SÜRÜCÜ DAVRANIŞLARI İLE STRES YARATICI FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ -Ankara ve İzmir İlleri Kent İçi Personel Taşımacılığı Yapan Sürücüler Örneği-

Transkript

1 Douz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 4, Say:3, 2002 SÜRÜCÜ DAVRANIŞLARI İLE STRES YARATICI FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ -Anara ve İzmir İlleri Kent İçi Personel Taşmaclğ Yapan Sürücüler Örneği- Yard.Doç.Dr.Cemile GÜRÇAY / Yard.Doç.Dr.İhsan YÜKSEL Douz Eylül Üniversitesi / Krale Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Öğretim Üyeleri e-posta : cemile.gurcay@deu.edu.tr e-posta : yusel94@isnet.net.tr ÖZET Yaşamda heresi etileyen olgulardan biri olan trafi, insanla başlayan, devam eden ve sonuçlanan bir özelli taşmatadr. Bu notada trafite yer alan insann davranşlar gidere daha önemli ve öncelili inceleme, araştrma alanlarndan birini oluşturmatadr. Ağrll olara trafi psiolojisinin çalşma onusu olan bu alanda davranşlarn ardnda yatan nedenler yasal düzenlemelerden ço daha önceli taşmatadr. Bu nedenle çalşmada, trafitei insan sorgulayaca şeilde sürücü davranşlarnda stres yaratc fatörlerin neler olduğu belirlenmeye çalşlmata ve İzmir ile Anara illerinde faaliyet gösteren, personel taşmaclğ yapan ii özel şiret çalşanlarndan elde edilen sonuçlar tartşmaya sunulara, öneriler oluşturulmatadr. 1.GİRİŞ Trafi, ulaşm sağlayan araç, sürücü, içinde seyredilen mean ve bu meana atlan diğer atörlerden (diğer sürücüler ve araçlar ile yayalar, trafi polisi gibi) oluşan bir devinim sürecidir. Bu devinimde üzücü sonuçlarn meydana gelmemesi, her bir öğenin seyredilen meana uygun bir şeilde yaplanmasna ve sergilenen davranşlarn urallara uygun olmasna bağldr(tnar/gürçay,1998,546). Diğer bir ifade ile trafi insanla başlayan, insanla devam eden ve insanla sonuçlanan her aşamasna yöneli olara atlanlamaz(tolere edilemez) düzeyde stresli, tehlieli ve yüse düzeyde bir abul edişi de içeren ayn zamanda tüm toplumlar ve insanlar bazen doğrudan bazen de dolayl olara ilgilendirip etileyen ço fatörlü bir süreçtir. Bu notada, ülemizdei 2000 yl verilerinde yer alan aza usur oranlarna baldğnda, insandan aynalanan ya da içinde insann olduğu aza usur 118

2 oran % 99,21 gibi ço yüse bir raamla ifade edilmetedir(%96,38 i sürücü aynal, % 2,68 i yaya aynal, % 0,15 i yolcu aynal)( 2.doc). Kazalara bir başa boyuttan baldğnda, 2001 yl il douz ay verilerinde meydana gelen aza says olup işi yaralanmş ve maddi ayp ise 185 trilyon olara gerçeleşmiştir(gülenç/ ). Bununla beraber yllar arasnda trafitei araç says(1996/ araç; 2000/ araç) 5 ylda % 74.4 orannda artaren aza says da buna paralel olara ( 1996/ aza; 2000/ aza) % 73.8 orannda artmştr(kgm,2001,9). Diğer bir deyişle Türiye de ortalama olara her gün işi sadece trafi azasnda hayatn aybetmetedir. Türiye Trafi Güvenliği Vaf Başan Erem Bulgun un vurguladğ nota her 5 ylda, bir deprem felaetiyle aybedilen adar insann trafi azalar sonucu aybedildiği dir(gülenç/ ). şeilde Dünya Banas Desteli Türiye Trafi Güvenliği Projesi apsamnda İsveçli Danşman Kuruluş Sweroad un raporunda yer alan verilerde de 2002 ylndan itibaren 10 yll perspetifte oluşan tablo hiç de iç açc görülmemetedir. Rapora göre 2006 ylnda trafi azas meydana gelip işi hayatn aybedeceen, 2011 ylnda aza says olup hayatn aybeden işi says olacatr ( haber/ 0,, tarih ~ t@nvid~76029,00.asp). Gere azalar sonucu ulaşlmş olan raamlar gerese geleceğe dönü tahminler ülemiz açsndan çözümlerin, istatistii verileri alt alta yazma ya da yasal düzenlemelerde aramatan ço fal bir yerde ve armaş bir alanda olduğuna işaret etmetedir. Niteim yasalar ne adar müemmel olursa olsun oruyucu, uygulayc ve yararlanclarn müemmelliği ile örtüşmediği sürece asallar ve sorunlar çözülme yerine yenileri ile büyüyebilecetir. Kazalardai oransal ağrlğna dayal olara çözümü, tp trafi gibi ço bilinmeyenli bir denlem olan insanda arama geremetedir. Trafite endinden, ortamdan, araçtan, urallardan ve çevredei diğer fatörlerden aynalanan değişenlerle baş başa alp onlar alglama ve yorumlama suretiyle davranş sergileme zorunda olan insann verdiği ararlarn ardnda yatan düşünce boyutu gidere daha önemli olmatadr. Trafite yer alan insan özellile de sürücü davranş boyutu ile anlamadan trafi sorunlarn çözebilme olanasz bir notaya gelmiştir. 2. DAVRANIŞ OLUŞUMUNA NEDEN OLAN UNSURLAR ve SÜRÜCÜ DAVRANIŞLARININ SINIFLANDIRILMASI Sürücü davranşn ve bu davranşn ardnda yer alan nedenleri açlayabilme, davranşn oluşumunda yaşanan süreçleri ve bu süreçlerin davranş üzerindei etilerini anlayara mümün olabilir. Bireysel davranş açlamada modern psiolojide yer alan ve davranşn üçlü sistemi olara ifade edilen unsurlar; İste, Kavrama(alglama) ve Eylem dir(james,1997). 119

3 İste; eti davranşdr ve hatadan açmada önemlidir. Hisleri, duygular, güdüleri(motiv) ve ihtiyaçlar yani insann eyleminin parças olan doğrudan hedefe yöneli her şeyi içerir. Trafite sinyal vermenin ardnda davranşn eti boyutu vardr. Sürücülerin oruyucu süreçlerini devreye soar ve hata oluşmasn engeller. Bu güdü yo olunca hataya düşülür ve sürücü sinyal vermez. Kavrama(alglama); bilişsel davranş olara da adlandrlr. Bilgileri, düşünceleri, sebepleri ve insanlarn eylemlerindei analiz etme ve arar verme süreçlerini içeren her şeyi apsar. Sürüş srasndai olaylar doğru yorumlama ve arar verme önemli bir bilişsel sürüş yeteneğidir. Bilişsel sürüş hatalar mantl olmayan ve birbiri ile bağlantl olaylarn yol açtğ yanlş arar verme sonucu oluşur. Biliyorum aramda imse yo, sinyal vermesem de olur şelindei düşünceleri içerir.bu yanlş ararlarla baz sonuçlar görmemezliten gelinir. Oysa i ör notada biri ya da polis denetimi olabilir. Eylem; psio-motor davranş olara adlandrlr. Sürücülerin açça görülen davranşlardr. Şerit değiştirmeden önce sinyal verme armaş bir psiomotor davranştr. Çünü, gelişmiş bir el-göz uyumu ister, geretiğinde frene basma ve aynaya bama için hazr olma gereir. Tablo 1. Sürücü Davranşlarnn Snflandrlmas(1990) D Ü Z 3 E Y ETKİ ALANI Etin Sürüş Sorumluluğu Bencil olmama ve erdem... Bencilli ve vicdani yetersizli BİLİŞSEL ALAN Bilişsel Sürüş Sorumluluğu Pozitif davranş ve düşünsel sağl... Negatif davranş ve çlgnl PSİKOMOTOR ALAN Psiomotor Sürüş Sorumluluğu Zev ve doyum... Stres ve depresyon D Ü Z 2 E Y ETKİN GÜVENLİK Etin Sürüş Güvenliği Savunmaya yöneli sürüş ve eşitli... Agresifli ve frsatçl BİLİŞSEL GÜVENLİK Bilişsel Sürüş Güvenliği Tarafsz atfetmeler... Tarafl atfetmeler PSİKOMOTOR GÜVENLİK Psiomotor Sürüş Güvenliği Kibar değiş-touşlar ve sainli... Kaba değiş-touşlar ve geresiz tepiler D Ü Z 1 E Y ETKİN YETERLİLİK Etin Sürüş Yeterliliği Düzenlemelerden doğan sorumlulu ve bireysel ontrol... Otoriteyi reddetme ve yetersiz bireysel ontrol BİLİŞSEL YETERLİLİK Bilişsel Sürüş Yeterliliği Bilgi ve farndal... Eğitimsizli ve hatal düşünme PSİKOMOTOR YETERLİLİK Psiomotor Sürüş Yeterliliği Doğru eylemler ve diat... Hatal, yanlş eylemler ve diatsizli Kayna:James,1997 Tabloda snflandrlmş başllarda yer alan davranşsal alanlarn trafitei görünümlerinin nasl gerçeleştiğine baldğnda, aşağda yer alan davranşsal sonuçlar oluşmatadr. 120

4 DÜZEY 3 Etin Sorumlulu / Fedaarl ve Ahla Sürüş srasnda erdem ya da dini ilelere eylemlerinde, düşüncelerinde ve güdülerinde sahip olma Birine zarar vermeten ve incitmeten çeinme Trafitei diğer insanlarn duygular onusunda diatli olma DÜZEY 3 Etin Sorumluluğun Esiliği / Egoizm ve Vicdani Esili Trafitei diğer sürücülere zarar verme isteğine ve intiam duygularna sahip olma Başalarna arş misilleme yapma isteğine sahip olma Diğer arayolu ullanclarnn ha ya da duygularn minimize etme ya da bunlara aldrmama DÜZEY 3 Bilişsel Sorumlulu / Olumlu Davranşlar ve Düşünsel Sağl Sürüş srasndai eylemlerin olas sonuçlarn zihninde canlandrma ya da öngörme Diğer insanlar ve onlarn eşyalarn oruyucu sürüşü gerçeleştirme Başalarnn sürüş güvenliğini sağlama için gerçe bilgilere dayal olara davranma DÜZEY 3 Bilişsel Sorumluluğun Esiliği / Olumsuz Davranşlar ve Çlgnl Kötü sürüş senaryolar oluşturma Sürücülerin, fizii görünüşlerine ya da arabalarna baara onlarn araterleriyle ilgili ötü şeyler söyleme Arabada izole edildiğini ve imsenin görmediğini düşünme DÜZEY 3 Psiomotor Sorumlulu / Zev Alma ve Doyum Sürüş esnasnda sürme, gözlemleme, düşünme ve hareetleri ontrol etmeten zev alma Sürüş srasnda iyi bir ruhsal duruma sahip olma Sürüşe yöneli düşünme, plan yapma, arar alma gibi düşünsel çaba geretiren süreçlerle meşgul olma... DÜZEY 3 Psiomotor Sorumluluğun Esiliği / Stres ve Depresyon Çaresiz bir ruh haline izin verere ya da enerji esiliği ile birinin sürüşünü olumsuz yönde etileme Sürüş esnasnda endişe, oru ve tahri duygularna sahip olma Birisinin sürüş hatas görüldüğünde deneyime dönü var olan saygnlğn aybetme DÜZEY 2 Etin Güvenli / Savunma ve Tarafszl ya da Eşitli Diğer yol sürücülerine arş dürüst olmaya çalşma Diğer arayolu sürücülerinin potansiyel hatalarna arş tedbirli olmay sürdürme DÜZEY 2 Etin Güvenliğin Esiliği / Agresifli ve Frsatçl Diğer sürücülerin yarşmac bir dürtü ile ilerlemelerine neden olma Karayolu ullanclarna arş zgnl duygusuna sahip olma 121

5 Diğer sürücülerin davranşlarnda hor görüldüğünü ya da göz dağ verildiğini düşünme DÜZEY 2 Bilişsel Güvenli / Tarafsz Atfetmeler Diğer arayolu ullanclarnn davranş ya da güdüleri için mantl açlamalar yapma Olaylar her arayolu ullancsnn baş ve alglar ile değerlendirme Ne olduğunu anlayaca şeilde bir sürüş durumunu analiz etme DÜZEY 2 Bilişsel Güvenliğin Esiliği / Tarafl Atfetmeler Birinin sürüş pozisyonuna dönü endi içinden gelen engelleri başalarna atfetme Diğerlerinin sürüş davranşlar ile ilgili önyargl, aslsz, varsayma dayal açlamalar yapma Birinin yanlş bir şeyini bireysel olara atlama DÜZEY 2 Psiomotor Güvenli / Kibar Değiş Touşlar ve Sainli Başa bir sürücü ile üzücü bir şey yaşadtan sonra hzl bir şeilde endine gelme Provoasyon ile yüzyüze geldiğinde oluşan basya direnme ve sain alma Diresiyonda iyi bir ruh halinde olmay sürdürme... DÜZEY 2 Psiomotor Güvenliğin Esiliği / Kaba Değiş Touşlar ve Geresiz Reasiyonlar Diğer sürücülerin aba davranşlarna aşr tepi gösterme Diğer arayolu ullanclarnn hareet ve elimelerinden izole olma Diğer arayolu ullanclarndan ya da ötü sözlerinden şiayet etme DÜZEY 1 Etin Yeterlili / Kurallara Uyma ve Bireysel Güven Trafi işaret ve düzenlemelerine uymada isteli olma Trafi düzenlemelerinde bireysel olara sorumlu olduğunu düşünme Trafi lambalarnda, dur işaretlerinde ya da trafi aşndai gecimelerde beleren sabrl ve ontrollü olma DÜZEY 1 Etin Yeterliliğin Esiliği / Otoriteyi Reddetme ve Bireysel Güven Esiliği Polis ve trafi çalşanlarn da içeren şeilde yaplardan ve trafi düzenlemelerinden hoşlanmama Trafi aşnda sabrsz olma DÜZEY 1 Bilişsel Yeterlili / Bilgi ve Farndal Sürüş ileleri ile gerçelerini hatrlama ve öğrenme Birinin sürüş hatalarn gözlemleyere öğrenme bunlar diğer sürücülerde de ontrol etme Doğru sürüş ilelerini ya da doğru hareetleri düşünsel olara art arda terarlama 122

6 DÜZEY 1 Bilişsel Yeterliliğin Esiliği / Eğitimsizli ve Yanlş Düşünme Sürüşte hz limitinin ço yavaş olduğunu düşünme Yavaş gitme yerine polisin izlemediğine arar verme Hz limitlerinde sürmetense endi hzmzn güvenli olduğuna inanma Hiçbir yerde yasal hz limiti olmadğn varsayma Doğru bir şey yapldğ düşünüldüğünde bunun yanlş olduğuna inanma DÜZEY 1 Psiomotor Yeterlili / Doğru Davranşlar ve Diat Rutin sürüş pozisyonlarnda doğru eylemler sergileme İşaretlere arş diatli olma ve diğer arayolu ullanclarna diat etme Trafite hz limitini aşmadan yer alma Sürüş srasnda güzel ve doğru şeyleri hatrlayara uygulama DÜZEY 1 Psiomotor Yeterliliğin Esiliği / Hatal Davranşlar ve Diatsizli Çlgn duygular ya da yetersiz onsantrasyon ile sürme Rutin bir sürüş durumunda illegal olan ve doğru olmayan hareetleri yapma Trafi oşullarna diatte yetersiz olma ya da işaretlere diat etmeme Böylesi bir armaş davranşsal tablo, trafite insan ve insana yöneli davranşlar ile bu davranşlarn ardnda yatan nedenlerin neler olduğunu anlamann önemini bir ez daha vurgulamatadr. Bu nedenle çalşmada, güvenli sürüş davranşna ş tutma amacyla sürücü davranşlar uygulamal olara incelenmeye çalşlmştr. Sürücü davranşlarna farl boyutlardan yalaşma olasdr. Anca çalşmada sürücü davranşlarnn stres oluşturucu fatörlerle olan ilişisi temel almştr. Sürücü stresi, uzun yol ya da günlü araç ullanmnda trafitei olaylara, bilişsel, duygusal ya da fizyoloji yantlarn biriimli sonucudur. Anca sürücü stresi araç ullanmann dşndai bir ço fatörle de bağlantldr. Sürücü stresinin araç ullanmann dşnda alan zamanlarda da yaşanabileceği, örneğin işinin aile ve iş ortamnda duyduğu huzursuzlu, gerginli araç ullanmasna da yansyabilir. Öte yandan yaşam oşullarndan sağlanan doyum, iyi bir sağl, iş güvencesi, tatmin edici ailesel ve meslesel ilişiler stresi azaltan fatörlerdir. Bu fatörlerin herhangi birinde oluşan bir olumsuzlu, strese yol açabilir dolaysyla sürüş performansn etileyebilir (Gulian ve ar.,1989:585). Sürücü stresi fatörlerini belirleme amacyla Hartley ve El Hassani nin (1994:221) 190 otobüs ve amyon sürücüsüne yöneli yapmş olduğu çalşmada toplam varyansn.38 ini açlayan 6 fatör saptanmştr. Belirlenen fatörler sürüş saldrganlğ, sürücülüten hoşlanmama, sürüş ontrolündei güven, 123

7 onsantrasyon düzeyi, avşa stresi ve sürüş soğuanllğ olara isimlendirilmiştir (Hartley ve El Hassani,1994:221).Yaznda yer alan bir diğer çalşma ise Gulian ve aradaşlarnn (1989:585) 97 sürücü üzerinde yapmş oldular araştrmadr. analizi sonucunda bulunan 5 fatör toplam varyansn 38.2 sini açlamştr. ler; sürüş saldrganlğ, sürücülüten hoşlanmama, gerilim, engellenme ve zgnl olara tanmlanmştr (Gulian ve ar.,1989:585). Yüsel ve Kurt un (2001) öğrenci taşmaclğ yapan 63 sürücüye yöneli yapmş olduğu çalşmada ise özdeğeri 1 den büyü 8 fatör saptamştr. ler; avşa stresi, sürücülüten hoşlanmama, araç sollamas ve süreli hazr olma, sinirlenme durumunda saldrganca araç ullanma, sürüş saldrganlğ, engellenme, ris alma, trafi aşnn yoğun olduğu saatler olara tanmlanmştr. Yazndai çalşmalarda görüldüğü gibi sürücü stresine neden olan fatörler ço saydadr. Bununla birlite farl araştrmalarn sonuçlarnda benzer fatörler bulunduğu gibi farl stres oluşturucu fatörler de bulunmatadr. Bu çalşmada Anara ve İzmir de ent içi personel taşmaclğ yapan sürücülerin özellileri, davranşlar ve stres yaratc fatörler arşlaştrmal incelenmeye çalşlmştr. 3.GEREÇ VE YÖNTEM Araştrmann örneği Anara ve İzmir de ent içi personel taşmaclğ alannda faaliyet gösteren özel ii şirette çalşan sürücülerden rassal örnelem yöntemi ile seçilmiştir. Araştrmann verileri Anara da faaliyet gösteren 61 sürücü ve İzmir de faaliyet gösteren 61 sürücü olma üzere toplam 122 servis sürücüsünden elde edilmiştir. Bu çalşmada sürücülerin işisel özellileri, davranşlar ve sürücü stresini belirleme için toplam 70 soru içeren bir anet ullanlmştr. Anetin sürücü davranşlar ve sürücü stresini belirleme için oluşturulan bölümdei maddeler Yüsel ve Kurt (2001) un çalşmasndan alnmştr. Yüsel ve Kurt (2001) un çalşmasnda anetin Cronbach Alpha değeri.7950 bulunmuştur. Bu araştrmada Anara örneğine ilişin olara Cronbach Alpha değeri.7813, İzmir örneğine ilişin olara Cronbach Alpha değeri.6747 ve toplam örne içinse Cronbach Alpha değeri.7568 bulunmuştur. 4. BULGULAR 4.1. Sürücülere ilişin genel tanmlayc özelliler Tablo 2 de sürücülere ilişin tanmlayc özelliler verilmiştir. Araştrmann örneğini oluşturan sürücülerin yaş ortalamasnn olduğu saptanmştr. Sürücülerin.902 sinin evli,.057 sinin bear ve.041 inin boşanmş olduğu öğrenilmiştir. İncelenen sürücülerin ortalama 2 çocu sahibi oldular saptanmştr. Eğitim düzeyleri incelendiğinde sürücülerin.672 isinin ilöğretim,.295 inin ortaöğretim ve.033 ünün yüseöğretimli oldular belirlenmiştir. 124

8 Sürücülerin günlü çalşma süresi ortalamas 6.59 saat, günlü araç ullanm süresi ortalamasnn 6.06 saat, günlü uyuma süresi ortalamas 7.54 saat, haftal dinlenme süresinin ortalamas 1.56 gün, günlü araç ullanm ortalamasnn m. olduğu saptanmştr. Değiştirilen iş says ortalamas 2.18, geçirilen trafi aza says ortalamasnn ise 1.49 olara belirlenmiştir. Tablo 2. Sürücülerin Tanmlayc Özellileri Özelliler Ortalama Standart Sapma Sürücülerin yaş ortalamas (Yl) amann Gelişim Süreci ve Politi Pazarlama, Pazarlama Günlü araç ullanm süresi (Saat) Günlü uyuma süresi (Saat) Haftal dinlenme süresi (Gün) Günlü araç ullanm (m.) Değiştirilen iş says Sürücü ehliyetinin süresi (Yl) Geçirilen aza says Geçirilen azann ne adar süre önce gerçeleştiği (Yl) Tablo 3 de sürücülerin mesleğe ilişin özellileri verilmiştir. İncelenen sürücülerin.762 si geçimini sürücülü mesleğinden azandğn,.484 ü sürücülü işini şiret adna gerçeleştirdiğini,.516 s sürücülü işini endi adna gerçeleştirdiğini belirtmiştir. Sürücülerin.393 ü halen yapmş oldular bu işi değiştirme istedilerini,.475 inin günlü sürüş programn yoğun bulduğunu,.664 ünün sürüş programnn gerçeleşmemesi durumunda yaptrmla arşlaştlar öğrenilmiştir. Yapmş oldular trafi azasnda sorumluluğunun olduğunu düşünenlerin.393, yapmş oldular trafi azasndan sonra sürüş biçiminde değişili yapanlarn.377 düzeyinde olduğu saptanmştr. Özelliler Tablo 3. Sürücülerin Mesleğe İlişin Özellileri Geçimini sürücülü mesleğinden azanma Sürücülü işini şiret adna gerçeleştiren Sürücülü işini endi adna gerçeleştiren Halen yaplan işi değiştirme isteyenler Günlü sürüş programn yoğun bulan Sürüş programnn gerçeleşmemesi durumunda yaptrmla arşlaşma. Yapmş olduğunuz trafi azasnda sorumluluğunuzun olduğunu düşünme. Trafi azasndan sonra sürüş biçiminde değişili yapma. Evet % N=

9 Tablo 4 de sürücü stresi değişenlerinin Anara, İzmir ve toplam örneğe ilişin ortalama ve standart sapmalar ile Anara ve İzmir örneği ortalamalar arasnda.05 anlamll düzeyinde istatistisel farllğ verilmiştir. Sinirlendiğinde genellile saldrganca araç ullanma (DS03), bir diğer arac geçmeyi deneyip de geçememe durumunda sinirlenme (DS04), araç ullanmann güçlü olma duygusunu verme (DS05), araç ullanmann trafitei risleri almaya değer olmas (DS06), trafitei sürücülerin belenmedi davranşlarna arş tepi gösterme (DS08), diğer araçlarn beni sollamasndan rahatsz olma (DS23), diğer sürücülerin yanlş bir şey yapmas durumunda eyifsizliğin oluşmas (DS24) değişeninin Anara örneği ortalamasnn İzmir örneğine ilişin ortalamadan yüse olduğu görülmetedir. Bu değişenlerin ortalamalar arasndai farll istatistisel olara.05 anlamll düzeyinde önemli bulunmuştur. Diğer sürücü stresi değişenlerinin ortalamalar incelendiğinde Anara ve İzmir örneği arasnda istatistisel olara.05 anlamll düzeyinde farll bulunmadğ görülmetedir. Tablo 4. Sürücü Stresi lerinin Ortalama ve Standart Sapmalarna Göre Dağlm Kodu Ortalama (Anara ) Standart Sapma (Anara) Ortalama (İzmir ) Standart Sapma (İzmir) Ortalama (Genel ) Standart Sapma ( Genel) Önemlili n = 61 n = 61 n = 61 n = 61 n = 122 n = 122 DS01 DS02 DS03 DS04 DS05 DS06 DS07 DS08 DS09 DS10 DS11 DS12 DS13 DS14 DS15 DS16 DS17 DS18 DS19 DS20 DS21 DS22 DS23 DS Toplam P<.05 P <.05 P <.05 P <.05 P <.05 P <.05 P <.05 P <

10 Tablo 5 de sürücülerin son zamanlarda sosyal ve psioloji duyumsamalar verilmiştir. Anara ve İzmir örneğini oluşturan toplam örneğe ilişin düzeyler incelendiğinde; süreli olara endilerini gerilimli duyumsayanlar.426, sorunlarla başa çamayacağn duyumsayanlar.377, ativitelerden esisi adar zev almayanlar.484, yoğun mutsuzlu duyumsayanlar.475 düzeyinde bulunmuştur. Kendine olan güvende azalma olduğunu duyumsayanlar.164, endini değersiz bir işi olara düşünenler.180 olduğu saptanmştr. İşsiz alma aygs duyumsayanlarn.402, önemli ölçüde parasal sorun yaşayanlarn.557 düzeyinde olduğu saptanmştr. Tablo 5. Sürücülerin Son Zamanlardai Sosyal ve Psioloji Duyumsamalar Evet (Anara) % n = 61 Evet (İzmir) % n = 61 nemliliض Evet Toplam rneض % n = 122 Süreli olara endisini gerilimli duyumsama Sorunlarla başa çamayacağn duyumsama Ativitelerden esisi adar zev alma Yoğun mutsuzlu duyumsama Kendine olan güvende azalma duyumsama Kendini değersiz bir işi olara düşünme İşsiz alma aygs duyumsama Önemli ölçüde parasal sorun yaşama Tablo 6 da sürücülerin araç ullanm sürecindei davranş durumlar verilmiştir. Toplam örneğe ilişin bulgular incelendiğinde; hzl araç ullanmatan suçlu bulunanlar.221, tehlieli araç ullanmatan suçlu bulunanlar.131, alollü araç ullanmatan suçlu bulunanlar.057, araç ullanren radyo v.b. dinleyenler.803, araç ullanren cep telefonu ullananlar.230 olduğu görülmüştür. Yorgun olduğunda dinlenenler.803, araç abinin tasarmn stresli bulan.320, geceleyin araç ullanmay stresli bulan.320, aracn gürültüsünü stresli bulan.689, aracn yüse düzeydei ssn stresli bulan.566 olduğu saptanmştr. 127

11 Tablo 6. Sürücülerin Araç Kullanm Sürecindei Davranş Durumlar Evet Evet Trafi azas yapan sürücüler Hzl araç ullanmatan suçlu bulunma Tehlieli araç ullanmatan suçlu bulunma Alollü araç ullanmatan suçlu bulunma Araç ullanren radyo v.b. dinleme Araç ullanren cep telefonu ullanma Yorgun olduğunuzda dinlenme Araç abininin tasarmn stresli bulma Geceleyin araç ullanmay stresli bulma Aracn gürültüsünü stresli bulma Aracn yüse düzeydei sy stresli bulma Trafi levhalarna genellile uyma Sinyal verme alşanlğnn bulunmas Araçtai insanlarn sorumluluğunu duyumsama (Anara) % n = (İzmir) % n = P<.05 P<.05 P<.05 Önemlili Evet Toplam rneض % n = Araştrmann toplam örne düzeyinde trafi levhalarna uyduğunu belirtenler.934, sinyal verme alşanlğ olduğunu belirtenler.877, araçtai insanlarn sorumluluğu duyumsayanlarn.803 olduğu saptanmştr Anara örneğine ilişin sürücü stresi boyutlarnn belirlenmesi Araştrmann Anara örneğini oluşturan 61 sürücüye ilişin stres boyutlar belirlenmeye çalşlmştr. Bu amaçla 24 stres değişeni (E) temel bileşenler analiziyle incelenmiş ve varimax rotasyon yöntemiyle boyutlar belirlenmeye çalşlmştr. analizine alnan örneğin yeterliliği Kaiser-Meyer Olin (KMO) testiyle ve fatör analizi bulgularnn istatistisel anlamllğn belirleme amacyla da Bartlett testi yaplmştr. KMO testi değerinin.633 ve Bartlett testinin sonucunun ise (P<.001) olduğu saptanmştr. Her ii test sonucunun da fatör analizi için yeterli olduğu görülmüştür. Sürücü stresine ilişin 24 değişen varimax analizi sonucunda özdeğeri 1 den büyü 7 fatör altnda toplanmştr. Bu 7 fatör toplam varyansn.6906 sn açlamştr. Birinci fatör toplam varyansn.1686 sn açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler ve değişenlerin fatörlerle olan ayn öenliliği Tablo 7 de verilmiştir. 128

12 Tablo 7. Sürücü Stresi Boyutu (Kavşa stresi ) Kavşata bana yetişip geçildiği zaman endişelenirim Kavşata bana yetişip geçildiği zaman öfelenirim Bir diğer araca yetişip geçtiğimde gergin olurum Kavşata bana yetişip geçildiği zaman snt hissederim Genelde bir diğer aracn beni sollamasndan rahatsz olurum Araç ullanma beni genellile mutlu etmez İinci fatör toplam varyansn.1442 sini açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler Tablo 8 de sunulmuştur. Tablo 8. Sürücü Stresi Boyutu (Sürüş Saldrganlğ) Sinirlendiğimde genellile Saldrganca araç ullanrm..815 Bir diğer arac geçmeyi deneyip de geçemezsem.684 sinirlenirim..659 Trafiğin yoğun olduğu saatlerde genellile sabrsz.577 olurum..573 Bilmediğim yollarda araç ullanren gergin olurum..538 Araç ullanma beni genellile Saldrgan yapar. Araç ullanma bana güçlü olduğum duygusunu verir Toplam varyansn.0849 unu açlayan üçüncü fatör Tablo9 de g örülmetedir. Tablo 9. Sürücü Stresi Boyutu (Zor Yollarda Araç Kullanm) Araç ullanma beni genellile sinirlendirir. Zor yollarda onsantrasyonumu arttrrm. Zor yollarda daha diatli ve tedirgin olurum Dördüncü fatör toplam varyansn.0833 ünü açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler Tablo 10 da verilmiştir. 129

13 ) Tablo 10. Sürücü Stresi Boyutu (Uygun Olmayan Trafi Koşullar Olumsuz hava oşullarnda araç ullanma beni genellile endişelendirir. Yoğun trafite daha tedirgin oluyorum ağrllarna göre 5.fatör altndan toplanan değişenler Tablo 11 da sunulmuştur. Bu fatör toplam varyansn.0728 ini açlamştr. Tablo 11. Sürücü Stresi Boyutu (Engellenme) Yavaş hareet eden araçlarn arasndan ullanren zarm. Trafi şlarna yalaşren şlarn değişmesi beni zdrr. Bir diğer arac geçmeye çalşp ta geçemezsem genellile huzursuz olurum Sürücü stresi boyutlarn oluşturan 6.fatör toplam varyansn.0711 ini açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler Tablo 12 de verilmiştir. Tablo 12. Sürücü Stresi Boyutu (Ris Alma) Olana olduğu her frsatta diğer araçlar geçme eğilimindeyim. Araç ullanma yoldai ve trafitei risleri almaya değer Özdeğeri 1 den büyü olan sonuncu fatör Tablo 13 de sunulmuştur. Bu fatör toplam varyansn.0655 ini açlamştr. 130

14 Tablo 13. Sürücü Stresi Boyutu (Diğer Sürücü Davranşlar) Trafitei sürücülerin belenmedi davranşlarna arş tepi gösteririm. Diğer sürücülerin yanlş bir şey yapmas eyfimi açrr İzmir örneğine ilişin sürücü stresi boyutlarnn belirlenmesi Araştrmann İzmir örneğini oluşturan 61 sürücüye ilişin stres boyutlar temel bileşenler analiziyle incelenmiş ve varimax rotasyon yöntemiyle belirlenmeye çalşlmştr. Bu amaçla 24 stres değişeni (E) analizine alnmştr. analizine alnan örneğin yeterliliği Kaiser-Meyer Olin (KMO) testiyle ve fatör analizi bulgularnn istatistisel anlamllğn belirleme amacyla da Bartlett testi yaplmştr. KMO testi değerinin.475 ve Bartlett testinin sonucunun ise (P<.001) olduğu saptanmştr. Her ii test sonucunun da fatör analizi için yeterli olduğu görülmüştür. Sürücü stresine ilişin 24 değişen varimax analizi sonucunda özdeğeri 1 den büyü 9 fatör altnda toplanmştr. Bu 9 fatör toplam varyansn.7205 ini açlamştr. ağrllarna göre birinci fatör altnda toplanan değişenler ve değişenlerin fatörlerle olan ayn öenlili değerleri Tablo 14 de verilmiştir. Bu fatör altndai değişenler toplam varyansn.0969 unu açlamştr. Tablo 14. Sürücü Stresi Boyutu (Kavşa Stresi) Kavşata bana yetişip geçildiği zaman snt hissederim. Kavşata bana yetişip geçildiği zaman endişelenirim. Kavşata bana yetişip geçildiği zaman felenirim. Bir diğer arac geçmeyi deneyip de geçemezsem genellile sinirlenirim İzmir örneğine ilişin belirlenen 2.sürücü stresi boyutu Tablo 15 de verilmiştir. Bu fatör altnda toplanan değişenler toplam varyansn.0911 ini açlamştr. 131

15 Tablo 15. Sürücü Stresi Boyutu (Sürüş Saldrganlğ) Sinirlendiğimde genellile Saldrganca araç ullanrm..792 Olana olduğu her frsatta diğer araçlar geçme eğiliminde olurum Üçüncü sürücü stresi boyutu toplam varyansn.0826 sn açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler ve değişenlerin ayn öenlili değerleri Tablo 16 da verilmiştir. Tablo 16. Sürücü Stresi Boyutu (Trafi Aşnn Yoğun Olmas) Trafi şlarna yalaşren şlarn değişmesi beni zdrr. Trafiğin yoğun olduğu saatlerde genellile sabrsz olurum. Bir diğer arac geçmeye çalşp ta geçemezsem genellile huzursuz olurum. Yoğun trafite daha tedirgin olurum. Araç ullanma beni genellile Saldrgan yapar Tablo 17 de İzmir örneğine ilişin dördüncü sürücü stresi boyutu görülmetedir. Bu fatör toplam varyansn.0833 ünü açlamştr. Tablo 17. Sürücü Stresi Boyutu (Diğer Araçlarn Sollamas) Genelde diğer araçlarn beni sollamasndan rahatsz olurum Toplam varyansn.0821 sn açlayan 5.fatör Tablo 18 de verilmiştir. 132

16 Tablo 18. Sürücü Stresi Boyutu (Zor Yollarda Araç Kullanma) Zor yollarda daha diatli ve tedirgin olurum. Olumsuz hava oşullarnda araç ullanma beni genellile endişelendirir. Bilmediğim yollarda araç ullanren genellile gergin oluyorum Tablo 19 da altnc sürücü stresi boyutu altnda toplanan değişenler görülmetedir. Bu fatör altnda toplanan değişenler toplam varyansn.0787 ini açlamştr. Tablo 19. Sürücü Stresi Boyutu (Sürücülüten Hoşlanmama) Araç ullanma beni genellile sinirlendirir. Araç ullanma beni genellile mutlu etmez. Bir diğer araca yetişip geçtiğimde gergin olurum Toplam varyansn.0765 ini açlayan 7.fatör Tablo 20 de yer almatadr. Tablo 20. Sürücü Stresi Boyutu (Diğer Sürücü Davranşlar) Diğer sürücülerin yanlş bir şey yapmas eyfimi açrr. Trafitei sürücülerin belenmedi davranşlarna arş tepi gösteririm. Zor yollarda onsantrasyonumu arttrrm İzmir örneğine ilişin 8.sürücü stresi boyutu toplam varyansn.0661 ini açlamştr. Bu fatör altnda toplanan değişenler Tablo 2 de verilmiştir. 133

17 Tablo 21. Sürücü Stresi Boyutu (Ris Alma) Araç ullanma bana güçlü olduğum duygusunu verir. Araç ullanma yoldai ve trafitei risleri almaya değer Tablo 22 de ise 9.fatör görülmetedir. Bu fatör toplam varyansn.0613 ünü açlamştr. Tablo 22. Sürücü Stresi Boyutu (Engellenme) Yavaş hareet eden araçlarn arasnda araç ullanren zarm SONUÇ Anara ve İzmir de personel taşmaclğ alannda faaliyet gösteren ii işletmedei sürücülerin genel özellileri, araç ullanm sürecindei davranşlar ve stres oluşturucu fatörlerin belirlenmeye çalşldğ araştrmada sürücüler günlü ortalama 6.06 saat ve m. araç ullanmatadrlar. Meslei yaşamlar süresince ortalama 1.49 trafi azas geçirmiş olup, meydana gelen trafi azasnda sorumluluğu olduğunu düşünenlerin oran.393 olara oluşmuştur. Geçirdileri trafi azas/azalar sonras sürüş biçiminde değişili yapanlarn.377 olduğu belirtilmiştir Sürücülerin araç ullanm sürecindei davranşlar incelendiğinde, aza yapan, hzl, tehlieli ve alollü araç ullanmatan suçlu bulunanlar srasyla.705, 221,.131 ve.057 dr. İzmir de faaliyet gösteren sürücülerin aza yapma ve alollü araç ullanma oranlar Anara dai sürücülerden daha fazla bulunmuştur. Anara ve İzmir örneği arasnda istatistisel olara.05 anlamll düzeyinde far bulunmuştur. İncelenen sürücülerin.426 s son zamanlarda endisini gerilimli hissetmete olup,.377 si sorunlarla başa çamayacağn düşünmetedir. Sürücülerin.484 ü ativitelerden esisi adar zev alamadğn ifade ederen,.475 i yoğun mutsuzlu yaşamata,.164 ü endine olan güvende azalma olduğunu ve.180 i de endini değersiz bir işi olara duyumsadğn ifade etmetedirler. İşsiz alma aygs duyumsayanlarn oran ise.402 dir. Anara ve İzmir örneği arasnda.05 anlamll düzeyinde istatistisel bir farll görülmemiştir. 134

18 Anara ve İzmir örneğine ilişin sürücü stresi değişenlerinin ortalamalar incelendiğinde; saldrganca araç ullanma, bir diğer arac geçmeyi deneyip de geçememe durumunda sinirlenme, araç ullanmann güçlü olma duygusunu verme, araç ullanmann trafitei risleri almaya değer olmas, trafitei sürücülerin belenmedi davranşlarna arş tepi gösterme, diğer araçlarn beni sollamasndan rahatsz olma, diğer sürücülerin yanlş bir şey yapmas durumunda eyifsizliğin oluşmasna ilişin değişenler arasnda istatistisel olara.05 anlamll düzeyinde farll bulunmuştur. Sürücü stresini oluşturan 24 değişenin (E) ortalaşa ilişisini belirleme amacyla gerçeleştirilmiş olan fatör analizinde, Anara örneğine ilişin bulgularda 24 değişen özdeğeri 1 den büyü 7 fatör altnda toplanmştr. analizi sonucunda belirlenen fatörlerin isimlendirilmesi aşağdai şeilde oluşmuştur: - Kavşa stresi - Sürüş saldrganlğ - Zor yollarda araç ullanm - Uygun olmayan trafi oşullar - Engellenme - Ris alma - Diğer sürücü davranşlar Bu fatörler toplam varyansn.6906 sn açlamştr. ler altnda toplanan değişenlerin fatör ağrllarnn.472 ile.843 aralğnda olduğu saptanmştr. öenlili değerleri ise.405 ile.808 arasndai bir aralta dağlm göstermiştir. İzmir örneğine ilişin fatör analizi bulgularna göre ise 24 değişen özdeğeri 1 den büyü 9 fatör altnda toplanmş olup isimlendirilmesi aşağdai gibi gerçeleştirilmiştir: - Kavşa stresi - Sürüş saldrganlğ - Trafi aşnn yoğun olmas - Diğer araçlarn sollamas - Zor yollarda araç ullanma - Sürücülüten hoşlanmama - Diğer sürücü davranşlar - Ris alma - Engellenme Bu fatörler toplam varyansn.7205 sn açlamştr. ler altnda toplanan değişenlerin fatör ağrllarnn.908 ile.106 aralğnda olduğu saptanmştr. öenlili değerleri ise.875 ile.596 arasndai bir aralta dağlm göstermiştir. 135

19 Önlemenin tedavi etmeten daha olay ve ucuz olduğu gerçeği trafi onusunda olmazsa olmaz atör olan insana dönü süreçleri özellile de psioloji alana yöneli olara daha s ele almay ve alc çözümler üretmeyi gereli lmatadr. İnsan anlamadan ve düzeltmeden trafi azalarndai il sray ter etmemiz olas gözümemetedir. Çünü, trafi sadece İçişleri Baanlğ, Karayollar Genel Müdürlüğü gibi urumlarn sorumluluğunda yürütülece çalşmalarla ve ağt üzerinde alan düzenlemelerle iyileşme şansn yaalayabilece bir görünüm ve içeriğe sahip değildir. Trafi tamamen bireysel bir süreçtir. Yasal düzenlemeler ise sadece bu süreçte doğru ve hatal davrananlar ayrmaya yarayan bir ayraçtr. Yaşamn pe ço alannda olduğu gibi trafite de esas olan toplumda farndal ve buna dayal duyarll yaratmatr. Farnda olara içselleştirilmemiş hiçbir şey düzelmez. Slogan ötesi özünü avramaya dönü farndalğ arttrc bilgilendirme süreçleri ile yol alma gerelidir. Sadece bir yanmza bir şey olduğunda almza gelen ve bizi hareete geçiren süreçler, düşünsel ve davranşsal tutarllğ içermediği için bir sabun öpüğü adar alc olmata ama bireysel boyutta gündemde almay sağlamatadr. Denetim sürecinin sağll, süreli ve herese eşit işlemesi gereliliği de ültürel bir ihtiyaçtr. Kötü örnelerin örne olduğu toplumumuzda iyi örneler başlangçta anca ve anca denetimle sağlanabilir. Unutulmamas gereen en önemli nota, her alanda örne alnan toplumlarla ülemizin yerel farlllarnn olduğudur. Her alanda olduğu gibi trafite de bizim insanmza uygun düzenlemeler geremetedir. Sabahtan aşama değişen, tutarllğ endi içinde bile tartşmal olan düzenlemelerle trafite alc çözüme dönü olara yol alma olas değildir. Tp sağl gibi toplumda yaşayan heresi yaşamnn herhangi bir diliminde az ya da ço, doğrudan ya da dolayl olara etilemete olan trafi olgusu ulusal yönetim ademelerinin en üst notasnda bulunan işiden bugün doğan çocuğa adar heresi ilgilendirmetedir. Özel ve amu tüm urumlarn sorumlulu almas gereen bir görünümde süreliliği olan uygulamalarla bireysel ve toplumsal olara düşünsel ve davranşsal boyutlarda içselleşmelidir. Bunun bir diğer ad trafite doğru davranşlarn sergilenmesi ve doğru uygulamalarn eşit olara yaşanmasn ifade eden olumlu trafi ültürü ne ihtiyaç olduğudur. KAYNAKLAR Gulan, E./ Matthews, G./ Glendon, A.I./ Daves, D.R./ Debney, L.M., (1989), Dimensions of Driver Stress, Ergonomics, 32, Gülenç, Erhan(2001); Trafi Kazalarnda 9 Ayda 3371 Kişi Öldü, BYA Haber Merezi, Hartley, L.R./ El Hassani, J., (1994), Stress, Violations and Accidents, Applied Ergonomics, 32,

20 James, Leon(1997); Principles of Traffic Psychology-An Overview of Twenty Years , Karayollar Genel Müdürlüğü(2001); Trafi Kazalar Özeti, Bam Dairesi Başanlğ Trafi Şubesi Müdürlüğü, haber/ 0,, tarih Tnar, Yaşar Mustafa / Gürçay, Cemile(1998); Yapsal ve Kültürel Ortam Etileri Açsndan Sürücü Davranşlar, 6.Ergonomi Kongresi Bildirileri, Anara Üniversitesi/Milli Prodütivite Merezi, MPM Yayn No.622, Anara, 1998, s doc Yüsel, İ./ Kurt, M., (2001), Sürücü Stresi Boyutlarnn Belirlenmesi, 8. Ulusal Ergonomi Kongresi, Douz Eylül Üniversitesi, İzmir EK: DS01- Araç ullanma beni genellile saldrgan yapar. DS02- Ne zaman olana olsa diğer araçlar geçme eğilimindeyim. DS03- Sinirlendiğimde saldrganca araç ullanrm DS04- Bir diğer arac geçmeyi deneyip de geçemezsem genellile sinirlenirim. DS05- Araç ullanma bana güç duygusu verir. DS06- Araç ullanma yoldai, trafitei risleri almaya değer. DS07- Olumsuz hava oşullarnda araç ullanma beni endişelendirir. DS08- Diğer sürücülerin belenmedi manevralarna arş tepi göstermeye daima hazrm. DS09- Araç ullanma genellile beni mutlu etmez. DS10- Araç ullanma beni genellile sinirlendirir. DS11- Yoğun trafite daha tedirgin oluyorum. DS12- Yeni yollarda araç ullanren daha gergin oluyorum. DS13- Trafiğin yoğun olduğu saatlerde genellile sabrsz olurum. DS14- Zor yollarda tetite olurum. DS15- Zor yollarda onsantrasyonumu artrrm. DS16- Kavşata bana yetişip geçildiği zaman snt hissederim. DS17- Kavşata bana yetişip geçildiği zaman öfelenirim. DS18- Kavşata bana yetişip geçildiği zaman endişelenirim. DS19- Bir diğer araca yetişip geçtiğimde gergin olurum. DS20- Yavaş hareet eden araçlarn arasnda araç ullanmatan zarm. 137

21 DS21- Bir diğer arac geçmeye çalşp ta geçemezsem genellile slrm. DS22-Trafi şlarna yalaşren şlarn değişmesi beni zdrmatadr. DS23- Genelde araçlarn sollamas beni rahatsz eder. DS24- Diğer sürücülerin yanlş bir şey yapmas benim eyfimi açrr. 138