Biyoetik ve Genetik Kaynakların Kullanılması

Transkript

1 Biyoetik ve Genetik Kaynakların Kullanılması E. Turhan 1 *, H. Gülen 2, A. Cansev 3, A. Eriş 2 1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Biyoteknoloji Bölümü, Eskişehir 2 İstanbul Bilgi Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Genetik ve Biyomühendislik Bölümü, İstanbul 3 Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Bursa

2 Giriş Biyolojik Çeşitlilik ve Gen Kaynakları Gen Kaynaklarının Korunması ve Kullanılması Gen Kaynaklarının Korunması ile İlgili Uluslararası Anlaşmalar ve Düzenlemeler Biyoteknoloji, Etik ve Biyoetik Sonuç ve Öneriler Referanslar

3 Verimli bir tarım sektörü, ekonomik büyüme ve yoksulluğun azaltılması için kritik bir öneme sahiptir.

4 Biyoteknolojinin ve genetik mühendisliğinin ortaya çıkışı; Tarımsal araştırmalarda elde edilebilecek olanakları büyük ölçüde genişletmiştir.

5 Genetik kaynaklara sahip olmayan gelişmiş ülke ile genetik kaynağa sahip gelişmekte olan ülke çatışması!

6 Son zamanlara kadar insanlığın ortak malı olarak görülen genetik kaynakların, artan patentleme imkânları sayesinde serbest dolaşımına sınırlamalar getirilmeye başlanmıştır.

7 Biyolojik Çeşitlilik ve Gen Kaynakları

8 Biyolojik Çeşitlilik Genetik çeşitlilik(genlerde ve genotiplerde varyasyon), Tür çeşitliliği(tür zenginliği) Ekosistem çeşitliliği(tür toplulukları ve çevreleri) biyolojik çeşitliliğin üç düzeyini oluşturur.

9 Genetik kaynaklar Uluslararası merkezlerin ve gen bankalarının temel hammaddeleridir. Bu kurumlar topladıkları gen kaynaklarını tarayıp (screening), karakterize edip, geliştirerek dağıtımını yaparlar.

10 Özel sektör araştırmaları Fikri Mülkiyet

11 Halen genetik kaynak kapsamında değerlendirilen canlı gruplar ise; modern varyeteler, yerel ırklar ve yabani varyeteler olmak üzere üç kategoride değerlendirilmektedir (Tanksley ve McCouch, 1997).

12 Gen Kaynaklarının Korunması ve Kullanılması

13 Yerinde(in-situ) koruma: Türlerin yaşamlarını sürdürebilmek için doğal çevreye bağımlı olduklarını bu nedenle kendi ekosistemlerinde korunmaları gerekliliğini kabul eden bir yaklaşımdır. Yeri dışında (ex-situ) koruma:gen bankaları, tohum bankaları, hayvanat bahçeleri, botanik bahçeleri vb. kuruluşlarla gerçekleştirilir.

14

15 Genetik kaynakların toplanması, İncelenerek envanterinin çıkarılması, Gen kaynaklarının modern biyoteknoloji yöntemleri ile korunması, değerlendirilmesi, karakterize edilmesi, Canlılığının uzun yıllar muhafaza edilmesi ve etkin bir şekilde ıslahçıların kullanımına açılmasıdır.

16

17 Anlaşma gereği Norveç Hükümeti genetik kaynaklar üzerinde herhangi bir hak sahipliği iddiasında bulunamamaktadır. Genetik kaynaklara kaynağın sahibi konumundaki ülke dışında kimse ulaşamamaktadır (Şakiroğlu, 2010).

18 Gen Kaynaklarının Kullanımı ile İlgili Uluslararası Anlaşmalar ve Düzenlemeler

19 UPOV (International Union for the Protection of New Varieties of Plant - Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması için Uluslararası Birlik) Sözleşmesi (1961). Türkiye 2004 yılında çıkarılan, 5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitlerinin Islahçı Hakkı Kanunu ile UPOV a üye olmak üzere başvurmuş ve 18 Kasım 2007 tarihinde üyeliğe kabul edilmiştir (Samray, 2008).

20 Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Çerçeve Sözleşmesi (CDB - Convention on Biological Diversity) (1992). Türkiye 1992 yılında bu sözleşmeyi imzalamış, 27/11/1996 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanmasıyla resmen taraf olmuştur (Anonim, 1996).

21 Gıda ve Tarım için Bitkisel Genetik Kaynaklar Uluslararası Anlaşması ise (International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture) (2001). Türkiye Anlaşmayı 4 Kasım 2002 de imzalamıştır (Eralp, 2003).

22 Biyoteknoloji, Etik ve Biyoetik

23 Klasik melezleme tekniği ile farklı türlerden gen aktarmada en önemli engeller; genetik mühendisliği teknikleri ile gen aktarılmasıyla tamamen ortadan kaldırılmakta, Islah süresi kısaltılmakta, Yabani bitki genetik kaynaklarından genitör olarak sonsuz yararlanma olanaklarına kavuşulmuş olunmaktadır (Karagöz et al., 2010).

24 Genetik çeşitliliğin muhafazası, üretimi, yenilenmesi, karakterizasyonu, ıslah ve çeşit geliştirme gibi amaçlar doğrultusunda biyoteknolojinin geniş uygulama alanı bulunmaktadır. Buna göre, muhafaza ve hızlı üretim çalışmalarında in vitro, ultra soğuk koşullarda dondurarak saklama ve DNA muhafazası tekniklerinin uygulanması; karakterizasyon çalışmaları kapsamında moleküler markörlerin kullanımı; ıslah ve çeşit geliştirme çalışması olarak in vitro tekniklerin uygulanması ve transgenik bitkilerin geliştirilmesi mümkündür (Tan et al., 2013).

25 Patent kavramının kapsamı genişletilerek, bir araştırma sonucu geliştirilen canlı ya da canlı parçalarının da patentle korunabileceği savunulmaya ve uygulanmaya başlamıştır. (transgenik bitkiler) (Karagöz et al., 2010). Ahlaki, dini, sosyal ve çevre koruma düşüncelerinden kaynaklanan endişeler de bulunmaktadır (Eralp, 2003).

26 Etik, yasal ya da mesleki uygulama kuralları, dini metinler, edebiyat ve felsefe ile belgelenen bir dizi evrensel normdur (Thompson, 2000). Kuçuradi (2015) ise etiği, insanların başka insanlarla ve kendileriyle ilişkilerine bu ilişkilerde eylemde bulunurken karşılaşılan değer sorunlarına, bu arada da normlara ilişkin sorunlara bir ışık tutma girişimi olarak tanımlamaktadır.

27 Biyoetik terimi, ilk kez 1970 yılında Hollandalı biyokimyacı Van Rensselaer Potter tarafından kullanılmıştır. Terim bios yaşam ve ethos ahlak kavramlarının birleşiminden oluşmuştur.

28 Tarım; gıda işleme, dağıtım, ticaret ve tüketim gibi gıda sistemi ile ilişkili değerler ve normlar hakkında sistematik olarak tartışılmaya başlanmıştır (CAST, 2005). Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi 2000 yılında etik düşünceleri müzakere etmenin giderek daha önemli olduğunu bildirmiştir (Anonim, 2015).

29 Biyoteknoloji tartışmalarının bir parçasını oluşturan etik konuların çoğu genel olarak gıda ve tarım sistemlerine de uygulanabilir. Bu konuda ileri sürülen yaklaşımlardan biri; genetik modifikasyonun insan müdahalesini yaratıcılığa dahil ettiği söylenir ve bu nedenle doğal olmayan bir eylem olarak görülür.

30 Etik açıdan üzerinde durulan ikinci konu ise; genel refah ve sürdürülebilirlik üzerinedir. Bir teknoloji daha fazla gıdayı sağlarken, çevreye veya insan sağlığına zarar vermemeli veya geleneksel davranış sistemlerini bozmamalıdır. Aynı şekilde, daha fazla ve daha iyi beslenme sağlayabilen gıda, en çok ihtiyaç duyanlara sunulmazsa bu da etik bir konudur.

31 Sorular, teknolojinin ürettiği ürünlerin gerçekten onlara ihtiyaç duyanlara ve toplum için bir bütün olarak zenginlik üretip üretemeyeceklerine dair bilgi sağlayıp sağlayamayacağı ile ilgilidir. Diğer endişeler, genetik kaynakları istismar etme veya denetleme, tüketicilerin seçimi ve hakları ve genetiği değiştirilmiş hayvanların kullanımı konularını içerir (Anonim, 2015). Diğer taraftan FAO (Anonim, 2001), daha adil ve etik bir gıda ve tarım sistemi oluşturmak için yeterli etik ilkelerin hiçbirinin olmadığını kabul eder. CAST (2005) ise, tarım etiğinin kurumsallaştırılması ihtiyacını önermektedir.

32 Sonuç ve Öneriler

33 Bitkisel çeşitliliğin korunması, Genetik kaynakların toplanması, envanterinin çıkarılması, gen kaynaklarının modern biyoteknoloji yöntemleri ile korunması, değerlendirilmesi, karakterize edilmesi, canlılığının uzun yıllar muhafaza edilmesi ve etkin bir şekilde ıslahçıların kullanımına açılması sağlanmalıdır.

34 Paydaşların tartışmalara ve karar vermeye katılmalarını sağlamak için güven üzerine kurulu bir müzakere süreci de şarttır. Özellikle biyogüvenlik ve biyoetik ile ilgili kurumlara daha çok önem verilmeli ve bu alanlardaki çalışmalara ağırlık verilmesi teşvik edilmelidir.

35 Referanslar

36 Anonim (1996). Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi.Resmi Gazete, 27 Aralık Sayı : Anonim (2001). Report of the Panel of Eminent Experts on Ethics in Food and Agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) First Session, September 26-28, Rome, Italy. Anonim (2015). Ethics and Agricultural Biotechnology. Erişim tarihi: Council for Agricultural Science and Technology (CAST) (2005). Agricultural ethics. Issue Paper No.29. Ames, Iowa, USA. Eralp, K.D. (2003). Genetik kaynaklar ve patent. Türk Patent Enstitüsü, Patent Dairesi Başkanlığı, Uzmanlık Tezi, Ankara, 89 s. Karagöz, A., Zencirci, N., Tan, A., Taşkın, T., Köksel, H., Sürek, M., Toker, C., Özbek, K. (2010). Bitki genetik kaynaklarının korunması ve kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, s: Kuçuradi, İ. (2015). Etik. Türkiye Felsefe Kurumu, Türk Felsefesi ya da Simurg Dizisi:5, 6. Baskı, Ankara, 201 s. Samray, H. (2008). Avrupa Birliği Bitki Çeşit Hakları ve Türkiye deki Uygulamalar. Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi, Ankara, 79 s. Şakiroğlu, M. (2010). Bitki genetik kaynaklarının Uluslararası paylaşım sorunu. SETA Analiz. Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, Ağustos 2010: Tan, A., Taşkın, T. and İnal, A. (2013). Bitki genetik kaynakları ve biyoteknoloji. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Teknik Broşür, No:6. Tanksley, S. D. and McCouch, S.R. (1997). Seed banks and molecular maps: unlocking genetic potential from the wild. Science 277, no. 5329: Thompson, P. (2000). Food and Agricultural Biotechnology: Incorporating ethical considerations. Available electronically on the World Wide Web:cbac-cccb.ca.pp.1-42.