticarət dövriyyəsinə baxdıqda açıq aydın müşahidə etmək mümkündür.burada fərqlənən ölkələr isə ABŞ, Almaniya və İsveçrə təşkil edir. Ekoloji təmiz məhulların ticarət dövriyyəsi isə on il ərzində 3 dəfədən çox artaraq 54,1 mlrd. dollar təşkil etmişdir. Göstəricilərin bu səviyyədə artımı isə son dövrlərdə aparılan kütləvi maarifləndirmə işləri, artan tələb (xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə) və dövlətin təşviq tədbirləri ilə əlaqələndirilir. 2 1 Amin Babayev, Vüqar Babayev Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının əsasları Qanun nəşriyyatı İqtisadi İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutunda Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının, o cümlədən üzümçülüyün inkişaf perpektivləri mövzusunda keçirilmiş dəyirmi masanın materialları

22 Şəkil 2.

23 II. DÜNYADA EKOLOJİ TƏMİZ KƏND TƏSƏRRÜFATININ MÖVCUD VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ DÜNYA TƏCRÜBƏSİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ Dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına dair dövlət siyasəti və təşviq tədbirləri: Müasir dövrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ən mühüm problemlərindən biri kimi bir çox dövlətlərdə bu təsərrüfat formasına inamın olmaması və bu istiqamətdə dövlət siyasətinin qeyri-müəyyən olmasıdır. Dövlətin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına dair siyasətinin formalaşmasında ən mühüm məqam isə əsasən İnkişaf Etmiş Ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi və yerli xüsusiyyətləri nəzərə almaqla tətbiq imkanlarının araşdırılmasıdır. Nəticə isə təkmilləşdirilmiş inkişaf strategiyası yaranaraq prioritetlər üzrə konkret hədəflər ortaya qoyur. Dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına yönəlmiş olan siyasət tədbirləri əsasən bir sıra maliyyə və texniki dəstəklərdən ibarət olmuşdur. Çünki, Avropa İttifaqı və digər İnkişaf Etmiş Ölkələrin təcrübələrindən məlum olmuşdur ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafında ən önəmli dövlət tədbirlərindən biri və ən əsası istehsalçıya verilən maliyyə və texniki dəstəklərdir. Bu da öz bəhrəsini hazırda göstərməkdədir. Belə ki, Avropa İttifaqı ölkələrinin və ABŞ-ın ekoloji təmiz məhsul bazarında payları 97%-ə bərabərdir. Bütün bu qeyd olunanlardan əlavə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının əhalinin etibarlı ərzaq təminatı, həm ölkə ərazisinin ekoloji tarazlığının saxlanılması və kəndli fermerlərin inkişafı baxımından önəmliliyini nəzərə alsaq bu sahəyə dəstək tədbirlərinin İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələrdə də gerçəkləşməsi zəruri məsələyə çevrilir. Çünki, son nəticədə rəqabətqabiliyyətli qida məhsulları ekoloji təmiz adı ilə sertifikatlaşdırılaraq bir çox İnkişaf Etmiş Ölkələrin bazarlarına çıxarılır və ölkənin kənd təsərrüfatında əlavə dəyəri formalaşır. Məsələn, İngiltərə ərzaq ehtiyacının 70%-ni idxal edir ki, bu da həmin ölkəyə bir çox məhsulların ixracına şərait yaradır. Dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına dövlətin dəstək tədbirləri əsasən bəzi istiqamətləri əhatə etmişdir. Əhalinin maarifləndirilməsi, fermerlərə tədris seminarların keçirilməsi, müxtəlif yarmarkaların təşkil edilməsi, strateji inkişaf planlarında prioritetlərin müəyyənləşdirilərək müvafiq tədbirlərin ortaya qoyulması, bir-başa maliyyə dəstəklərin göstərilməsi, müxtəlif pilot layihələrə fermerlərin təşviq edilməsi, güzəştli kreditlərin verilməsi və s. Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, tədbirlərin bir çoxları regional səviyyədə daha intensiv şəkildə aparılır. Ayrı-ayrı İnkişaf Etmiş Ölkələrin təcrübələrində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına yönəlmiş dövlət siyasətinə nəzər salsaq görərik ki, bir çox ölkələrin dövlətin siyasətində konkret tədbirlər qəbul edilmişdir: Amerika Birləşmiş Ştatları ABŞ-da ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı dövlət nəzarətində təşkil edilir və ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ekoloji, sosial və iqtisadi baxımdan faydalı olduğu üçün təkmil bir qanunvericilik və təşkil qaydaları qəbul edilmiş, bütün müddəalar üzrə fermerlərə sadə prosedurlar ortaya qoymuşdur. Maliyyə dəstəkləri qarşılıqsız şəkildə sertifikat xərcləri ödənilməkdədir. Latın Amerikası Ölkələri Burada əsas tədbirlər Braziliya və Boliviyada mövcuddur. Belə ki, Braziliyada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının istehsalının, elmi-tədqiqatlarının, bazar və ticarətinin təşviq edilməsi məqsədi ilə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və qurumlararası Ekolji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Planı

24 hazırlanmışdır. Boliviyada isə bu təsərrüfat formasının dəstəklənməsi üçün konkret Tədbirlər Planı qəbul edilmişdir. İngiltərə Dəstək tədbirləri xüsusilə ətraf mühiti həssas olan bölgələrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafına yönəlmişdir. Və burada maliyyə dəstəyi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına keçid dövründə verilir ki, 5 il ərzində davamlı olaraq hökumət tərəfindən qarşılıqsız subsidiyalar ayrılır. Almaniya 1989-cu ildən 1992-ci ilə qədər ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi kimyəvi maddələrin məhsullara tətbiq edilməsinin qadağan olunması ilə təmin olmuşdur cü ildən etibarən Kənd təsərrüfatı və Ətraf Mühit Dövlət Proqramı çərçivəsində təkmil şəkildə davam etmişdir ci ildən isə əkilən hər hektara görə dəstək miqdarı müəyyən edilmişdir. Almaniyada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsinə federal səviyyədə də yönəldilmiş maliyyə və texniki dəstəklər mövcuddur. Belə ki, fərqli proqramlarla müxtəlif şərtlər əsasında fermer və sahibkarlara müxtəlif yardımlar edilir. Əsas istiqamətləri isə əsasən ticarəti və sertifikatlaşdırılmasıdır. Belçika Hökumət tərəfindən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan fermerlərə tərəvəz istehsalında hər hektara illik subvansiya formalı maliyyə yardımı və ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istiqamətində elmi-tədqiqat mərkəzlərinin maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir. Həmçinin, ölkədə ənənəvi kənd təsərrüfatında tətbiq edilən iki növ vergi (təxmin edilən gəlirə və qeydə alınmış gəlirə görə), ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında yalnız biri üzrə yəni qeydə alınmış gəlirə görə vergi tətbiq edilir. Həmçinin regional səviyyədə müxtəlif dəstəklər göstərilir. Danimarka Hökumət ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı layihələrini dəstəkləməklə hər hektara görə subvensiyalar verməkdədir. İlk əvvəllər fermerlərdə meyl olmasa da sonralar dövlət siyasətinin və bir sıra dəstəklərin cəlbediciliyi üzündən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına keçidlər intensiv xarakter aldı. Bundan əlavə Danimarkada həmçinin elmi-tədqiqat mərkəzlərinə, emal müəssisələrinə və tədarükçü firmalara da dəstəklər göstərilir. Ümumiyyətlə, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının dəstəklənməsində həmçinin bələdiyyələr və bir çox dövlət qurumları da iştirak edir. Danimarkada kimyəvi maddələrin kənd təsərrüfatında istifadə edilməsi də məhdudlaşdırılmışdır. İtaliya Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına verilən dəstəklər birbaşa maliyyə dəstəkləri qismində olmaqla, kimyəvi maddələrin kənd təsərrüfatında tətbiqini məhdudlaşdırır. Həmçinin dövlət ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə bağlı bir elmi-tədqiqat mərkəzi və bir təhsil müəssisəsi qurmuşdur. Bundan əlavə İtaliya hökuməti hər il milli və regional səviyyədə tədqiqatlara, nəzəritəcrübələrə, bu sahədə ticarətə və investisiyaya təşviq xərclərini artırmaqdadır. Hollandiya 2000-ci ildən etibarən İnkişaf üçün Ekoloji Təmiz Məhsul Bazarı adlı dövlət siyasətində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istehsalını və istehlakını artırmaq üçün müxtəlif tədbirlərə yer

25 verilmişdir. Hollandiyada ekoloji təmiz məhsul istehsalı və satışı ilə məşğul olan şəxslərə həm kredit fazilərində, həm vergilərdə, həmçinin dövlətin maliyyə dəstəklərində güzəştlər tətbiq edilir. Həmçinin 2000-ci ildən isə illik gəlirin 70%-ini ekoloji təmiz məhsullardan əldə edən fermer və ya sahibkarların gəlir vergisindən 6818 evro çıxılır. Lixtenşteyndə Dövlət ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan fermerlərə sadəcə maliyyə dəstəkləri ilə yardım etmir, eyni zamanda elmi-tədqiqat və konsaltinq xərclərini qarşılayır. Macarıstanda Burada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı yalnız yüksək ixrac potensialına əsaslanaraq dəstəklənməkdədir. Dövlət sertifikasiya sisteminin yaradılması və məhsulun satılması istiqamətində yardım və təşviq tədbirlərini həyata keçirir. Ekoloji təmiz məhsul istehsalına yönəlmiş yardımlar əsasən təşkilatlanmalara, analiz xərclərinin ödənilməsinə və konsaltinq xidmətlərinə verilən dəstəklərdən ibarətdir. Lakin ekoloji təmiz məhsulların daxili bazara çıxardılmasına yönəldilmiş dəstək tədbirləri göstərilmir. Polşada 1993-cü ildən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi vasitəsilə torpaq və su tədqiqatları üçün dəstəklər göstərilir ci ildə Nazirliyin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə müəyyən edilmiş işçi qrupu tərəfindən bir təşviq sistemi hazırlanmışdır. Bu təşviq sistemi çərçivəsində ekoloji müşahidə qurumlarnın, kəndli fermerlərin müşahidə və sertifikatlaşdırma xərcləri dövlət tərəfindən ödənilməkdədir. Sloveniyada Avropa İttifaqına qəbul olmaq məqsədi ilə 1997-ci ildən kənd təsərrüfatında olan islahatlar çərçivəsində ci illərdə bir çox tənzimlənmə məsələləri ortaya qoymuşdur. Burada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə fermerlərə hər hektara görə subsidiyalar ayrılır. Bu subsidiyalardan fermerlərin faydalanması üçün dörd il ərzində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq vacibdir. Ümumiyyətlə, hökumətin bu sahəyə dəstəkləri: keçid dövrünün dəstəkləri, sertifikatlaşdırma xərclərinə görə verilən dəstəklər, kredit proqramları ilə dəstəklər və sığorta dəstəkləri şəklində olur. Türkiyədə Kənd təsərrüfatının ümumi vəziyyəti Türkiyə Respublikasında kənd təsərrüfatının strukturunda əsas yeri 65%-lik payla bitkiçilik, sonrakı yerləri isə heyvandarlıq, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq tutur və bir sıra təsərrüfat subyektləri həm bitkiçilik, həm də heyvandarlıq üzrə fəaliyyət göstərirlər (62.3%), bitkiçiklə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri isə 37.2% təşkil edir. Şəkil 3. Türkiyə Respublikasında Kənd Təsərrüfatının sahələri üzrə bölgüsü

26 (Mənbə: Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyi 2010-cu il) Türkiyə Respublikasında 24,5 milyon hektar ümumi əkin sahəsinin 67%-i istifadə olunmaqla 4,3 mln hektarı, yəni 18%-i parniklər üçün istifadə edilir. Torpaqların bitkiçilik sahələrinə görə bölgüsünə baxdıqda əkilən torpaqlarda əsasən də meyvə və bağçılığın üstünlük təşkil etdiyinin şahidi oluruq. Şəkil 4. Kənd Təsərrüfatına yararlı torpaqların bitkiçilik sahələrinə görə bölgüsü (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfat və Heyvandarlıq Nazirliyi cu il) Ümumiyyətlə isə ölkənin kənd təsərrüfatında uzunmüddətli dövr ərzində kəskin azalmalar müşahidə edilmişdir. Bu isə əsasən sənayenin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, kənd təsərrüfatının ÜDM-də payı keçən əsrin 20-ci illərində 42,8% olduğu halda 70-ci ildə 36%, 80-cı ildə 25%, 90-cı ildə 16%, 2000-ci ildə 13,5%, olmuşdur. Lakin, 2008-ci ildən etibarən kənd təsərrüfatının ÜDM-də payının artması ilə 2010-cu ildə 93 mlrd TL- olmaqla 8,4%-lik paya malik olmuşdur. Şəkil 5 Ümumi Daxili Məhsulda Kənd Təsərrüfatının payı

27 (Mənbə: Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyi cu il) Həmçinin, son zamanlar kənd təsərrüfatında artım qeyri-sabit olaraq müşahidə edilmişdir. Buna səbəb isə bəzi təbii amillər olmuşdur. Eyni zamanda kənd təsərrüfatına yönəlmiş investisiyaların azalması da təsir göstərmişdir. Azalma xüsusilə özəl sektor üzrə qeydə alınmaqdadır. Lakin, pozitiv meyillər kənd təsərrüfatının xarici ticarət dövriyyəsində baş vermişdir. Belə ki, ümumi ölkə üzrə idxalda az paya malik olmaqla, ixracda 11%-dək paya malik olmuşdur. Buna baxmayaraq bəzən müəyyən azalmalar da müşahidə edilmiş və əsas səbəb kimi ət məhsullarına olan tələbin çoxalması əsasında ətlik heyvanların və ət məhsullarının xarici ölkələrdən idxalının artması göstərilmişdir. Şəkil 6. Kənd Təsərrüfatının ixracda və idxalda payları, (%-lə) (Mənbə: Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyi 2010-cu il) 1990-cı ildə kənd təsərrüfatı ümumi məşğulluğun 46.9%-ini təşkil edirdisə, 2010-cu ildə 25.2% təşkil etmişdir. Bu isə əsasən bu müddət ərzində digər sektorlarda iş yerlərinin çoxalması və kənd təsərrüfatında əsas problem kimi qeyd edilən gənclərin kənd yerlərindən iri şəhərlərə köç etməsi ilə əlaqələndirilir. Bəzi analitik hesabatlarda isə bu prosesin davamlılığı nəticəsində gələcəkdə iqtisadiyyatda kənd təsərrüfatının payının daha da azalmasını göstərir.

28 Bu problemin həlli istiqamətində isə Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyinin regional qurumlarının hazırladığı Bölgə İnkişaf Planlarında bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Şəkil 7 Ölkə üzrə ümumi məşğulluqda kənd təsərrüfatının payı (Mənbə: Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyi 2010-cu il) Türkiyə Respublikasının kənd təsərrüfatında kiçik paya malik olan torpaq sahibləri üstünlük təşkil edir. Bu isə bəzən dövlət siyasətinin yeridilməsində bir sıra problemləri yaradır. Bu problemin əsas kökü torpaqların uzun illər ərzində miras yolu ilə bölünməsi olmuşdur. Nəticədə bəzi torpaq sahibləri xırda torpaq sahiblərinə çevrilmiş və hətta bəzən torpaqların istifadə təyinatını dəyişdirmişdir. Bu proses əsasən bitkiçilik sahəsində geniş yayılmışdır. Buna baxmayaraq Türkiyə Avropa İttifaqı ölkələri və Amerika Birləşmiş Ştatları başda olmaqla bir çox ölkəyə fındıq, quru əncir, çəyirdəksiz quru üzüm (kişmiş), Antep fıstığı, quru ərik, tütün, zeytun və zeytunyağı, pambıq və digər meyvə-tərəvəz məhsullarının ixracı ilə seçilir. Kənd təsərrüfatı idxalında isə əsasən buğda, qarğıdalı, düyü, canlı və ətlik heyvanlar üstünlük təşkil edir. Türkiyə Repsuliblikasının kənd təsərrüfatında bir sıra vacib problemlər də mövcuddur: - Kiçik pay torpaqların sürətlə artması və konkret dövlət siyasətinin yeridilməsinə mane olması; - Əhalinin yüksək artımı və şəhər yerlərinə yüksək səviyyəli miqrasiyanın mövcud olması; - Fermerlərin maariflənmə səviyyələrinin aşağı olması; - Fermer birliklərinin zəif olması və yaxud azlıq təşkil etməsi; - Müasir texnalogiyadan istifadənin zəif olması; - Anbar, suvarma və bir çox infrastrukturun zəif olması; - Məhsul bazarındakı və ticarət dövriyyəsindəki əksikliklər. Bu sadalanan problemlərin köklü şəkildə həlli kənd təsərrüfatının uzun müddətli dövrdə inkişafını nəzərə alan bir çox maliyyə mənbələri hesabına dəstək tədbirləri ilə həyata keçirilir. Bunların bir qismini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Şəkil 8. Türkiyə Respublikasında Dəstəklərin Maliyyə Mənbələri

29 (Mənbə: Türkiyə Respublikasının İnkişaf Nazirliyi 2010-cu il) Türkiyə Respublikasında dəstəklərin əsas maliyyə mənbələri dövlətin illik investisiya proqramında yer alır. Dəstək sahələr isə öz növbəsində müxtəlif qurumların araşdırmaları sayəsində müəyyənləşərək İnkişaf Nazirliyinə təqdim edilir. Nazirlik isə öz növbəsində ölkə üzrə təsbit edilmiş İnkişaf Planına uyğunluğunu müəyyən edir. Bundan əlavə yerli Regional İnkişaf Agentlikləri vasitəsi ilə bölgələrin İnkişaf Planı hazırlanır və 4-5 illik dövrdə müəyyən edilmiş bölgədəki aparıcı sahəyə maliyyə dəstəyi göstərilir. Bu zaman yerli sahibkarın uyğun layihəsi hesabına maliyyə yardımına tələb irəli sürülür. Bundan əlavə müxtəlif texniki yardımlar da göstərilir. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının təşkili tarixinin qısa təhlili Dünyada ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı XX əsrin 70-ci illərindən inkişaf edərkən bu sahəninin Türkiyə Respublikasında inkişafı 1980-ci ildən başlamışdır. İnkişafının əsas mənbələrindən biri isə Avropa şirkətlərinin ekoloji təmiz məhsullara olan tələbinin artması olmuşdur. Yəni, yerli fermerlərin məhsullarının müqaviləli şəkildə istehsalının gerçəkləşməsi və həmin məhsulların emal üçün Avropaya aparılması ilə müşahidə edilmişdir. Bu dövrdə ilk ekoloji təmiz məhsullar İzmir şəhərəni də içinə alan Ege bölgəsində yetişdirilən əncir və kişmiş məhsulları olmuşdur. Sonrakı dövrlərdə isə qurudulmuş ərik və fındıq məhsullarında da ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına keçilmişdir. Türkiyə təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində hüquqinormativ aktlar və standartları özündə birləşdirən qaydalar daha gec formalaşdırılmağa başlanılmışdır. Bu isə Türkiyə ərazisində ekoloji təmiz məhsulların istehsalından satışına qədər olan mərhələlərdə müəyyən neqativ halların yaranmasına şərait yaratmışdır. Ümumiyyətlə, Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında institusional və hüquqi mühitin inkişaf mərhələləri 3 dövrü əhatə edir: I cü illərdə Həmin dövrlərdə Türkiyə Respublikasında İFOAM (Beynəlxalq Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Hərakatı Təşkilatı) təşkilatının təsbit edilmiş qaydaları hüquqi

30 qüvvədə olmuşdur. İnstitusional baxımdan isə Türkiyədə 1992-ci ildə Ekoloji Təmiz kənd Təsərrüfatı Dərnəyi fəaliyyətə başlamışdır. Əsas fəaliyyət ərazisi isə Ege bölgəsini əhatə etmişdir cü ildə isə Avropa İttifaqındakı 2092/91 nömrəli qaydalara oxşar qaydalar çıxarılmış və Türkiyə Respublikası Kənd Təsərrfatı Nazirliyində səlahiyyətli şəxslər təyin edilmişdir. II ci illərdə 1994-cü ildə müəyyən edilmiş qaydalara 1995-ci ildə dəyişiklik edilmiş və Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Komitəsi yaradılmışdır. III cu illərdə Kənd Təsərrüfatı Naziriyi tərkibində 2003-cü ildə Kənd Təsərrüfatı Məhsulları İstehsalı Baş İdarəsində Alternativ Kənd Təsərrfatı Sektoru yaradılmış və 2004-cü ildə Türkiyə Respublikası Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı haqqında qanunu çıxarılmışdır. Bu zaman yeni qanunvericiliyə görə 2005-ci ildə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Komitəsi, o cümlədən eyni vaxtda Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Milli Təşkilat Komitəsi fəaliyyətə başlamışdır. Həmin ildə hüquqi-normativ aktlarda dəyişiklik edilməklə Avropa İttifaqının 2092/91 nömrəli Təlimata və ölkənin mövcud qanununa uyğun olan Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının Əsasları və Tətbiqinə Dair qaydalar hüquqi qüvvəyə minmışdir. Bütün bunlara baxmayaraq Türkiyə Respublikasında bu sahənin hüquqi bazasında bir sıra dəyişikliklər aparılmış və yekun olaraq 2010-cu ildə Avropa İttifaqının 834/2007 nömrəli Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının Əsasları və Tətbiqinə Dair qaydalara uyğun olan qaydalar müəyyən edilmişdir. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində hüquqinormativ aktlarda aparılan çox saylı dəyişikliklər heç də təsadüfi deyil, belə ki, ölkədən ixrac edilən ekoloji təmiz məhsulların bir çox hissəsi məhz Avropa İttifaqı ərazisinə gerçəkləşdirilir. Bunu aşağıdakı şəkildə də müşahidə edə bilərik: Şəkil 9. Ekoloji təmiz məhsulların ən çox ixrac edildiyi ölkələr (Mənbə: Ege İhracatçılar Birliyi 2010-cu il) Beləliklə, bir çox mərhələlərdə təkmilləşdirilən institusional və hüquqi mexanizmlər ekoloji təmiz məhsulların ixracının asanlıqla gerçəkləşməsinə xidmət edirdi. Belə ki, bəzi dövrlərdə Türkiyə Respublikasından ixrac edilmiş məhsullar müəyyən çatışmamazlıqlar

31 üzündən geri qayıdaraq, fermer və sahibkarların bu sahədən uzaqlaşmasına səbəb olmuşdur. Lakin, qanunvericilik sahəsində aparılmış dəyişikliklər ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında müşahidə və sertifikasiya məsələlərini təkmilləşdirmiş və nəticədə dünya bazarına sertifikatlı və yüksək keyfiyyətli məhsullar çıxarılmışdır. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı təşkili sisteminin mövcud vəziyyəti Türkiyə Respublikasıda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə təşkilati struktur qanunun verdiyi vəzifə və səlahiyyətlər çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Burada ən önəmli qurum isə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Komitəsi sayılır. Komitənin fəaliyyəti əsasən ümumi olaraq bu sahədə mövcud olan fəaliyyətlərin müşahidəsindən və hesabat xarakterli çıxışlardan ibarətdir. Komitəyə daxil olan üzvlər Türkiyə Respublikası Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin aşağıdakı qurumları tərəfindən təyin edilir: - Kənd Təsərrüfatı istehsalı və İnkişaf Baş İdarəsi; - Mühafizə və Nəzarət Baş İdarəsi; - Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları Baş İdarəsi; - Təşkilatlanma və Dəstəkləmə Baş İdarəsi; - Strateji İnkişaf Baş İdarəsi; - Xarici Əlaqələr və Avropa İttifaqı Koordinasiyası Sektoru. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində digər bir qurum isə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Milli Təşkilat Komitəsidir. Bu komitədə bir çox dövlət qurumlarının nümayəndələrindən ibarət olmaqla ən azı 10 nəfər üzv işləyir. Üzvlər aşağıdakı dövlət və qeyri-dövlət qurumları tərəfindən irəli sürülür: - Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi; - İnkişaf Nazirliyi; - İqtisadiyyat Nazirliyi; - Gömrük və Ticarət Nazirliyi; - Elm, Sənaye və Texnalogiya Nazirliyi; - Səhiyyə Nazirliyi; - Ekalogiya Nazirliyi; - Türkiyə Elm və Texnalogiya Araşdırmaları Qurumu; - Qeyri-hökumət təşkilatları; - Universitet və elmi-tədqiqat müəssisələri; - Özəl sektor təmsilçiləri. Komitə üzvləri ildə ən az bir dəfə yığılmaqla ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi ilə bağlı strategiyanı müəyyənləşdirərək əldə edilmiş qərarları tövsiyyə xarakterində Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Komitəsinə təqdim edirlər. Bu sahədə fəaliyyət göstərən Müşahidə və Sertifikasiya qurumları isə müvafiq qaydada akreditasiya prosesindən sonra Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyindən fəaliyyət icazəsi alırlar. Qanunvericiliyə uyğun şəkildə bu qurumların nəzarəti də məhz eyni Nazirlik tərəfindən təşkil edilir. Bu işdə Nazirliyin əsas yardımçı qurumu əsasən Bitkiçilik istehsalı Baş İdarəsinin tabeçiliyində fəaliyyət göstərən Səmərəli kənd təsərrüfatı və ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sektorudur. Nazirliyin müşahidə və ya sertifikatlaşdırma səlahiyyətlərini verdiyi qurumlar fəaliyyətini məhz bu sektorun nəzarəti əsasında qururlar. Nazirliyin bu qurumunda mövcud olan informasiya bazası ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində bütün məlumatların yığılmasına və bu məlumatlar əsasında siyasət qərarların verilməsinə şərait yaradır. Bu sistem 2005-ci ildən fəaliyyət göstərir.

32 Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının belə institusional mühitinin müsbət tərəfləri ilə yanaşı mənfi tərəfləri də mövcuddur. Belə ki, məsuliyyət məsələlərində qeyri-müəyyənlik, müşahidə və sertifikasiya qurumları ilə sənədləşmə işlərinin uzun sürməsi və həmçinin ziddiyyətli qərarların verilməsi kimi problemlər meydana gəlir. Türkiyə Respublikasında müşahidə və sertifikasiya qurumları və onların fəaliyyəti Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı təşkili sistemində ən önəmli yerlərdən birini məhz müşahidə və sertifikasiya qurumları tutur. Belə ki, bu qurumlarla müqaviləli şəkildə həyata keçirilən ekoloji təmiz məhsul istehsalının hər mərhələsi müşahidə prosesini zəruri edir. Bu proses məhsulun etibarlı şəkildə ekoloji təmiz məhsul kimi tanınmasında qarant rolunu oynayır. Qanunvericilikdə aparılan təkmilləşdirmə işləri bu qurumların fəaliyyətinin daha mütəşəkkil qaydada təşkilinə şərait yaradaraq yerli qurumların sayının artmasına şərait yaratmışdır. Hazırda, Türkiyə Respublikasında 18 ədəd müşahidə və sertifikasiya qurumları fəaliyyət göstərir. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında müşahidə və sertifikasiya fəaliyyəti xərcləri artırsa da konkret bölgələrin seçilərək həmin bölgələrdə fermerlərin birləşməsinin təşviq edilməsi bu xərclərin müəyyən mənada azalmasına şərait yaradır. Çünki, müşahidə və sertifikasiya xərcləri fermerlər arasında bölüşdürülür və gələcək müşahidə prosesini sadələşdirir. Lakin bu təşviqin əsas problemləri kimi fermerlərdən birinin fəaliyyətinin dəyişdirməsi və ya əkin sahələrinin müəyyən bir hissəsində şərtlərə zidd maddələrin tapılmasıdır. Bu zaman müqavilə xitam edilərək istehsal olunmuş məhsulun sertifikasiyası ləğv edilir. Türkiyə Respublikası ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında qanunun bir neçə mərhələlərdə dəyişikliklərə məruz qalması yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi müşahidə və sertifikasiya prosesini təkmilləşdirmişdir. Belə ki, bu qaydaların fərqli tərəfi əsasən Avropa İttifaqının və bir sıra ölklərin normalarının nəzərə alınmasıdır. Bu isə ölkə istehsalçıları üçün önəmli sayıla bilər. Çünki, əksər məhsullar dünya ölkələrinə ixrac məqsədilə istehsal edilir. Türkiyə Respublikasının ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə qanunvericiliyinə baxdıqda dörd vacib məqamı xüsusi ilə vurğulamaq lazımdır: - Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında qanunda bir çox texniki məsələlər yer almaqdadır. Qanunda yer alan bir çox müddəalar mövcud duruma uyğun gəlmədiyi zaman müəyyən dəyişiklik etmək o qədər də asan olmur. Bundan əlavə müasir dövlətlərdə olduğu kimi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsində vahid qaydaların müəyyənləşərək hüquqi qüvvə alması zəruridir; - Qanunvericilikdə digər bir vacib məqam kimi bir çox müşahidə və sertifikasiya qurumlarının ekoloji müşahidə qurumlarının ayrıca olaraq qeyd edilməsinin yalnış olduğunu bildirməsidir. Əsas səbəbi kimi ayrılıqda sertifikatlaşdırma məsələləri ekoloji təmiz məhsulların bazara çıxarılması zamanı vaxt itkisi və həmçinin inamsızlığın yaranması göstərilir; - Qaydaların formalaşdırılması zamanı bir çox detallar araşdırılmalı və boşluqların olmadığı şəkildə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının Qaydaları hazırlanmalıdır. Bu zaman özəl sektorun problemləri azalaraq, istehlakçıların inam məsələləri öz həllini tapa bilər; - Ekoloji təmiz gübrələrin qanunvericiliklə məcburiyyəti bəzən bu sahədə fəaliyyət göstərən fermerlər üçün çətinliklər yaradır. Yəni əlavə xərc baxımından qanunda məcburiyyəti yalnışdır. Çünki, bitki mənşəli gübrələr əsasən ekoloji təmiz sayılır. Sertifikatlaşdırma prosesində qanun, qaydalar və qurumların özlərinin texniki şərtlər əsas götürülür. Hər hansı bir qurumla işləmək istəyən istehsalçı və ya vasitəçi ilk öncə qurumun təklif etdiyi qiymətlə, texniki şərtlərlə razılaşmalı, daha sonra müqavilə bağlamalıdır.

33 İmzalanmış müqavilə isə Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinə göndərilir. Bu zaman Nazirlikdən 45 gün ərzində kod verilir. Sertifikatlaşdırma prosesində xidmət haqqını formalaşdıran ərazinin böyüklüyü, mütəxəssislərin bu iş üçün sərf ettikləri gün vəya saat, məsafə və s. amillər təşkil edir. Sertifikatlaşdırma və müşahidə prosesində mütəxəssislər texniki təhlilləri daha çox yarpaqlarda aparır. Çünki, yarpaqlar ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına aid olmayan maddələri daha tez və görümlü şəkildə büruzə verir. Sertifikatlaşdırma prosesində vacib bir məqam kimi, eyni mütəxəssisin həm müşahidə, həm də sertifikat verməsinin yolverilməz olduğudur. Müşahidə zamanı təsərrüfat subyektində mühasibat sənədlərinin araşdırılması ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına uyğun olmayan məmulatların aşkarlanmasına yardım edə bilər. Çünki, bəzən labarator təhlillər də yalnışlıq verə bilər. Türkiyə Respublikasının təcrübəsində sertifikat verildikdən sonra şərtləri pozan təsərrüfat subyektinə 10 min Türk Lirəsi məbləğində cərimə tətbiq edilir. Türkiyə Respublikasında bir çox müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumları əsas problem kimi istehsalçılarda və istehlakçılarda maariflənmə səviyyəsinin zəif olması, kiçik pay torpaqlı istehsalçıların olmasını göstərirlər. Beləliklə, Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının işləmə mexanizmi aşağıdakı şəkildə daha aydın görmək mümkündür: Şəkil 10 Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sistemi (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi) Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə elmi-tədqiqatların aparılması, kadr hazırlığı və maarifləndirmə işlərinin təşkili Türkiyə Respublikasında bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələrin, universitetlərin və ayrı-ayrı birliklərin nəinki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatında rolu olduqca böyükdür. Belə ki, bu istiqamətdə istər fermerlərin və istehlakçıların maariflənməsi və ya tədrisi olsun, istər texniki köməklik olsun, istərsə də tədqiqatların nəticələrinin tətbiqi olsun daim aktiv fəaliyyət mövcuddur. Bu isə fermerlərin və sahibkarların daha mütəşəkkil fəaliyyətlərini təmin etmiş olur. Bu cür fəaliyyətlər əsasən müxtəlif layihələr çərçivəsində reallaşdırılır. Layihələrin maliyyə mənbələri isə dövlət büdcəsi, ayrı-ayrı qrantlar, həmçinin Avropa İttifaqının yardımlarından ibarətdir. Türkiyədə universitetlərin kənd təsərrüfatı

34 bölmələrinin müxtəlif mütəxəssisləri mütəmadi olaraq xarici ölkələrdə keçirilən praktiki dərslərə və tədqiqatlara qoşulurlar. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı üzrə araşdırmalar üçün universitetin bir neçə hektarlıq ərazisi mövcuddur. Tələbələr zəruri nəzəri biliyə yiyələndikdən sonra qrup şəklində ekoloji təmiz parnikləri qurur və kənd ərazilərində müstəqil olaraq tədqiqat aparırlar. Ümumiyyətlə, aparılmış elmi tədqiqatların nəticələri regionlarda müxtəlif tədris mərkəzlərinin köməyi ilə yaxud tədqiqat prosesində icraçıların təşkil edilmiş səfərləri zamanı təqdim edilir. Eyni zamanda seçilmiş universitetlərin bəzi əməkdaşları Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinə qeyri-rəsmi olaraq yönləndirilir. Bu isə aparılmış tədqiqatların dövlətin aqrar siyasətində iştirak etməsinə imkanı verir. Bir çox universitetlərin ekoloji təmiz heyvandarlıq bölməsində müxtəlif layihələr gerçəkləşdirilir. Layihələrdə əsasən südçülüyün ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı formasına inteqrasiyası üzrə tədqiqatlar aparılır. Konkret olaraq isə ekoloji təmiz heyvandarlıqda vacib məqamlar kimi aşağıdakı tövsiyyələr irəli sürülmüşdür: - Ekoloji təmiz yem yemlər əsasən ekoloji təmiz yemə keçilməli və fermerlərlə sövdələşməli istehsal formasına keçilməlidir; - Davamlı olaraq təhlil aparılmalı ərazinin suyunun, bitki örtüyünün uyğunluğu öyrənilməlidir; - Bu istiqamətdə kadrlar hazırlanmalıdır yəni bütün tələbləri yerinə yetirəcək və ya yerinə yetirməyə fermerlərə yardım edəcək kadrlar yetişdirilməlidir; - İstehsal təbii ərazilərdə olmalıdır sənaye və digər kirli ərazilərdən uzaq olmalıdır; - Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında ixracat məsələləri geniş şəkildə tədqiq edilməlidir üstünlük təşkil edən məhsulların ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına keçməsində səmərəliliyin araşdırılmalı və ona görə qərarlar qəbul edilməlidir. Ümumiyyətlə, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında layihə həyata keçirilərkən psixoloqlardan və sosioloqlardan ibarət nümayəndə layihə icra olunacağı ərazidə mövcud durumu araşdırır və artıq layihənin mümkün olacağına rəy verdikdən sonra iqtisadçı rəyi formalaşır, sonuncu mərhələdə isə aqranom mütəxəssislərdən ibarət işçi qrupu həmin ərazidə tədqiqat aparırlar. Bu layihənin səmərəli nəticəsinə səbəb olur. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün mühüm elmi tədqiqatlar stimullaşdırılmaqdadır. Belə ki, bu istiqamətdə Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının İnkişaf Etdirilməsi və Nəzarəti Layihəsini göstərmək olar. Layihənin 2010-cu il üçün büdcəsi 1 milyon 800 min TL təşkil etmiş, 2011-ci il üçün isə 2 milyon 300 min TL təşkil etmişdir. Layihə elmi tədqiqatlarla yanaşı tədris və nəşr işlərini də əhatə etmişdir. Türkiyə Respublikasında maarifləndirmə işləri əsasən istehsalçıların lazımi biliklərə yiyələnməsinə və istehlakçıların tam olaraq ekoloji təmiz məhsulları tanımasına yönəlmişdir. Bu proses mütəmadi olaraq müxtəlif xarakterli tədbirlərlə gerçəkləşir. Tədbirlərdə əsasən aqronomlardan, iqtisadçılardan, həkimlərdən və hüquqşünaslardan ibarət mütəxəssislər iştirak edir və zəruri informasiyaları dinləyicilərə çatdırırlar. Maarifləndirmə tədbirləri əsasən dövlətin qurumları, qeyri-hökumət təşkilatları, universitetlər, şirkətlər tərəfindən təşkil edilir. Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin təşəbbüsü ilə təşkil edilən maarifləndirmə tədbirləri son dövrlərdə üstünlük təşkil edir: Cədvəl 2. Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin təşkil edtidiyi maarifləndirmə tədbirləri

35 İllər Tədbirin sayı Tədbirdə iştirak edən fermerlərin sayı Cəmi (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi ci il) Eyni zamanda beynəlxalq səviyyəli ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı adlı sərgi və konfrans təşkil edilir. Bu ənənəvi xarakter alamaqla İstanbul və İzmir şəhərlərində keçirilir. Bu isə təsadüfi deyil, çünki İstanbul şəhərində ekoloji təmiz məhsullara olan tələbin artırılması və ekoloji təmiz məhsulların emalı müəssisələrinin əksəriyyəti İzmir şəhərində yerləşməklə sahibkarlar arasında əlaqələrin qurulması olduqca mühüm məsələlərdən biridir. Bütün bunlarla yanaşı Türkiyə Respublikasında fəaliyyət göstərən vasitəçi sahibkarlar müqavilə bağladığı fermerlərə seminar və treninqlər təşkil edir. Bu isə yalnız bəzi fermerlərlə məhdudlaşır. Əsas məqsəd isə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin bilik və təcrübələrə dayanan təminatını yaratmaqdır. Dövlət özü də maarifləndirmə işlərindən kənarda qalmamış və Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin tərkibində fəaliyyət göstərən müxtəlif elmi-tədqiqat və tədris mərkəzləri ciddi şəkildə bu işlərə qoşulurlar. İzmirdə yerləşən Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları və Tədrisi Mərkəzi məhz bu istiqamətdə ciddi şəkildə fəaliyyət göstərərək beynəlxalq səviyyəli tədbirlər təşkil edirlər. Eyni zamanda bir sıra ölkələrlə elmi-tədqiqat çərçivəsində təcrübə mübadiləsi də aparırlar. Həmçinin Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin tərkibində televiziya kanalı da fəaliyyət göstərir ki, gündəlik yayımında kütləvi şəkildə kənd təsərrüfatına dair verlişlər yayınlanır. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına dair isə maarifləndirici çarxlar və verilişlər təqdim edilir. Regional səviyyədə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi təcrübəsi Ümumiyyətlə, Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsində makro səviyyədə müəyyənləşən əsas hədəflər aşağıdakılardan ibarət olmuşdur: - Bölgələrin ekoloji tarazlığının qorunması; - İstehsalçının gəlir səviyyəsinin yüksəldilməsi; - Həm istehsalçıların, həm istehlakçıların təhlükəsiz və keyfiyyətli qida ilə təminatı; - Dünya bazarına ixracının təşviq etməklə ekoloji təmiz məhsulların ixrac edilməsi. Bu məqsədlə də Türkiyə Respublikasında ekoloji mühafizəsinə ehtiyacı olan, kənd təsərrüfatı üçün əlverişli iqlimə və torpağa malik olan, rəqabətqabiliyyətli məhsullar istehsal edən, emal sənayesi və ticarət üçün əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan müvafiq ərazilər seçilərək təsbit edildi. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ilk dövrlərdə Ege bölgəsi olsa da, sonrakı dövrlərdə Qara dəniz bölgəsi, əsasən də Samsun vilayəti əsas götürüldü. Belə ki, əsas meyar kimi bölgədə yerləşən böyük içməli su hövzəsinin olması göstərilirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Türkiyə Respublikasında 677 su hövzəsi mövcuddur. Çox saylı layihə və

36 dəstək proqramları ilə fermerlərin maarifləndirilməsi ilə, bölgədə emal müəssisəsinin yaradılmasının təşviq edilməsi ilə, ekoloji təmiz məhsul yarmarkalarının təşkili ilə, beynəlxalq səviyyəli sərgilərin təşkili ilə, On Doqquz May Universitetində elmi-tədqiqat və kadr hazırlığının gücləndirilməsi ilə bir sıra işlər həyata keçirildi. Nəticə isə özünü çox gözlətmədi və hazırda Samsunda 817 nəfər istehsalçı hektarlıq ümumi əkin sahəsinin hektarı hissəsində ekoloji təmiz kənd təərrüfatı istehsalı həyata keçirir. Eyni zamanda bölgədə ekoloji təmiz arıçılıq fəaliyyəti və toyuqçuluq ferması da mövcuddur. Qəsəbələrin birində 230 şandan 7 ton süzmə bal, 1 ton kara şan, ekoloji təmiz olaraq yetişdirilməkdədir. Bölgədə fəaliyyət göstərən Yeşil Kürə müəssisəsi isə Türkiyədə faəliyyət sahəsinə görə ilk sıralardadır. Bundan əlavə bölgədə fermerlərin əkdikləri müxtəlif ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları emal edən 6 ədəd emal müəssisələri mövcuddur ki, fermerlərlə müqaviləli şəkildə istehsal gerçəkləşdirir və bu zaman fermer məhsulunun alınacağından əmindir. Eyni zamanda şəhərdə həftənin müəyyən günlərində Ekoloji bazarlar təşkil edilir və fermerlər məhsullarını istehlakçılara asanlıqla ekoloji təmiz adı ilə təklif edirlər. Bölgənin bəzi ərazilərinin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına çevrilməsində ekoloji tarazlığının qorunması məqsədinə çatmaqla yanaşı burada fəaliyyət göstərən fermerlərin müşahidə və sertifikasiya xərclərinin azalmasına şərait yaranır. Bölgənin bəzi rayon və kəndlərində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatından istifadə etməklə fermerlərin əlavə gəlirlərinin formalaşdırılması istiqamətində də bəzi layihələr gerçəkləşdirilir. Belə ki, TA-TU-TA layihəsi (Kənd Təsərrüfatı, Turizm, Təbliğat) reallaşdırılır. Bu isə dünya təcrübəsində getdikcə aktuallaşan EKOTURİZM sahəsinin bölgəyə inteqrasiyasına xidmət edir. Bu layihə çərçivəsində rayon və kənddəki fermerlərin evləri təmir edilir və qonaqlar üçün şərait yaradılır. Qonaqlar isə bu yeni turizm növü ilə kəndli fermerlərin həyatını yaşamaqla təmiz ərazidə işləmək, qidalanmaq və istirahət etmək imkanını əldə edirlər. Bütün bunların müqabilində isə fermer gəlir əldə edir. Analoji tədbirlər eyni zamanda Gökçəada və Bozcaada bölgələrində layihə çərçivəsində həyata keçirilir. Bu layihənin 2011-ci il büdcəsi 1 mln 180 min TL olmaqla bir sıra hədəflərə çatılmış və hazırda bu bölgədən dünya bazarına ekoloji təmiz bal, zeytun, zeytunyağı və digər məhsullar ixrac edilir. Eyni zamanda ekoturizm sahəsi inkişaf etmişdir. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının əsas göstəriciləri və mövcud problemləri Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının illik inkişaf dövrlərində dövlətin bu kənd təsərrüfatı formasına müxtəlif səviyyələrdə münasibəti, ölkəyə xarici vasitəçi firmaların axını əsasən yerli fermerlərin də sayının artmasına və yerli emal müəssisələrin rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına şərait yaratmışdır. Təbii ki, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsində dövlətin maliyyə dəstəyi önəmli rol oynamışdır, lakin ən vacib məqam kimi qeyd edilməlidir ki, ölkənin yerli sahibkarlarının Avropa bazarına ekoloji təmiz məhsullarla çıxmaq təşəbbüslərinin rolu olduqca böyük olmuşdur. Belə ki, artıq son dövrlərdə həm yerli müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumları, həmçinin yerli emal və vasitəçi müəssisələr olsun sayı artmaqda davam edir. Bu isə fermerlərin bu sahəyə olan marağını artırmış və hazırda 40 mindən çox fermer ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur. 90-cı illərdə isə fermer sayı min nəfəri keçirdi. Bu isə dünya bazarına daha çox çeşidli ekoloji təmiz məhsul ixracına şərait yaratdı. Belə ki, 90-cı illərdə 10-dan yuxarı bitkiçilik məhsulları üzrə ekoloji təmiz məhsul istehsal edilirdisə, hazırda 216 bitkiçilik məhsulları üzrə ekoloji təmiz məhsul istehsal edilərək dünya bazarına çıxarılır. Şəkil 11.

37 Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan fermerlərin sayı (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi cu il) Həyata keçirilmiş bir çox layihələr, dövlət dəstəkləri, bu sahədə hüquqi-normativ aktların təkmilləşdirilməsi ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına aid olan torpaq sahəsinin artmasına şərait yaratmışdır. Əkin sahəsi 1996-cı illə müqayisədə 2010-cu ildə 500 min hektardan çox artmışdır. Şəkil 12. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının əkin sahəsi (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi 2010-cu il) Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının əkin sahəsində olan artım istehsal olunmuş məhsullarda da öz əksini tapmışdır. Belə ki, 1996-cı illə müqayisədə 2010-cu ildə yüz dəfədən çox artmışdır. Təkcə, 1996-cı illə müqayisədə 2002-ci ildə 30 dəfə artım müşahidə edilmişdir. Şəkil 13. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istehsalı

38 (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi cu il) Yuxarıdakı şəkillərdən görülən artım tendensiyası həmçinin ekoloji təmiz heyvandarlıq sahəsində də baş vermişdir. Belə ki, ekoloji təmiz heyvandarlıq məhsulları istehsalçısı 2005-ci ildə 6 nəfər idisə, 2010-cu ildə 170 nəfəri keçmişdir ci illə müqayisədə isə quşçuluq fəaliyyəti daha yüksək artımla xarakterizə olunmuşdur. Bunu aşağıdakı cədvəldə daha aydın görmək mümükündür. Cədvəl 3. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz heyvandarlıq sahəsinin göstəriciləri İllər İstehsalçı sayı Böyükbaş (ədəd) Kiçikbaş (ədəd) Quşçuluq (ədəd) (Mənbə: Türkiyə Respublikasının Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyi 2010-cu il) Yuxarıdakı hər bir göstəriciyə diqqətlə baxsaq ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının sürətli inkişafının son on ilə təsadüf etdiyini görərik. Bütün bunların əsas səbəblərini isə aşağıdakı kimi göstərə bilərik: - Qanunvericilik və institusional strukturun təkmilləşməsi, - Dəstək tədbirlərin və subsidiyaların artması, - Müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsi, - Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında konkret bölgə və məhsul növləri seçimin aparılması, - Emal müəssisələrinin ekoloji təmiz məhsul istehsalına təşviq edilməsi və ixracının dəstəklənməsi, - Yerli sahibkarların dəstəklənməsi,

39 - Xarici investisiyaların cəlb edilməsi, - Elmi-tədqiqat işlərinin və kadr hazırlığının güclənməsi, - Qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlığın artması, - Bölgələrdə fermer birliklərin və kooperativlərin çoxalması, - Maarifləndirmə tədbirlərinin davamlı olaraq keçirilməsi və s. Türkiyə Respublikasında birbaşa dəstək tədbirləri əsasən müxtəlif maliyyə yardımlarının bir sıra yollarla yönləndirilməsindən ibarətdir. Mexanizm olaraq yuxarıda qeyd edilmişdir. Lakin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına birbaşa dəstək tədbirləri əsasən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında meydana gələn zərər və itgilərə, sertifikasiya xərclərinə, ətraf mühitin təmizlənməsinə istiqamətlənmişdir. Bu dəstək tədbirlərinin ölkədə ən vacib əsaslarından əhalinin etibarlı ərzaq təminatı, ətraf mühitin mühafizə olunması təşkil edir. Həmçinin bu istiqamətdə də maliyyə vəsaitləri ayrılır. Maliyyə yardımı olaraq dövlət fermerlərə ekoloji təmiz bitkiçilik istehsalında hər hektara 250 TL, heyvandarlıqda isə iribuynuzlu mal-qarada 112,5 TL/baş, qoyun-keçidə 7,5 TL/baş, arıçılıqda isə bir şana 3,5 TL şəklində subsidiya verir. Lakin, sənədsiz torpaq sahiblərinə birbaşa dəstək ayrılmır. Türkiyə Respublikasında ixrac edilən ekoloji təmiz məhsullarda daha çox bitkiçilik məhsulları üstünlük təşkil edir. Bu məhsullar artıq dünya bazarında rəqabətqabiliyyətli məhsullar olmaqla Almaniya, Fransa, ABŞ, İsveç, Avstrya və digər ölkələrə ixrac edilir. Başlıca ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları əsasən meyvə: üzüm, əncir, ərik, tut, çiyələk, armud, alma, vişnə, gilas, zeytun, badam, püstə, fındıq, limon, mandarin, naringi, çay, tərəvəz: bibər, soğan, sarımsaq, pomidor, xiyar, faraş tərəvəz və bostan məhsulları, dənli bitkilər: buğda, arpa, çəltik, qarğıdalı, tibbi bitkilər: adaçayı, dəfnəyarpağı, kəklikotu, itburnu və digər bitkilər: pambıq, gül yağı, gül suyu və s. təşkil edir. Bu məhsullar ekoloji təmiz olaraq sertifikatlaşdırılaraq dünya bazarına ixrac edilir. Bu prosesdə isə böyük şirkətlərin və emal müəssisələrinin mühüm rol vardır. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları emalı müəssisələrində ən vacib məqamlardan biri də bu müəssisələrin dünya bazarına çıxmaq üçün müxtəlif çeşidli məhsulları istehsal etməyə çalışmasıdır. Ona görə də Türkiyə Respublikasında bir çox fermerlərlə müqaviləli istehsal gerçəkləşdirilir. Bu isə fermerlərin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına keçməsini daha da həvəsləndirir. Ekoloji təmiz məhsul emalı müəssisə və şirkətlərinin bir çox hissəsi əsasən İstanbul, İzmir, Aydın, Samsun şəhərlərində cəmləşmiş, eyni zamanda Adana, Bursa, Balıkesir, Manise, Mersin və Trabzon şəhərlərində də fəaliyyət göstərir. Bu isə ölkənin ayrı-ayrı bölgələrinin kənd təsərrüfatı potensialından istifadə edilməklə dünya bazarına əsasən də Avropa bazarına ekoloji təmiz məhsul ixracına şərait yaradır. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının emal istiqamətlərini aşağıdakı kimi göstərə bilərik: - Qurudulmuş meyvə və tərəvəz məhsulları, - Meyvə şirələri, - Digər qablaşdırılmış məhsullar, - Bal, süd və süd məhsulları, ət və ət məhsulları və yumurta, - Çay və tibbi ot bitkiləri, - Üzüm emalı məhsulları və şərab, - Zeytun və zeytunyağı, - Tekstil və geyim məhsulları, - Un və unlu məmulatlar, qənnadı məhsulları, - Ekoloji təmiz gübrə və toxumlar, - Ekoloji təmiz kosmetika və s. Yuxarıda sadalanan məhsullardan bəzilərinin 2010-cu il üzrə ixrac göstəricilərinə nəzər salaq:

40 Cədvəl 4. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ixrac göstəriciləri Məhsul Mikdar (ton) Məbləğ ($) % Kişmiş 1189, Fındıq və fındıq emalı məhsulları 585, Ərik və ərik qurusu 570, Əncir və əncir qurusu 441, Pambıq emalı məhsulları və 15, geyim məhsulları Mərcimək və çeşidləri 208, CƏMİ Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ümumi ixracı (Mənbə: Ege İxracatçılar İttifaqı 2010-cu il) Ekoloj təmiz kənd təsərrüfatında ümumi ixracın 90%-dən çoxunu məhz yuxarıda sadaladığımız məhsullar təşkil edir. Bu məhsulların əksəriyyəti Türkiyənin ixracında üstünlük təşkil edən ənənəvi məhsullar olmuşdur. Ümumi ixrac 2010-cu ildə 16 milyon ABŞ dolları təşkil edərək onun da 10 milyon ABŞ dolları Almaniyanın, 2,5 milyon ABŞ dolları isə Fransanın payına düşür. Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz məhsul ixracı qeyri-stabil dinamikaya malik olmuşdur. Ən yüksək ixrac göstəricisi isə 2003-cü ildə qeydə alınaraq 37 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Belə azalma əsasən Avropa ölkələrində və əsasən də Almaniyada ekoloji təmiz məhsul istehsalçıların sayının artması ilə əlaqədar olmuşdur. Şəkil 14. Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulların ixracı (mln. ABŞ dolları) (Mənbə: Ege İxracatçılar İttifaqı 2010-cu il)

41 Türkiyə Respublikasında istehsal olunmuş ekoloji təmiz məhsulların yerli istehlak səviyyəsi olduqca zəifdir. Son statistik hesablamalara görə ekoloji təmiz məhsullar kənd təsərrüfatı və ərzaq ticarəti dövriyyəsində 3-5 faizlik paya malikdir. Bunun da çox hissəsi İstanbul şəhərinin payına düşür. Səbəb olaraq həmin məhsulların nisbətən baha olması, əhalinin maariflənmə səviyyəsinin hələ də aşağı olması və satış mərkəzlərinin əksəriyyətinin İstanbul şəhərində yerləşməsi ilə əlaqələndirilir. Bütün bunlara görə də Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz məhsullar əsasən xarici ölkələrə ixrac üçün yönəldilmişdir. Bundan əlavə eyni zamanda bir sıra problemlər mövcuddur: - Dəstəklərin istehsal mövsümünün ehtiyaclarına görə vaxtında verilməməsi və müxtəlif bitkiçilik sahəsinə görə eyni vəsaitin ayrılması; - Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının illik inkişaf dövrünə baxmayaraq istehlakçıların və istehsalçıların əksəriyyətinin hələ də maariflənmə səviyyələrinin aşağı olması; - Torpağın və suyun ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına hazırlanarkən fermerin təşviqi və ya stimullaşdırılması; - Bölgələrdə mütəmadi olaraq fermerlə ünsiyyətdə ola biləcək təcrübəli aqronomların azlıq təşkil etməsi; - Ölkədə təşkilati-idarəetmə strukturunun mürəkkəb və uzun müddətli proseslərdən ibarət olması; - Böyük şəhərlərdə istehlakçılarda inam problemlərinin hələ də mövcud olması; - Kiçik pay torpaqlara və ya sənədsiz torpaqlara sahib olan fermerlərin fəaliyyətində xərclərin yüksək olması və s. Sadalanan problemlərlə yanaşı, Türkiyə Respublikasının ümumi olaraq kənd təsərrüfatında yaşanan problemlər də müasir dövrdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafını ləngidir (səh.18). Türkiyə Respublikasının təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı prosesinin əsas xüsusiyyətləri Beləliklə, Türkiyə Respublikasının təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı prosesi uzunmüddətli dövrü əhatə etməklə aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd etmək olar: - Türkiyə Respublikasında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafının məqsədini əsasən - ölkədə ekoloji tarazlığın qorunması, bölgələrdə yerləşən su hövzələrinin mühafizəsi, əhalinin etibarlı ərzaq təminatının gücləndirilməsi, ixrac potensialının artırılması, fermerlərin gəlir səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və yeni iş yerlərinin yaradılması və s.təşkil edir; - Hüquqi və institusional mexanizmlərin son 10 ildə təkmilləşdirilməsi; - Ekoloji təmiz məhsulların yalnız ixrac təyinatlı olması və yerli istehlak səviyyəsinin aşağı olması; - Ölkədə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafının ilk dövrlərində xarici şirkətlərin geniş şəkildə fəaliyyətinin olması; - Son dövrlərdə yerli müşahidə və sertifikatlaşdırma qurumlarının artması; - Mütəmadi olaraq maarifləndirmə xarakterli tədris və seminarların keçirilməsinə baxmayaraq, fermer və istehlakçıların hələ də bilgisizliyi və ya yalnış bilgi sahibi olması; - Davamlı olaraq beynəlxalq sərgi və konfransların təşkil edilməsi; - Son dövrlərdə dəstək tədbirlərinin artırılması;

42 - Elmi-tədqiqat təyinatlı layihələrin həyata keçirilməsi və Qida, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin müvafiq elmi-tədqiqat mərkəzlərinin və bölgələrdə yerləşən universitetlərin aqrar bölmələrinin bu layihələrdə iştirak etməsi; - Bölgələrdə yerləşən universitetlərdə metodiki vəsaitlərlə və ayrılmış əkin sahələri ilə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı istiqamətində mütəxəssis aqronomların hazırlanması; - Regional inkişaf agentliklərinin bölgə inkişaf planlarında və yerli valiliklərin dəstək proqramlarında ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının yer alması və müvafiq maliyyə resurslarının dəstək şəklində fermer və sahibkarlara ayrılması; - Xarici təşkilatlardan və son dövrlərdə Avropa İttifaqından iri maliyyə resurslarına malik olan pilot layihələrin qazanılması və s. Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafına mane olan ən əsas amil təzadlı fikirlərin olmasıdır. Bu fikirlərin əsas səbəbi isə dünyada kəmiyyət səviyyəsinə görə ərzaq təminatında bu sahənin böyük rolunun az olmasından irəli gəlir. Lakin, unutmaq lazım deyil ki, son dövrlərdə istifadəsi geniş yayılmış geni modifikasiyalı və kimyəvi tərkibli məhsullar əhalinin sağlamlığına ciddi zərbə vurmaqla kütləvi şəkildə təhlükəli xəstəliklərin yayılmasına səbəb olmuşdur (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı).

43 III. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA EKOLOJİ TƏMİZ KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFI İMKANLARI 3.1. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatının inkişafına dair həyata keçirilən dövlət siyasətinin əsas məqamları və Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyası üzrə prioritetlər Dünya üzrə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatına olan tələbin ildən-ilə artmasını nəzərə alaraq Azərbaycanda da ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi hədəflənmişdir. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının ölkəmizdə gerçəkləşdirilməsi üçün təbii şərait danılmazdır. Belə ki, 11 iqlim növünün 9-na malik ölkəmizdə 4500-dən çox bitki, 1500-dən çox heyvan növü mövcuddur. Ölkədə 35 min kub. km. su ehtiyatı ilə suvarılan torpaqlar 1432,6 min hektar təşkil edir. Belə ki, suvarma şəraiti olmaqla ölkədə 1854 min hektarlıq ümumi əkin sahəsində kənd təsərrüfatı fəaliyyəti aparılır. Beləliklə, əkinə yararlı torpaqlar üstünlük təşkil etməklə 50%-dən yüksək göstəriciyə malikdir. Şəkil 15. Azərbaycan Respublikasının təbii ehtiyatları (Mənbə: Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi 2010-cu il) Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, dünya təcrübəsində ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı heç də təkcə təbii şəraitdən və resurslardan asılı deyil, belə ki, vacib məqamlardan biri kimi ölkədə müasir tələblərə və çağırışlara cavab verən dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi olduqca aktualdır. Yəni, aparılmış islahatlar və həyata keçirilmiş dövlət dəstəkləri cəlb edici olmaqla ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı sahəsinə də marağı yaratmış olsun. Bundan sonrakı dövrlərdə isə artıq sözügedən sahənin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun dəstək mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsindən söhbət gedə bilər.