Çiftçilerin Sürdürülebilirlik Düzeyi: Ege Bölgesi Örneğ i

Transkript

1 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Çiftçilerin Sürdürülebilirlik Düzeyi: Ege Bölgesi Örneğ i Özlem YILDIZ1 Arş.Gör. ozlem.arslan@ege.edu.tr *Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, C Blok Bornova İzmir Murat BOYACI1 Prof.Dr. murat.boyaci@ege.edu.tr Özet Tarımsal üretimde sentetik girdilerin aşırı kullanımı çevre ve sağlık sorunlarına yol açmıştır. Bu gelişmeler tarımın sürdürülebilirliği için organik tarım, entegre mücadele, hassas tarım, iyi tarım uygulamaları gibi sürdürülebilir tekniklerin araştırılmasına neden olmuştur. Sürdürülebilir tarımla ilgili farklı tanımlar çoğunlukla tarımın ekolojik, sosyal ve ekonomik boyutlarına odaklanmaktadır. Ekolojik boyut doğal kaynakların korunmasını içerirken, sosyal ve ekonomik yönü verim, kar ve uzun dönemde kırsal kesimdeki yaşam standartlarının artışı ile ilgilenmektedir. Ege Bölgesinde en fazla tarım alanına sahip, tarımsal üretim potansiyeli ve kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri en yüksek olan İzmir, Aydın ve Manisa illeri araştırma alanı olarak seçilmiş ve toplam 270 üretici ile görüşülmüştür. Çalışmada üreticilerin sürdürülebilirlik düzeyleri, sürdürülebilirlik göstergeleri kullanılarak belirlenmiş ve sürdürülebilirliğin illere göre farklı olmadığı görülmüştür. Ayrıca, üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler ve bu değişkenlerin etki düzeyleri Multinomial Lojistik Regresyon kullanılarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Tarım, Sürdürülebilirlik Göstergeleri, Üretici Eğilimleri. Sustainability Level of Farmers: The Case of Aegean Region Abstract Intensive usage of the synthetic inputs in agriculture has caused to environmental and health problems in the last decades. These developments encourage the researches on sustainable techniques in agriculture, such as, organic farming, integrated pest management, precision agriculture, good agricultural practices. The different definitions of sustainable farming mainly focused on ecological, economic and social dimensions of agriculture. While ecologic dimension contains the natural resources protection, the economic and social dimensions are interested in the increases on yield, profit and living standards in the rural areas. Izmir, Aydin and Manisa Provinces, those have the highest cultivated areas, agricultural potentials and production values per rural population in Ege Region, were determined as research area and totally 270 farmers were interviewed in the study. Sustainability levels of farmers were measured by using sustainability indicators in the research. There is no difference designated between provinces according to their sustainability levels. In addition, the variables affecting to the sustainability of farmers and the impact levels of the variables were examined by employing Multinomial Logistic Regression. Key Words: Sustainable Agriculture, Sustainability Indicators, Farmer Tendencies 1. Giriş İkinci Dünya Savaşı sonrası tarım sektöründe önemli gelişmeler yaşanmıştır. Tarımda yüksek teknolojinin kullanılması, kimyasal gübre ve ilaçların kullanımlarının artması ve üretimi teşvik eden politikalar, tarımsal üretimde önemli artışlar meydana getirmiştir. Bu gelişmeler tarım işletmeleri üzerinde, toprak yapısının bozulması, erozyon ve su kaynaklarının kirlenmesi gibi yapısal problemler ortaya çıkarmıştır. Ayrıca, çiftçilerin ve tüketicilerin sağlık sorunu ve kırsal kesimde gelir dağılımının bozulması, üretim maliyetlerinin yükselmesi gibi çeşitli sosyal ve ekonomik problemlere de neden olmuştur (Bagheri et all, 2008; Roling and Pretty, 1997; Fami et all, 2007). Sürdürülebilir tarım; Tarımsal üretimin, uzun dönemde verimliliği ve çevreyi koruyacak, ekonomik gelişmeyi sağlayacak, kırsal yaşam kalitesini yükseltecek şekilde yönlendirilmesi olarak tanımlanmaktadır (Roling and Pretty, 1997, Tan, Köksal, 2004, Turhan, 2005, Bagheri et all, 2008). Amacı, üretim ve karın sürdürülebilir bir seviyede olmasını sağlarken, çevreye olumsuz etkilerini en aza indirmektir. Sürdürülebilir tarım, insan ve doğal kaynaklar arasında dengenin kurulması ve çevrenin korunması ile mümkündür (Karadavut ve ark., 2004). Sürdürülebilir tarım kavramında; ekolojik, sosyal ve ekonomik olmak üzere üç ayrı perspektif söz konusudur (Pretty, 1996, Hansen, 1996, Zhen et all, 2005, Bagheri et all, 2008). Bu çalışmanın temel amacı, Ege Bölgesindeki üreticilerin sürdürülebilirlik düzeylerinin çeşitli göstergeler yardımıyla belirlenmesidir. Ayrıca çalışmada üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler ve etki dereceleri de belirlenmiştir. 2. Materyal ve Yöntem Çalışmanın materyalini birincil ve ikincil kaynaklardan elde edilen veriler oluşturmuştur. Araştırmanın birincil nitelikli verilerini Ege Bölgesinde İzmir, Manisa ve Aydın illerinde 270 üretici ile yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmuştur. 1215

2 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Ege Bölgesindeki DPT Istatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre, üç alt bölgeden en fazla tarım alanına sahip, tarımsal üretim potansiyeli ve kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri en yüksek olan İzmir, Aydın ve Manisa İlleri seçilmiştir. Seçilen üç ilin İl Tarım Müdürlükleri ile yapılan görüşmelerle, illeri temsil edebilecek nitelikte, her ilden üç ilçe saptanmıştır. Aydın İli için Germencik, Söke ve Sultanhisar ilçeleri; Manisa İli için Salihli, Akhisar, Kula ilçeleri; İzmir İli için Bergama, Menemen ve Tire ilçeleri örneğe alınmıştır (Tablo 1). Bu ilçelerde anket yapılacak köylerin belirlenmesinde ise, örneğe alınan 9 ilçedeki Tarım Müdürlükleri ile görüşülerek, her ilçeyi temsil edebilecek dört köy olmak üzere toplam 36 köy belirlenmiştir. Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı üreticilerden çekilecek işletmeler iller bazında örneğe alınan üretici sayılarının belirlenmesinde %4,5 hata payı ve %95 güven aralığı kullanılarak her ilden 90 üretici, toplam 270 üretici ile görüşülmüştür. Bulguların değerlendirmesi ve yorumlanması sırasında ortalamalar, yüzde hesapları, Kruskal Wallis gibi testler kullanılmıştır. Üreticilerin Sürdürülebilirlik düzeyleri ise daha önce yapılmış olan çalışmalardan elde edilen bilgilerin bölge koşullarına uyarlanmasıyla kullanılan 14 değişken yardımıyla ölçülmeye çalışılmıştır. Üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenlerin belirlenmesinde ise Multinomial Lojistik Regresyon kullanılmıştır. Tablo 1: Görüşülen üreticilerin il ve ilçelere göre dağılımı İller ve İlçeler Görüşülen Üretici Sayısı Yüzde (%) Bergama Menemen Tire İzmir Germencik Söke Sultanhisar Aydın Akhisar Kula Salihli Manisa GENEL TOPLAM Araştırma Bulguları Görüşülen üreticilerin yaşları 20 ile 86 arasında değişmektedir. %48.5 i 51 yaş ve altı, %51.5 i ise 52 yaş ve üstündedir. %60 ı ilkokul düzeyinde eğitim almıştır. %52.6 sının 30 yıldan fazla çiftçilik deneyimi vardır. %91.9 u herhangi bir kooperatife üyedir (Tablo 2). Ankete katılan üreticilerin %53.3 ü tarım dışı gelire sahiptir. Yıllık geliri 7500 TL den az olan üreticilerin oram %3.7 iken, TL ve üzeri gelire sahip üreticilerin oranı %7.8 dir (Tablo 3). Tablo 2: Görüşülen üreticilerin bazı kişisel özellikleri Özellikler Gruplar Üretici Sayısı Yüzde Yaş Grupları Eğitim Durumu Deneyim Kooperatif Üyeliği 51 yaş ve altı ve üstü İlkokul Ortaokul Lise ve Üniversite yıl ve az yıl ve fazla Üye Üye Değil

3 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Tablo 3: Üreticilerin gelir durumları Gelir kaynakları Üretici Sayısı Yüzde Tarım Dışı Gelir Yıllık Gelir Var Yok TL ve daha az TL TL TL ve üzeri İşletmelerin Özellikleri Üreticilerin %35.6 sı zeytin, %33 ü buğday, %29.6 sı pamuk, %28.1 i mısır, % 21.5 i sebze, %19.3 ü domates, %18.1 i üzüm, %13 ü de silajlık mısır üretimi yapmaktadır (Tablo 4). Ayrıca, görüşülen üreticilerden 98 kişi (%36.3) hayvancılık yapmaktadır. Büyükbaş hayvancılık yapanların oranı %31.1, küçükbaş hayvancılık yapan %5.6 dır (Tablo 5). Tablo 4: Üreticilerin yetiştirdikleri ürünler Ürünler Üretici sayısı Yüzde Zeytin Buğday Pamuk Mısır Sebze Domates Bağ Silajlık Mısır Tablo 5: Görüşülen üreticilerin hayvancılık yapma durumları Faaliyet alanı Üretici Sayısı Yüzde Büyükbaş Hayvancılık Küçükbaş Hayvancılık Arıcılık Kümes Hayvancılığı İşletmelerin parçalılık durumları 1 ile 30 parça arasında değişmektedir. İşletmeler ortalama 5.5 parçadır. Toplam işlenen alan 4 dekar ile 850 dekar arasında değişmekle birlikte, ortalama arazi büyüklüğü dekar olarak hesaplanmıştır. Üreticilerin %27.4 ü kiracılıkla, %9.6 sı da ortakçılıkla arazi işlemektedir (Tablo 6). İkinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumlarına bakıldığında, üreticilerin %37 sinin ikinci ürün, %3.3 ünün ise üçüncü ürün yetiştirdiği gözlenmiştir. İkinci ve üçüncü ürünler silajlık mısır, mısır, sebze, fiğ ve şalgamdır. Tablo 6: Üreticilerin işledikleri araziler ve kullanım şekilleri Alan (daa) Üretici Sayısı Minimum Maksimum Ortalama Toplam işlenen alan Mülk Kira Ortak

4 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 5. illere Göre Sürdürülebilirlik Ortalamaları Görüşülen üreticilerin %22.6 sı sürdürülebilir olmayan grupta (1. Grup), %71.5 i orta düzeyde sürdürülebilir grupta (2. Grup), %5.9 u ise sürdürülebilir gruptadır (3. Grup) (Tablo 7). Tablo 7: Üreticilerin Sürdürülebilirlik Ortalamaları Sürdürülebilirlik Ortalaması Üretici Sayısı Yüzde (1. Grup) (2. Grup) (3. Grup) Belirlenen sürdürülebilirlik göstergelerine göre illerin sürdürülebilirlik ortalamaları Tablo 9 de verilmiştir. Buna göre bölgede en yüksek ortalamaya sahip gösterge bir çiftçi olarak doğayı koruyorum (4.09) ve kimyasalların kullanımında önerilere uyuyorum (4.03) ifadeleridir. Bu göstergeler İzmir ve Aydın illerinde bölge ortalamaları ile paralel iken, Aydın ilinde en yüksek ortalamaya sahip gösterge ziraatçıların önerilerine uyuyorum ifadesidir. Görüşülen üreticilerin çoğu yayımcıların önerilerine uyduklarını ifade etmişlerdir. Ayrıca üreticiler doğru gübreleme yaptıklarını düşünmektedirler. Bu ifade ile ilgili en yüksek ortalama Aydın iline aittir. Sertifikalı tohum/fidan kullanımı ve doğru zaman ve miktarda sulama ifadelerinde ise İzmir ili en yüksek ortalamaya sahip iken, İzmir ilini sırasıyla Manisa ve Aydın illeri takip etmiştir. Bölgede en düşük ortalamaya sahip göstergeler düzenli toprak tahlili yaptırıyorum ve yeşil gübreleme yapıyorum ifadeleridir. Bölgenin sürdürülebilirlik ortalaması 3.34 olarak hesaplanmıştır. İzmir İli en yüksek sürdürülebilirlik ortalamasına (3.37) sahip ildir. Bunu Aydın (3.35) ve Manisa (3.30) izlemektedir (Tablo 8). Sürdürülebilirlik göstergelerinden ekim nöbeti uygulama, aşırı toprak işleme yapmama, anız yakmama, hayvan gübresi kullanma, yeşil gübreleme yapma, erozyona karşı önlem alma, meraların korunması ve doğru zaman ve miktarda sulama konularında iller arasında farklılık vardır. Manisa ili ekim nöbeti uygulama konusunda en yüksek ortalamaya sahip iken en düşük ortalama Aydın ilindedir. Aşırı toprak işleme yapmama ve anız yakmama konularında en yüksek ortalama Aydın ilindedir. Hayvan gübresi kullanımı, yeşil gübreleme yapma ve doğru zaman/miktarda sulama yapma değişkenlerinin ortalaması İzmir ilinde; erozyona karşı önlem alma ve meraların korunması değişkenlerinin ortalaması ise Aydın ilinde diğer illere göre daha yüksektir (Tablo 9). Tablo 8: İllere Göre Tarımsal Sürdürülebilirlik Ortalamaları Göstergeler İzmir Aydın Manisa Bölge Bir çiftçi olarak doğayı koruyorum Kimyasalların kullanımında önerilere uyuyorum Ziraatçıların önerilerine uyuyorum Doğru gübreleme yapıyorum Sertifikalı tohum/fidan kullanıyorum Doğru (zaman ve miktarda) sulama yapıyorum Anız yakmıyorum Hayvan gübresi kullanıyorum Aşırı toprak işleme yapmıyorum Ekim nöbeti uyguluyorum Meraların korunmasına özen gösteriyorum Erozyona karşı önlem alıyorum Düzenli toprak tahlili yaptırıyorum Yeşil gübreleme yapıyorum Sürdürülebilirlik Ortalaması

5 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak Sürdürülebilirlik Göstergeleri Ekim nöbeti Aşırı toprak işleme yapmama Anız yakmama Hayvan gübresi kullanımı Yeşil gübreleme Erozyona karşı önlem Meraların korunması Doğru sulama Tablo 9: İllere göre sürdürülebilirlik göstergeleri (Kruskal Wallis Testi) İller Sayı Sıra Ortalaması Khi Kare Değeri Serbestlik Derecesi P Değeri İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa İzmir *** Aydın Manisa * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli 5. Üreticilerin Sürdürülebilirliğini Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi Lojistik Regresyon un amacı bir veya birden fazla bağımsız değişken ile bağımlı değişken arasında bir ilişki kurmaktır. Farkı diğer regresyon yöntemlerinde bağımlı değişken sürekli değerler alırken lojistik regresyonda bağımlı değişkenin iki veya daha fazla kesikli değer aldığı durumlarda kullanılmaktadır. Multinomial Logit ise, Bağımlı değişkenin üç veya daha fazla cevaplı olması ve cevapların sıralı olması şartının aranmadığı durumlarda uygulanmaktadır (Burmaoğlu ve Ark., 2009). Çalışmanın bu kısmında görüşülen üreticiler sürdürülebilirlik düzeylerine göre üç gruba ayırılarak, Multinomial Lojistik Regresyon yöntemiyle sürdürülebilirlik ortalamalarını etkileyen değişkenler/faktörler belirlenmiştir. Bu analizde bağımlı değişken, görüşülen üreticilerin sürdürülebilirlik ortalamasıdır. Bağımlı değişken, sürdürülebilir olmayan (1. grup), orta düzeyde sürdürülebilir (2. grup) ve sürdürülebilir (3. grup) olmak üzere üç gruptan oluşmaktadır (Tablo 10). Bağımsız değişkenler ise; yaş grupları, eğitim, çiftçilik deneyimi, ailedeki birey sayısı, toplam işlenen alan, sulanan alanın toplam işlenen alana oranı (%), arazi parçalılık durumu, çok yıllık ürün yetiştirme durumu, yıllık gelir, gelir memnuniyeti, işçi kullanımı, örgütlenme durumu, ikinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumu, hayvancılık yapma durumu ve çevre tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) olarak belirlenmiştir. Tablo 10: Bağımlı Değişkenler Sürdürülebilirlik Ortalaması Üretici Sayısı Yüzde (1. Grup) (2. Grup) (3. Grup)

6 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Sürdürülebilir olmayan (1. Grup) ile orta düzeyde sürdürülebilir grup (2. Grup) arasında, eğitim, sulanan alanın toplam işlenen alana oranı, gelir memnuniyeti ve örgütlenme arttıkça sürdürülebilirlik artmaktadır (Tablo 11). Bağımsız Değişkenler Tablo 11: Birinci ve ikinci grup arasındaki ilişki (Multinomial Logit) Katsayı Sabit Yaş Grupları Eğitim ** Çiftçilik Deneyimi Ailedeki Birey Sayısı Toplam İşlenen Alan Sulanan Alanın Toplam İşlenen Alana Oranı (%) ** Arazi Parçalılık Durumları Çok Yıllık Ürün Yetiştirme Durumu Yıllık Gelir Gelir Memnuniyeti ** İşçi Kullanımı Örgütlenme Durumu *** İkinci ve Üçüncü Ürün Yetiştirme Durumu Hayvancılık Yapma Durumu Çevre Tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) Likelihood ratio test: Chi-sq.= [0.0001] Akaike Crt: * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli Orta düzeyde sürdürülebilir (2. Grup) ve sürdürülebilir grup (3. Grup) arasındaki ilişkide, eğitim, ailedeki birey sayısı ve ikinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumu arttıkça sürdürülebilirlik artmaktadır (Tablo 12). Bağımsız Değişkenler Tablo 12: İkinci ve üçüncü grup arasındaki ilişki (Multinomial Logit) Katsayı Sabit *** Yaş grupları Eğitim *** Çiftçilik Deneyimi Ailedeki Birey Sayısı ** Toplam İşlenen Alan Sulanan Alanın Toplam İşlenen Alana Oranı (%) Arazi Parçalılık Durumları Çok Yıllık Ürün Yetiştirme Durumu Yıllık Gelir Gelir Memnuniyeti İşçi Kullanımı Örgütlenme Durumu İkinci ve Üçüncü Ürün Yetiştirme Durumu ** Hayvancılık Yapma Durumu Çevre Tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) Likelihood ratio test: Chi-sq.= [0.0001] Akaike Crt: * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli 1220

7 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma 6. Sonuç ve Öneriler Ege bölgesinde 270 üretici ile yapılan görüşmelerden elde edilen bulgulara göre; İzmir, Manisa ve Aydın İllerinde üreticilerin sürdürülebilirlikleri orta düzeydedir ve aralarında istatistikî olarak bir farklılık yoktur. Üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler, eğitim, gelir, örgütlenme durumları, ailedeki birey sayıları, sulanan alan miktarı ve ikinci ürün yetiştirme durumları olarak belirlenmiştir. Aile bireylerinin tarımdaki önemi sürmektedir. Dolayısıyla yayım çalışmalarının işletmeyi değil, kadın çiftçiler, genç çiftçiler gibi tarımda çalışan grupların hedef kitle olarak görülmesi ve çalışmaların planlanması gerekmektedir. Bilinç düzeyi arttıkça toplumların örgütlenme düzeyi artmaktadır. Örgütlenmeye yönelik yayım çalışmalarının yürütülmesi gerekmektedir. Üreticilere yıllardır önerilmesine rağmen, toprak tahlili yaptırma oranı düşüktür. Hatalı gübrelemelerin maliyet artışına, toprak ve su kirliliğine yol açtığı bilinmektedir. Toprak tahlili yaptırma alışkanlığının benimsetilmesine çalışılmalıdır. Süreçte, yayım örgütleri yanında ziraat odaları ve diğer yerel aktörlerle de işbirliği sağlanmalıdır. İkinci ürün yetiştirme bölge üreticileri arasında yaygındır. Bölge koşullarını dikkate alan, iyi bir üretim planlaması ile bu uygulamanın daha iyi yapılması sürdürülebilirliğe hizmet edecektir. Ülkesel ve bölgesel hedeflerin yanında yerel sürdürülebilir tarım hedefleri ortaya konmalı ve bütün yerel aktörlerin katılımıyla bu hedeflere ulaşılmaya çalışılmalıdır. Kaynaklar Bagheri, A., Shabanali Fami, H., Rezvanfar, A., Asadi, A., Yazdani, S., Perceptions of Paddy Farmers towards Sustainable Agricultural Technologies: Case of Haraz Catchments Area in Mazandaran province of Iran, American Journal of Applied Sciences 5 (10): Burmaoğlu, S., Oktay, E., Özen, Ü., Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Beşeri Kalkınma Endeksi Verilerini Kullanarak Diskriminant Analizi ve Lojistik Regresyon Analizinin Sınıflandırma Performanslarının Karşılaştırılması, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Dergisi Cilt:8, Sayı:2, s Fami, H. Shabanali, Kalantari, K., Sharifzadeh, A. and Moradnezhadi, H., Principal Components of Policy Framework for Sustainable Agriculture and Its Implications for National Extension System in Iran, Journal of Sustainable Agriculture, 31:2, Hansen, J.W., Is agricultural sustainability a useful concept? Agricultural Systems, 51: Karadavut, U., Aksoyak, Ş., Palta, Ç., Kırsal Çevre Sorunları ve Sürdürülebilir Tarım, Bitkisel Araştırma Dergisi, 1(1): Pretty, J., Regenerating Agriculture, Policies and Practices for Sustainability and Self-Reliance. National Academy Press, Washington, DC. Roling, N. and J.N. Pretty, Extension s role in sustainable agricultural development. In: Improving agricultural extension, a reference manual. B.E. Swanson; R., P. Bentz and A.J. Sufranko (Eds.), FAO, Rome, Italy. Tan, S., Köksal, H., Sürdürülebilir Tarım, T.E.A.E. Bakış, Sayı:5, Nüsha:2, ISSN Turhan, Ş., Tarımda Sürdürülebilirlik ve Organik Tarım, Tarım Ekonomisi Dergisi 2005; 11(1) : Zhen, L., Routray, J.K., Zoebisch, M.A., Chen, G.B., Xie, G.D., Cheng, S.K., Three dimensions of sustainability of farming practices in the North China plain: a case study from Ningjin County of Shandong Province, P.R. China, Agriculture, Ecosystems and Environment 105 (3) (2005), pp. 507A