RASYONA İLAVE EDİLEN KURUTULMUŞ DOMATES POSASI DÜZEYİNİN KIL KEÇİSİ OĞLAKLARININ BESİ PERFORMANSINA ETKİSİ

Transkript

1 RASYONA İLAVE EDİLEN KURUTULMUŞ DOMATES POSASI DÜZEYİNİN KIL KEÇİSİ OĞLAKLARININ BESİ PERFORMANSINA ETKİSİ Taner GÖKDOĞAN 1 Ramazan ŞEVİK 2 Yusuf KONCA 2 1 Isparta Tarım İl Müdürlüğü, Keçiborlu Tarım İlçe Müdürü - ISPARTA 2 Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü - ŞANLIURFA ÖZET Bu çalışma, rasyona % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası ilavesinin Akdeniz Bölgesi Kıl Keçisi oğlaklarının besi performanslarına etkisini saptamak amacıyla yürütülmüştür. Toplam 18 erkek oğlak, eşit 3 muamele grubuna bölünmüş ve 70 gün süreyle beslenmişlerdir. Kesif yem karması mer aya çıkmadan önce ve sonra (sabah ve akşam) verilmiştir. Rasyonda kuru domates posası seviyeleri canlı ağırlık değerlerini 3., 4. ve 5. periyotta önemli derecede etkilemiştir (P<0.05) Birinci ve 2. periyotta canlı ağırlık artışı kuru domates posası seviyelerinden önemli derecede etkilenmiş (P<0.05), bununla birlikte toplam canlı ağırlık artışı değerleri muamelelerden önemli olarak etkilenmemiştir (P>0.05). Rasyonlarında % 20 kuru domates posası içeren grubun yem tüketimi en yüksek bulunmuş, bunu sırasıyla % 10 ve % 0 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruplar izlemiştir. İkinci ve 5. periyotta yem değerlendirme katsayısı muamelelerden önemli olarak etkilenmiş (P<0.01 ve P<0.05), ancak ortalama yem değerlendirme katsayıları muamelelerden etkilenmemiştir (P>0.05). Anahtar kelimeler : Kıl keçisi, kuru domates posası, performans. Effect of Levels of Dried Tomato Pulp Supplemented in Diet on Fattening Performance Hair Goat Kids SUMMARY This study was carried out to determine on fattening performance of dried tomato pulp supplemented in diet (0 %, 10 % and 20 %) in Hair Goat kids of Mediterranean region. Total 18 male kids were separated for three treatment groups equally and fed 70 days. The diets were given to kids before and after than grazing (morning and evening). Live weights at 3., 4. and 5. periods, were affected to be significant by the dried tomato pulp levels (P<0.05). Live weight gains at 1. and 2. periods were affected significantly by the dried tomato pulp (P<0.05). Total live weight gains were not affected significantly by the dried tomato pulp (P>0.05). The group fed that containing diet dried tomato pulp at 20 % fed group was consumed more than 10 % and 0 % respectively. Feed efficiency ratio at the 2 and 5 period were affected significantly (P<0.01 and P<0.05) by the treatment, but average feed efficiency were not effected significantly by the dried tomato pulp (P>0.05). Key words: Hair goat, dry tomato pulp, performance. 1. GİRİŞ Domates, ülkemiz tarımsal koşullarında çok yaygın olarak üretilen önemli bitkisel ürünlerden birisidir. Domatesin salçaya işlenmesi sırasında yaklaşık % 3.5 yaş domates posası ortaya çıkmaktadır. Domates posası, yüksek miktarda nem içermekte olduğundan dolayı muhafazasının zorluğu nedeni ile ülkemizde gerek fabrikalar gerekse yetiştiriciler tarafından yeterli düzeyde değerlendirilememekte, bozulma neticesinde çevreye atık olarak atılmaktadır. Halbuki domates posasının kurutularak karma yem sanayiine uygun bir hammadde haline dönüştürülmesi ile rasyonel hayvan besleme ilkelerine uygun olarak karma yem rasyonlarına ilave edilmesi, salça fabrikalarının üretim maliyetlerinin düşmesini ve çevre kirliliğine engel olunmasını sağlayacaktır (Ergen, 1991). Araştırıcılar, kurutulmuş domates posasının hayvan beslemede güvenli bir şekilde uzun süre kullanılarak yem maliyetinin düşürülmesinin mümkün olduğunu bildirmektedirler (Proto ve ark., 1991; Avondo ve ark., 1995). Haşimoğlu ve ark. (1979), kurutulmuş domates posasının kuru madde, ham protein, ham selüloz, ham yağ, ham kül, kalsiyum ve fosfor içeriklerini sırasıyla; % 92.72, % 17.47, % 41.20, % 9.10, % 3.95, % 0.28, % 0.32 olarak bulmuşlardır. Aynı araştırıcılar domates posasının sindirilme derecesini, kuru madde olarak %59 ve ham protein olarak ise % olarak bildirmişlerdir. Ergen (1991), merinos toklularıyla yaptığı bir çalışmada kurutulmuş domates posasının kuru madde, ham protein, ham selüloz, ham yağ ve ham kül içeriklerini sırasıyla; % 91.9, % 19.9, % 37.2, % 13.3 ve % 5.3 olarak bulmuştur. Araştırıcı domates posasının sindirilme derecesini, kuru madde olarak % 47.3 ve ham 1

2 proteinde ise % 45.4 olarak bildirmiştir. Araştırıcı ayrıca merinos kuzuları ile yaptığı besi çalışmasında, karma yemdeki kepek yerine % 0, 5, 10 ve % 15 kuru domates posası ikame etmiştir. Toplam 57 gün süren çalışma sonunda karma yemdeki farklı oranlardaki kuru domates posası içeriğinin kuzuların canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve yemden yararlanma katsayılarını etkilemediğini bildirmiştir. Jayal and Johri (1976), koyunlar üzerinde yaptıkları besi denemesinde, toplam 6 adet koyunu ferdi bölmelerde 2 gruba ayırmış, 1. grubu yer fıstığı küspesi, arpa ve buğday kepeğinden oluşan bir rasyonla beslerken, 2. grubu yer fıstığı küspesi, arpa ve domates posasından oluşan rasyonla beslemişlerdir. Koyunların kaba yem ihtiyacını da yeşil ot ve buğday sapından sağlamışlardır. Araştırıcılar, çalışma sonunda iki grup arasında yem tüketimi ve sindirilebilirlik bakımından önemli bir farklılığın olmadığını bildirmişlerdir. Ibrahem ve Alwash (1983), yaptıkları başka bir çalışmada, ivesi erkek kuzularını 4 farklı grupta ve 21.6 kg canlı ağırlık ortalaması ile besiye başlayarak 40 kg canlı ağırlığa kadar yonca kuru otu ve domates posası ile beslemişlerdir. Besi sonunda, gruplar arasında canlı ağırlık artışı için tüketilen kuru madde miktarında önemli bir farklılık olmadığı gibi, hayvanlar aç iken alınan kesim öncesi canlı ağırlıkları, karkas ağırlıkları ve karkas randımanında da rasyona bağlı farklılıklar gözlenmediği saptanmıştır. Akyıldız (1985), ham selülozca zengin ve yağ bakımından fakir olan kurutulmuş domates posasının, süt ineklerinin kesif yem karmalarına % 15 e kadar katılabileceğini bildirmiştir. Araştırıcı, domates çekirdeği küspesinin protein ve yağ içeriği bakımından keten tohumu küspesine benzediğini, fakat ham selüloz bakımından çok daha zengin olmakla birlikte, proteinin sindirilme derecesinin keten tohumu küspesinden daha düşük olduğunu açıklamıştır. Amnerman ve ark. (1965), tarafından sığır ve koyunlarda yapılan bir çalışmada, insan gıdası olarak tüketilemeyen domateslerdeki besin maddelerinin sindirilme derecesinin, üçgül kuru otuyla birlikte yedirildiğinde tek başına yedirildiğinden daha yüksek olduğunu saptamışlardır. Araştırıcı, ayrıca insan gıdası olarak tüketilemeyen domateslerdeki proteinin sindirimi ile soyadaki proteinin sindirimini karşılaştırmış ve domates artığındaki proteinlerin, soyadaki proteinlere oranla daha düşük biyolojik değere ve sindirilebilirlik derecesine sahip olduğunu bildirmişlerdir. Aksoy ve Haşimoğlu (1977), kuru domates posasının % arasında değişen protein oranını göz önüne alarak, kuru domates posasının protein değerinin ½ çiçeklenme döneminde biçilen yoncadan ve kepekten daha yüksek olduğunu bildirirlerken, Sevgican (1985) kuru domates posasının protein miktarının yemlik arpadan 1.9 kat daha yüksek olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Pekiyi ve Okuyan (1986), kuru domates posasının nişasta değerinin buğday kepeği ile benzerlik gösterdiğini, kuru domates posasının diğer besin değerleri de dikkate alındığında iyi kalitede bir kaba yem kaynağı olduğunu bildirmişlerdir. Yukarıdaki literatürlerin ışığı altında yapılan bu çalışmada, domates posasının kurutularak oğlak rasyonlarında kullanılmasının canlı ağırlık (CA), canlı ağırlık artışı (CAA), yem tüketimi (YT) ve yem değerlendirme katsayısı (YDK) üzerine etkisi araştırılmıştır. 2. MATERYAL VE METOD Araştırmanın hayvan materyalini sütten kesilmiş aylık yaşlardaki 112 adet oğlak sürüsünden seçilmiş canlı ağırlıkları birbirine yakın 18 adet Akdeniz Bölgesi Kıl Keçisi erkek oğlakları oluşturmuştur. Denemede kullanılan oğlakların seçiminde, doğum tarihleri ve canlı ağırlıkları birbirine yakın olmasına ve tekiz doğum olmalarına dikkat edilmiştir. Besiye alınan 18 adet oğlak, canlı ağırlık farklılıkları en az olacak şekilde ve her grupta 6 şar hayvan bulunan 3 muamele grubuna ayrılmıştır. Araştırmada kullanılan yem materyallerinden buğday kepeği, razmol, ayçiçeği tohumu küspesi, arpa, mısır, vitamin-mineral karışımı ve tuz ticari bir yem fabrikasından satın alınmış, domates posası ise, Isparta da faaliyet gösteren ticari bir salça fabrikasından yaş olarak alınmış 4-5 cm kalınlığında gölgede serilip kurutularak elde edilmiştir. Kurumayı hızlandırmak ve kızışmayı önlemek için domates posası günde 3 kez karıştırlmıştır. Rasyonda kullanılan yem materyallerinin besin madde değerleri için Yem Sanayii Türk A.Ş. Genel Müdürlüğü laboratuarının 1990 yılı analiz sonuçları (Anonymous, 1990) ile Çakır ve ark. (1994) nın bildirdikleri değerlerden; ayçiçeği küspesinin besin madde değeri için üretici firmanın analiz değerinden ve kuru domates posası için Ergen (1991) in bildirdiği besin madde değerlerinden yararlanılmıştır. Kesif yem karmalarının hammaddeleri ayrı ayrı 6 mm lik eleğe sahip yem kırma makinasında öğütülmüş ve daha sonra rasyon formülasyonuna göre kesif yem karışımları elde hazırlanmıştır. Denemeye alınan tüm oğlakların karma yemlerine kurutulmuş domates posası ilavesi buğday kepeği ve razmol materyalleri yerine ikame olacak şekilde yapılmıştır. Araştırmada kuru domates posası içeren 2 ve 3 no lu karma yemlerdeki buğday keğpeği ve razmol eşit oranda (2 no lu rasyonda % 5 er, 3 no lu rasyonda % 10 ar) azaltılarak yerine kuru domates posası katılmıştır. Böylece biri katkısız, diğerleri % 10 ve % 20 kuru domates posası içeren üç karma yem hazırlanmıştır. Kaba yem olarak ise hayvanlar merada kuru ot ve fundalık maki çalısı tüketmişlerdir. Denemeye alınan sütten kesilmiş kıl keçisi oğlaklar, araştırmaya başlamadan evvel 5 g a hassas dijital baskülde aç olarak ard arda 2 gün ferdi tartımları alınmış, daha sonra canlı ağırlık ortalamaları birbirine en yakın 2

3 olacak şekilde 6 şar adet oğlak, 2 şerli olarak 3 alt gruba dağıtılmıştır. Gruplardaki oğlaklar kesif yemlerini 2 şerli bölmelerde grup olarak tüketmişlerdir. Oğlaklar kesif yemlerini yedikten sonra akşama kadar mer ada otlatılmış, mer ada kuru ot ve maki çalısı tüketmişlerdir. Araştırmanın her periyodunda üç farklı rasyondan her muamele için başlangıçta 50 şer kg ayrılmış, aynı grubun her üç tekerrüründeki oğlaklara sabah ve akşam olmak üzere fert başına 1. periyotta yaklaşık 500 g, 2. periyotta 750 g, 3. periyotta 1000 g, 4. periyotta 1250 g ve 5. periyotta 1500 g kesif yem verilmiş, artan yemler her yem verilişinden önce tekrar torbalara konulmuş, yeni yem verilirken yem karması iyice karıştırılarak yeniden yem verilmiştir. İki hafta sonunda artan yemler tartılarak başlangıçta konulan toplam yemden (50 kg dan) çıkarılmıştır. Her grup için, ayrı oranlarda içeriği olan kesif yem karmaları sabah akşam meraya çıkış ve meradan dönüşte günde iki öğün olarak verilmiştir. Araştırma 2 şer haftalık 5 periyot boyunca devam ettirilmiştir. Beside kullanılan hammaddelerin oransal içerikleri ve hesaplanan besin madde kompozisyonları Çizelge 3.1. de verilmiştir. Çizelge 3.1. Denemede kullanılan Kesif Yemlerin Hammadde ve Besin Madde İçerikleri 1 Kullanılan Yem maddesi Karma Yemdeki Hammadde Oranları, % Kuru domates posası Buğday kepeği Razmol Ayçiçeği tohumu küspesi (% 28 HP) Arpa danesi Mısır danesi (sarı) Mineral-Vitamin Premiksi Tuz Toplam Hesaplanmış Besin Madde Değerleri Ham protein, (%) 14,47 15,10 15,74 ME, (Kcal/kg) Ham selüloz, (%) 8,37 11,31 14,25 Ham kül, (%) 3,64 3,65 3,67 Ca, (g/kg) 9,17 9,18 9,19 P, (g/kg) 3,17 3,15 3,15 1 Kuru Domates posası içeren gruplar, 2 ve 3 no lu rasyonlarda buğday kepeği ve razmoldan eşit miktarlarda azaltılarak yerine kuru domates posası ikamesi ile hazırlanmıştır. 2 Vitamin-Mineral Premiksi rasyonun 1 kg'ında: Vitamin A, mg; Vitamin D3, mg; Vitamin E, mg; Mangan, mg; Demir, mg; Çinko, mg; Bakır, mg; İyot, 800 mg; Kobalt, 100 mg; Selenyum, 100 mg ve Magnezyum mg temin eder. Oğlakların canlı ağırlık tartımları, başlangıçta ve daha sonra her iki haftada bir ve 5 g a hassas dijital baskülde ferdi olarak yapılmıştır. Oğlakların canlı ağırlık artışı değerleri bu tartım sonuçlarından elde edilmiştir. Yemden yararlanma katsayıları, 2 şer haftalık sürelerde tüketilen yemlerin aynı 2 haftalık dönemde kazanılan canlı ağırlık artışına bölünmesiyle elde edilmiştir. Çalışma, 3 muamele grubunda ve 3 tekerrürlü olarak tesadüf parselleri deneme planında hazırlanmış (Düzgüneş, 1975) ve uygulanmış olduğundan istatistiki analizler bu plana uygun olarak yapılmıştır. Sonuçların değerlendirilmesinde variyans analizi Minitab (1990) paket programı ile yapılmış, sonuçlar arasındaki farklılıkların tespiti için de Mstat (1980) paket programında Duncan testi uygulanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Rasyonlarına % 0, 10 ve % 20 kuru domates posası bulunan grupların canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve yemden yaralanma katsayıları ile standart hataları Çizelge 3.1.de gösterilmiştir. Rasyonlara % 0, %10 ve % 20 kuru domates posası katılan grupların canlı ağırlıkları arasındaki farklılıklar 1. ve 2. tartımlarda önemsiz (P>0.05) bulunurken bu dönemden sonra grupların canlı ağırlıklarında önemli miktarda değişikliğe sebep olmuş, 3., 4. ve 5. periyotlarda % 20 kuru domates posası içeren grup diğer gruplara göre daha fazla canlı ağırlık sahip olmuş, bu grubun canlı ağırlığı diğer gruplardan önemli derecede daha yüksek bulunmuştur (P<0.05). Rasyonlara % 0, %10 ve % 20 kuru domates posası katılan grupların canlı ağırlık artışları incelendiğinde kuru domates posasının denemenin 1. ve 2. periyodunda oğlakların canlı ağırlık artışlarında önemli miktarda değişmeye neden olmuştur. Araştırmanın 1. periyodunda rasyonuna % 20 oranında kuru 3

4 domates posası katılan grubun canlı ağırlık artışı, rasyonuna % 10 oranında kuru domates posası katılan gruptan önemli derecede (P<0.05) yüksek olmuş, yine bu grubun canlı ağırlık artışı rasyonuna kuru domates posası katılmayan (% 0) gruptan rakamsal olarak yüksek bulunmuş ise de farklılıklar istatistiki açıdan önemsiz bulunmuştur. İkinci periyotta yine rasyonuna % 20 oranında kuru domates posası katılan grubun canlı ağırlık artışı en yüksek olmuş, bu grubun canlı ağırlık artışı rasyonuna % 0 ve % 10 oranında kuru domates posası katılan gruplardan önemli derecede (P<0.05) yüksek bulunmuştur. Aynı zamanda rasyonuna kuru domates posası katılmayan grubun canlı ağırlık artışı rasyonuna % 10 oranında kuru domates posası katılan gruptan önemli derecede (P<0.05) yüksek bulunmuştur. Rasyonlarda % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası içeriği diğer periyotlarda canlı ağırlık artışını önemli olarak etkilememiştir (P>0.05). Toplam canlı ağırlık artışları incelendiğinde sonuçlar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemli bulunmamakla birlikte rasyonlarına % 20 kuru domates posası katılan grupta canlı ağırlık artışı en yüksek bulunmuş, bunu sırasıyla, rasyonlarına % 10 ve % 0 kuru domates posası katılan gruplar izlemiştir. Çizelge 3.1. Rasyonlarında % 0, 10 ve % 20 kuru domates posası bulunan grupların canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve yemden yaralanma katsayıları ile standart hataları (X±Sx) KDP 1, % C a n l ı a ğ ı r l ı k (kg) Başlan. Ağ. 1. periyot 2. periyot 3. periyot 4. periyot 5. periyot b b b b b b a a a ÖS ÖD ÖD ÖD P<0.05 P<0.05 P<0.05 G ü n l ü k v e t o p l a m c a n l ı a ğ ı r l ı k a r t ı ş l a r ı ( g) 1. Periyot 2. Periyot 3. periyot 4. periyot 5. periyot Toplam CAA ab B b C a A ÖS P<0.05 P<0.01 ÖD ÖD ÖD ÖD G ü n l ü k v e t o p l a m y e m t ü k e t i m l e r i 2 ( g ) I. periyot II. Periyot III. periyot IV. Periyot V. periyot Toplam Y e m d e n y a r a r l a n m a k a t s a y ı l a r ı ( g yem/g CAA) I. periyot II. periyot III. periyot IV. periyot V. periyot Ortalama B b A a B a ÖS ÖD P<0.01 ÖD ÖD P<0.05 ÖD 1 KDP : kuru domates posası 2 Yem tüketimi grup yemlemesi şeklinde yapıldığından variyans analizi yapılamamıştır. ÖS: Önem seviyesi, ÖD : İstatistiki olarak önemli değil (P>0.05). a, b Aynı sütunda farklı harfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). A, B, C Aynı sütunda farklı harfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.01). Rasyonlarına % 0, %10 ve % 20 kuru domates posası katılan grupların yem tüketimleri için variyans analizi yapılamamakla birlikte toplam yem tüketimleri dikkate alındığında en yüksek yem tüketiminin rasyonlarına % 20 kuru domates posası içeren grupta olduğu ve bunu sırasıyla % 10 ve % 0 kuru domates posası içeren rasyonla yemlenen grupların takip ettiği tespit edilmiştir. Rasyonlarına % 0, %10 ve % 20 kuru domates posası katılan grupların yem değerlendirme katsayılarına etkisi 2. periyotta önemli (P<0.05) bulunmuş, bu periyotta % 0 ve % 20 kuru domates posası içeren karma yemle beslenen grupların yem değerlendirme katsayısı % 10 kuru domates posası içeren karma yemle beslenen gruptan önemli derecede düşük olmuştur. Araştırmanın 5. periyodunda karma yemine kuru domates posası katılmayan grubun yem değerlendirme katsayısı diğer gruplardan önemli derecede düşük bulunmuştur. Grupların araştırma boyu elde edilen ortalama yemden yararlanma katsayısı değerleri arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemli olmamakla birlikte diğer periyotlarda olduğu gibi en düşük yemden yararlanma katsayısı değeri % 0 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruptan elde edilmiş, bunu sırasıyla yine % 20 ve 10 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruplar izlemiştir. 4

5 Canlı ağırlık (kg) ,9 36,4 37, Rasyondaki Domates Posası Seviyesi (% Şekil 3.1. % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası içeren rasyonların araştırma sonu ortalama canlı ağırlık değerlerine etkisi Canlı ağırlık artışı (kg) ,2 17, Rasyondaki Domates Posası Seviyesi (% Şekil 3.2. % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası içeren rasyonların araştırma sonu ortalama canlı ağırlık artışı değerlerine etkisi Yem tüketimi (g) Rasyondaki Domates Posası Seviyesi (% Şekil 3.3. % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası içeren rasyonların araştırma sonu toplam yem tüketimine etkisi 5

6 Yem değerlendirme katsayıs (g yem/g CAA) 3,8 3,6 3,4 3,2 3 3,67 3,52 3, Rasyondaki Domates Posası Seviyesi (% Şekil 3.4. % 0, % 10 ve % 20 kuru domates posası içeren rasyonların araştırma dönemi ortalama yem değerlendirme katsayısına etkisi 4. TARTIŞMA, SONUÇ ve ÖNERİLER Karma yemlere ilave edilen kurutulmuş domates posası düzeyinin sütten kesilmiş kıl keçisi oğlaklarının besi performansları üzerine etkilerini saptamak amacıyla yapılan bu çalışmada, rasyonlara % 0, %10 ve % 20 kuru domates posası katılan grupların canlı ağırlıkları 3., 4. ve 5. dönemlerde önemli derecede (P<0.05) etkilenmiş, rasyona % 20 kuru domates posası ilavesi diğer gruplara göre daha fazla canlı ağırlık elde edilmesine sebep olmuştur. Benzer şekilde 1. ve 2. periyotta rasyonlarında % 20 kuru domates posası bulunan grup kontrol grubu ile kıyaslandığında canlı ağırlık artışı daha yüksek bulunmuş, diğer taraftan beklenmeyen bir durum olarak % 10 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen grupta canlı ağırlık artışı % 0 ve % 20 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruptan daha düşük bulunmuştur. Ancak deneme boyunca kazanılan canlı ağırlık artışı değerlendirildiğinde gruplardaki canlı ağırlık artışı değerleri sırasıyla, % 20, % 10 ve % 0 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruplar şeklinde sıralanmıştır. Araştırmada toplam yem tüketimleri dikkate alındığında da yine en yüksek yem tüketiminin %20 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen grupta olduğu ve bunu sırasıyla, % 10 ve % 0 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen grupların izlediği görülmektedir. Buna karşın farklı seviyelerde kuru domates posası içeren rasyonla beslenen grupların 2. ve 5. periyotta yemden yararlanma katsayısı değerleri farklı bulunmuş, % 0 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen grupta yemden yararlanma katsayısı değeri rakamsal olarak en düşük bulunmuştur. Çalışma tümüyle değerlendirildiğinde araştırma boyu kazanılan canlı ağırlık artışı, toplam yem tüketimi ve araştırma sonu ortalama yem değerlendirme katsayısı rasyon kuru domates posası seviyelerinden etkilenmemiştir (P>0.05). Nitekim Ergen (1991), % 0 ila % 15 arasında değişen oranlarda karma yemdeki buğday kepeği yerine katılan kuru domates posası oranlarının merinos kuzularının canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve yemden yararlanma katsayısı değerleri arasındaki farklılıkların önemsiz olduğunu bildirmiştir. Kosbe (1975), koyunlarla yaptığı bir çalışmada, yer fıstığı küspesi, arpa ve buğday kepeği ile yemlenen birinci grup ve kuru domates posası, arpa ve buğday kepeği ile yemlenen diğer grup arasında yem tüketimi ve sindirilebilirlik bakımından farklılık oluşmadığını bildirmiştir. Benzer şekilde ivesi kuzularla yapılan bir başka çalışmada da (Jayal ve Johri, 1976), kuru yonca otu ve kuru domates posası ile beslenen gruplar arasında canlı ağırlık, yemden yararlanma katsayısı ve karkas özellikleri bakımından farklılık olmadığı bildirilmiştir. Ibrahem ve Alwash (1983), yaptıkları bir çalışmada, yonca kuru otu ve domates posası ile beslenen ivesi erkek kuzularının besi sonunda, canlı ağırlık artışı için tüketilen kuru madde miktarında önemli bir farklılık olmadığı gibi, hayvanlar aç iken alınan kesim öncesi canlı ağırlıkları, karkas ağırlıkları ve karkas randımanında da rasyona bağlı farklılıklar gözlenmediği bildirmişlerdir. Yapılan bu çalışmadan elde edilen sonuçlar yukarıdaki araştırıcıların sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. Aksoy ve Haşimoğlu (1977), kuru domates posasının % arasında değişen protein oranını göz önüne alarak, kuru domates posasının protein değerinin ½ çiçeklenme döneminde biçilen yoncadan ve kepekten daha yüksek olduğunu bildirirlerken, Sevgican (1985) kuru domates posasının protein miktarının yemlik arpadan 1.9 kat daha yüksek olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Pekiyi ve Okuyan (1986) kuru domates posasının nişasta değerinin buğday kepeği ile benzerlik gösterdiğini, kuru domates posasının diğer besin değerleri de dikkate alındığında iyi kalitede bir kaba yem kaynağı olduğunu bildirmişlerdir. Araştırmamızda rasyona kuru domates posası ilavesi, rasyondaki buğday kepeği ve razmolun yerine ikame edilerek yapılmıştır. Dolaysı ile kuru 6

7 domates posası rasyonun besin madde değerlerinde bilhassa protein değerinde bir artışa sebep olmuştur. Büyümekte olan hayvanların protein ihtiyaçları ergin hayvanlardan daha yüksektir. Bu nedenle ilk periyotlarda canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı ve yem tüketimindeki artışların bilhassa hayvanların protein ihtiyaçlarına uygunluk göstererek rasyon protein seviyesinin yükselmesinin performansa yansıması olarak değerlendirilebilir. Aynı zamanda keçiler kendi sınıfında bulunan ruminantlardan koyun ve sığırların tüketemediği çalı formundaki bitkilerle ve kurumuş yapraklarla beslenebilmekte ve bunları gayet iyi sindirebilmektedirler (Yalçın, 1990). Bu durum keçilerin ham selüloz içeriği yüksek olan (% 37) kuru domates posasını tatminkar seviyede sindirebildiklerinin bir işareti sayılabilir. Ayrıca çalışma yapılan hayvanın yaşı, elde edilen kuru domates posasının elde edildiği, fabrikanın işleme teknolojisi, posadaki çekirdek oranı gibi faktörlerin kuru domates posasının besin madde değerini etkileyebileceği göz önünde bulundurulduğunda farklı hayvan türlerinden ve hatta aynı türdeki farklı yaştan hayvanlardan farklı sonuçların alınabileceği tahmin edilebilir. Deneme sonuçlarına göre farklı oranlarda kurutulmuş domates posası ihtiva eden karma yemlerle besiye alınan sütten kesilmiş kıl keçisi erkek oğlakların günlük ortalama canlı ağırlık artışları, yem tüketim miktarları ve yemden yararlanma değerleri karma yemdeki domates posası düzeyine bağlı olarak istatistiki olarak önemli derecede değişmemiştir (P>0.05). Bununla birlikte canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı ve yem tüketiminde rakamsal olarak en yüksekten küçüğe doğru sıralama yapıldığında rakamlar rasyonlarında % 20, % 10 ve % 0 kuru domates posası içeren grup olarak sıralanmış, ancak yemden yararlanma katsayısı değerlerinde bir avantaj olarak en küçük yemden yararlanma katsayısı değeri rasyonlarında % 0 kuru domates posası içeren grupta olmuş, bunu sırasıyla % 20 ve % 10 kuru domates posası içeren rasyonla beslenen gruplar takip etmiştir. Bu sonuca dayanarak kuru domates posası katkısının canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı ve yem tüketimini artırırken yemden yararlanma katsayısı üzerine etkisinin müspet olamadığı kanaatine varılabilir. Bu bulguların ışığında yarı entansif besi koşullarında, kıl keçisi oğlak besi yemlerine % 20 düzeyine kadar kurutulmuş domates posası ilave edilebileceği kanaatine varılmıştır. Kurutulmuş domates posasının bu çalışmada kullanıldığı gibi, kepek ve razmol yerine ikamesinde bu hammaddelerin fiyatları kıyaslandığında kuru domates posasının daha ucuz oluşu, ülkemiz şartlarında ruminant rasyonlarında daha fazla araştırmaya ve daha yüksek oranlarda kullanılabilme imkanlarının araştırılmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Aynı zamanda domates posasının gayet ucuza elde edilebilmesi nedeni ile rasyon maliyetinin düşürülmesi ve domates işleyen salça fabrikalarının yan gelir elde etmesi ile yetiştirici ve ülke ekonomisine önemli katkılar sağlanacaktır. Değerlendirilen domates posası artıkları, çevre sağlığı ve koruması açısından da çevre sorununa olumlu yönde önemli bir katkı sağlayacaktır. Domates posasının, hayvan beslemede yem olarak değerlendirilmesi konusunda hayvan yetiştiricilerinin eğitimi ile domates posasının kullanımı teşvik edilerek, rasyonel besleme açısından hayvancılıkta yem sorununun çözümüne katkı sağlayacaktır. 5. KAYNAKLAR AKSOY, A., HAŞİMOĞLU, S., Rasyon Hesaplama Metotları ve Yemleme Prensipleri, A.Ü.Z.F. Yayınarı No: 478. S Erzurum. AKYILDIZ, R., Domates posası üzerine bir araştırma. A.Ü.Z.F. yayınları, Ankara. AMNERMAN, C.B., HARMS, R.H., DENNISON, R.A., ARRINGTON, I.R., LOGGİNS, P. E., Dried tomato pulp, its preparation and nutritive value for livestock and poultry. Bulletin 691, Agricultural Experiment Station, University of Florida, Gainesville, U.S.A. ANONYMOUS, Yem Analizleri Laboratuar Sonuçları. Yem Sanayii Türk A.Ş. Genel Müdürlüğü,Ankara. AVONDO, M., BOUNOCORE, E., PENNISI, P., LANZA, M., CAMPA, B., Effects of some biological and chemical additives on tomato waste silage. Nutr. Abst. and Rev. 65 (8), ÇAKIR, A., AKSOY, A., HAŞIMOĞLU, S., Çiftlik Hayvanlarının Uygulamalı Beslenmesi ve Yemlenmesi. Ders teksiri. Atatürk Üniversite. Ziraat Fakültesi Basımevi, Erzurum. DÜZGÜNEŞ, O İstatistik Metotları. A. Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları : 578 A.Ü. Basımevi, Ankara. ERGEN, A., Kuru domates posasının yem değerleri ve karma yem sanayiine uygunluğu. Gıda-Yem Dergisi, sayı, 1, sayfa HAŞİMOĞLU, S., ÇAKIR, A., AKSOY, A., ÖZEN, N., Domates salçası artıklarının (kuru domates posası) kaba yem kaynağı olarak kullanılma olanağı üzerine bir araştırma. A.Ü.Z.F. Dergisi 10. Sayı 1-2, Erzurum. IBRAHEM, H.M., ALWASH, A.H., Carotene and Tocopherol in Agro-industrial By-Products and wastes of the tropics. Nutr. Abst. and Rev., 12 (3),

8 JAYAL, T., and JOHRİ, G., Agro-industrial by products as livestock feeds. Dried and Ground Tomato- Pomace with concentrates for ruminants. Nutr. Abst. and Rev., 53-10, KOSBE, J., Nutritive value for ruminant of the canning industry by products: 1. Tomato pomace and pepper residues. Nutr. Abs. Rev. 60 (1), 140. MINITAB, Minitab Reference Manuel (Release 7.1). Minitab Inc. State Coll., P.A , USA. MSTAT, Mstat User s Guide : Statistics (Versions 5. ed) Michigan state University, Michigan, USA. PEKİYİ, A., OKUYAN, M.R., Bursa ve yöresindeki domates işleyen fabrikalardan çıkan posa kapasitesi ve domates posasının hayvancılıkta kullanım olanakları üzerine bir araştırma. U.Ü.Z.F. yayınları Bursa. PROTO, V., GIOFFRE, F., FRANCIA, A., MAIDINO, A., Chemical composition, digestibility in vivo and nutritive value of tomato skin and seed silage. Nutr. Abst. and Rev. 61 (7), SEVGİCAN, F., Hayvan Besleme Teksiri. E.Ü.Z.F. Yayınları, s : İzmir. YALÇIN, B.C., Keçi Yetiştiriciliği. Koyun-Keçi Hastalıkları ve Yetiştiriciliği. S : 450, TÜM VET. Hayvancılık Hizmetleri Yayını, No: 2, İstanbul,