Almanya da Yaşayan Yüksek Nitelikli Türkiye Kökenlilerin Mesleki Durumu ve Göç Eğilimleri

Transkript

1 Almanya da Yaşayan Yüksek Nitelikli Türkiye Kökenlilerin Mesleki Durumu ve Göç Eğilimleri - Geçici Değerlendirme Türkiye ve Uyum Araştırmaları Merkezi Vakfı ile Bayburt Üniversitesi nin (Türkiye) Ortak Çalışması Caner Aver Atakan Durmaz Essen, Haziran 2016

2 Almanya daki Türkiye kökenlilerin yükselen eğitim seviyesi ve bununla uyumlu olarak yüksek okula başlayanların sayısındaki artış, mesleki entegrasyon alanında değişen bir ulusaşırı yönelime yol açıyor. Burada sunulan deneysel (ampirik) araştırma bu nedenle mesleki durumun sınır ötesi göç eğilimleri ile bağlantısını ele almaktadır. 1. Giriş Diasporadaki Türkiye kökenliler arasında, Alman vatandaşı 1 olanların oranındaki artış gibi, Almanya da yaşayan Türkiye kökenlilerin eğitim seviyeleri de zaman içinde yükselmiştir. Buna rağmen halen toplumun çoğunluğuna kıyasla hem eğitim sisteminde hem de iş piyasasına entegrasyonda yapısal dezavantajlar mevcuttur. Yine de Türkiye kökenli üniversite öğrencilerinin ve yüksek niteliklilerin sayısı 2, bilhassa misafir işçi olarak gelen neslin düşük eğitim seviyesi dikkate alındığında, Almanya da kayda değer bir artış göstermiştir ile 2014 yılları arasında Almanya da üniversiteye girme hakkı 3 kazanan Türkiye kökenlilerin oranı % 8,5 ten % 11,1 e, akademik mesleki eğitim görenlerin oranı ise % 2,7 den % 3,1 e 4 yükselmiştir. Bu arada Almanya da entegrasyon ve katılım tartışmalarında menteşe görevi üstlenen, ancak haksızlığa karşı da duyarlılık gösteren, iyi eğitim almış Türkiye kökenli bir tabaka oluşmuştur. Bu açıdan iş piyasasına girişleri ve aynı zamanda olası göç niyetleri büyük önem taşımaktadır. Bu bilgilerin ışığında diasporadaki yüksek nitelikli Türkiye kökenliler, Bayburt Üniversitesi ile Türkiye ve Uyum Araştırmaları Merkezi Vakfı (TAM Vakfı) tarafından gerçekleştirilen ve TÜBİTAK (DFG Alman Araştırma Cemiyeti muadili) tarafından finanse edilen araştırmanın konusu olmuştur. 2. Araştırma Hakkında Kasım 2015 ile Nisan 2016 arasında yapılan ankete Almanya genelinde Türkiye kökenli katılmıştır; bunlardan 450 si üniversite öğrencisi (% 40) ve 676 sı yüksekokul mezunudur (% 60). Hedef kitleye iki iletişim kanalı vasıtasıyla ulaşılmıştır: Bir yandan sosyal medyada ve TvUAM internet sayfasında Almanca ve Türkçe bir bildiri ile yayılan iki dilli bir online giriş maskesi hazırlanmış, diğer yandan ise Almanya genelinde basılı anket formları Türkiye kökenli üniversite öğrencileri ile yükekokul mezunlarının network toplantılarında dağıtılmıştır senesinde yapılan nüfus sayımına göre bugün Almanya da bulunan toplam 2,86 milyon Türkiye kökenlinin ancak 1,46 milyonu Türk vatandaşlığına sahip iken, (% 51,1), i (% 20,8) Alman vatandaşlığına geçmiş, i (% 28,1) Alman kimliğine doğuştan gelen hak ile sahip ve i de (% 7,5) çifte vatandaşlık sahibidir. 2 Federal İstatistik Dairesi, yüksek niteliklileri Doktorası olan ve olmayan uygulamalı bilimler üniversitesi/yüksekokul mezunları olarak tanımlıyor; bkz. Krenner, Daniela/Horneffer, Birgit: Hochqualifizierte in Deutschland. Erhebung zu Karriereverläufen und internationaler Mobilität von Hochqualifizierten. Federal İstatistik Dairesi (yayımcı), Wiesbaden, Göç Yasası, İkamet Kanunu nun 18. maddesi (AufenthG.) ve Nitelikli Eleman ve Akademisyenler için Yerleşim İzni nin 19. maddesinde yüksek nitelikliler şöyle tanımlanıyor: 1. Özel nitelikli bilgiye sahip bilim insanları, 2. Önemli fonksiyonda eğitim personeli veya önemli fonksiyonda bilimsel çalışanlar ve 3. Kalifiye uzmanlar ve benzer eğitime sahip nitelikli elemanlar. 3 Lise mezuniyeti (Abitur) % 7,8 ve uygulamalı bilimler üniversitesine giriş yeterliliği % 3,3 (2014). 4 Almanya da Türk kökenli olup göçmen kökenli olmayan nüfus (Bevölkerung mit türkischem und ohne Migrationshintergrund in Deutschland) nüfus sayımı, dizi 1, sıra 2.2. Wiesbaden 2015.

3 3. Merkezi Sonuçlar 3.1. Demografi Ankete katılanlar arasında yaşa göre en büyük grupları % 31 ile yaş arasındakiler (çoğunlukla üniversite öğrencileri, genç mezunlar) ve % 40 ile yaş arasındakiler (çoğunlukla mezunlar, meslek hayatına yeni girenler) oluşturmaktadır. Cinsiyet dağılımı % 51 kadın ve % 49 erkek ile dengelidir. Bu oran, yaklaşık olarak toplam Almanya nüfusundaki cinsiyet dağılımına tekabül etmektedir. Ankete katılanların % 69 u okul eğitimini Almanya da, % 20 si her iki ülkede, ve sadece % 7 si Türkiye de tamamlamıştır; böylece Almanya ağırlıklı bir eğitim ve sosyalizasyondan bahsetmek mümkündür. Fakat çift eğitime sahip % 20 lik kesim, yüksek nitelikli Türkiye kökenlilerin pek çoğunda mevcut olan ulusaşırı yönelime dair bir emare sunmaktadır. Şekil 1: Ankete katılanların yaş dağılımı (n=1.126) 31% % 2% Tüm anket katılımcılarının % 13 ü yedi veya daha az yıl önce Almanya ya gelmiştir. Üniversite öğrencilerinin % 83 ü ve mezunların da sadece % 50,4 ü Almanya da doğmuştur. Öte yandan üniversite öğrencilerinin % 10 u ile mezunların % 13 ü yedi veya daha az yıl önce Almanya ya göç etmiştir. Şekil 2: Üniversite öğrencilerinin ve mezunların Almanya da kalış süreleri (n=1.126) % Üniversite öğrencisi Mezun 7% 7% 2% 6% 3% 6% 4% Almanya'da doğmuş 1-3 yıldır Almanya'da 4-7 yıldır Almanya'da 8-12 yıldır Almanya'da Diğer

4 3.2. Vatandaşlığa Alınma Ankete katılanların ülke vatandaşlıklarına bakıldığında, % 42 sinin Alman, % 44 ünün Türk ve % 13 ünün de çifte vatandaş olarak dağıldığı görülmektedir. Almanya doğumlu katılımcıların Alman ve çifte vatandaşlık oranları % 51 ve % 15 ile belirgin bir şekilde daha yüksektir. 5 Ancak uzun süredir Almanya da yaşamalarına rağmen hala Türk vatandaşlığını koruyan katılımcıların yüksek oranı, 2000 yılından bu yana tüm Türkiye kökenli vatandaşlar arasında Alman vatandaşlığına geçme konusundaki çekingen eğilim ile bağdaşmaktadır 6. Öyle ki, vatandaşlığa geçme hakkı olanların sayısını artırmak amacıyla yapılan reformlara rağmen yıllık vatandaşlığa geçiş oranı gerilemektedir Mesleki Durum Almanya genelinde yüksekokul mezunları arasındaki işsizlik oranı % 2,5 8 iken, Almanya da mesleki eğitim görmüş yüksekokul mezunu Türkiye kökenliler arasındaki işsizlik oranı % 8,9 9 ile daha yüksektir. Bu araştırmaya katılan mezunlar arasında ise işsizlik oranı sadece % 2 seviyesindedir. Buna karşın, ankete katılan yüksekokul mezunlarından % 49 u mezuniyetlerinden hemen sonra ve % 23 ü de üç ay içerisinde iş gücü piyasasına dağıl olmuşlarken; yalnızca % 6 sı iş bulana kadar bir yıl veya daha fazla beklemek zorunda kalmıştır. Bu noktada ankete katılanlar tarafından gönderilen iş başvuruları ve mülakata çağrılma sayısı da kayda değerdir. Araştırmaya katılanların % 65 i üniversite mezuniyeti sonrasında onbirden az iş başvurusu göndermiş, % 17 si 11 ile 30 arasında ve sadece % 7 si 100 den fazla başvuru göndermiştir. Benzer bir sonuç, mülakata davet edilip mülakat sonrası işe alınanların sayısından da ortaya çıkmaktadır (n=630). Ankete katılanların % 89 u 10 veya daha az sayıda mülakata davet edildikten sonra iş bulabilmişken, sadece % 2 lik bir kısım ancak 30 mülakattan sonra iş gücü piyasasına dahil olabilmiştir. Buna rağmen süreçler dahilinde edinilen ayrımcılık tecrübeleri çelişkili bir tablo ortaya koymaktadır (n=661). Başvurular sırasında böyle bir tecrübe yaşamadığını belirten % 54 lük kısma karşı katılımcıların % 28 i bu soruya evet cevabı vermiş ve % 18 i herhangi bir yanıt vermemiştir. Ancak toplamda alınan neticeler, (Türk) göçmen kökenli yüksekokul mezunlarının akademik eğitimleri sonunda iş piyasasına girişlerinin uzun bekleme ve arama süreçleri yaşanmadan da gerçekleşebileceğini göstermektedir ki; burada yapısal (demografik gelişme, nitelikli personel eksikliği, ekonomik büyüme) ve yılından bu yana Almanya da doğan yabancı kökenli ebeveynlerin çocuklarına, anne babalarının ülke vatandaşlıklarının yanı sıra Alman vatandaşlığı da verilmekte. Bu kişilerin şimdi çifte vatandaşlık hakları var. 6 Sauer, Martina: Integrationsprozesse, wirtschaftliche Lage und Zufriedenheit türkeistämmiger Zuwanderer in Nordrhein- Westfalen. Çok konulı anketin sonuçları, Kuzey Ren-Vestfalya Çalışma, Uyum ve Sosyal İşler Bakalığı ile ortak bir analiz. Essen 2014, s. 104 vs yılında prensipte Alman vatandaşlığını alma hakkı bulunanlar arasında yapılan bir ankette Türkiye kökenliler Alman vatandaşlığına geçmemelerinin temel sebepleri olarak mevcut vatandaşlıklarından feragat etmeyi (% 40) ve yetersiz cezbediciliği (% 40) belirtmiştir. Almanya ya karşı aidiyet duygusunun bulunmama sebebini sadece % 5 i vatandaşlığa geçmeye engel olarak belirtmiştir; bkz. Sauer, Martina: Einbürgerungsverhalten türkeistämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. 13. Ergebnisse der Mehrthemenbefragung Kuzey Ren-Vestfalya Çalışma, Uyum ve Sosyal İşler Bakalığı ile ortak bir analiz. Essen Hausner, Karl Heinz/Söhnlein, Doris/Weber, Brigitte; Weber, Enzo: Qualifikation und Arbeitsmarkt. Bessere Chancen mit mehr Bildung. IAB Kısa rapor 11/2015, S. 2ff. 9 Aynı yerde, s. 45

5 başvuranlara yönelik şartlar (güçlü sosyal sermaye) da destekleyici etki sağlamaktadır. 10 Şekil 3: Eğitim bitimi ile iş piyasasına giriş arasında geçen süre (n=608) 25% 21% 15% 12% 6% 5% 2% Hemen < 1 Ay 1-3 Ay 4-6 Ay 7-12 Ay > 1 Yıl 3.4 İyi Eğitimli Türkiye Kökenli Nüfus Oranı Bu araştırma, iyi eğitim almış ve belirli çevresel özelliklere sahip Türkiye kökenli bir kesimin oluşumunu belgelemektedir. Buna göre ankete katılanların % 63 ü bekar, % 35 i evli ve katılımcı eşlerinin % 68 i en az lisans diploması sahiptir. Dolayısıyla aile kuranların eşlerini daha sık kendi sosyal çevrelerinden seçtikleri söylenebilmektedir. Üniversite öğrencileri ve mezunlar arasında bakıldığında, mezunların % 54 ünün, üniversite öğrencilerinin ise sadece % 7 sinin evli olduğu görülmektedir. Burada geleneksel rol dağılımının da gerileme gösterdiği söylenebilmektedir. Ankete katılan tüm mezunların % 12 si araştırmacı ve % 19 u da bilim adamı olarak çalıştığını belirtmektedir. Ayrıca katılan mezunların % 23 ü doktora yapmıştır. Gelecekte ise eğitim seviyesinin yükselmesine paralel olarak, Türkiye kökenli yüksekokul mezunlarının akademik hayata geçişlerinde önemli bir artış yaşanacağı beklenmektedir Göç Niyetleri Günümüzde Almanya ile Türkiye arasındaki ulusaşırı göç her iki istikamette de gerçekleşmektedir. Federal İstatistik Dairesi nin verilerine göre 2005 ile 2014 yılları arasında toplam kişi Türkiye den Almanya ya göç ederken, kişi de Almanya dan Türkiye ye taşınmıştır (Bu zaman içerisinde Türkiye istikametinde kişi göç etmiştir). Yüksek niteliklilerin taşınmaya ve seyahat etmeye daha eğilimli olduğu düşünüldüğünde, bu süre içerisinde tutucu bir tahmin ile yüksek nitelikli Almanya dan Türkiye ye göç ettiği düşünülmektedir. 11 Ancak aynı 10 İş piyasalarına başarılı bir giriş için (araştırmada derlenmemiş) geçerli faktörler; örneğin mezuniyet diploması, üniversite eğitim süresinde dayanıklı ağlar, yabancı dil bilgisi, yurt dışı tecrübeleri, sosyal beceriler, üniversite dışı angajman, vasıflı personel eksikliği bulunan şirketlere yoğunlaşma ve seyahat/taşınma engelinin bulunmaması. Bkz. örn. Gaedt, Martin: Mythos Fachkräftemangel. Was auf Deutschlands Arbeitsmarkt gewaltig schief läuft. Weinheim, 2014; Weiss, Felix/Klei, Markus: Soziale Netzwerke und Jobfindung von Hochschulabsolventen. Yayınlandığı yer: Zeitschrift für Soziologie (Sosloyoji Dergisi), Yıl 40, Sayı , s. 228 vs. 11 Mevcut veriler temel alındığında, dışarıya göç eden yüksek niteliklilerin sayısı ancak tahminlere dayalı olarak verilebilir yılından bu yana Almanya dan Türkiye ye göç eden yıllık ortalama kişiden, (2012) nüfus sayımına göre Alman

6 zamanda Türkiye den gelen göçmenler arasında Almanya da sürekli veya geçici kalma niyetinde olan üniversite öğrencileri ve yüksekokul mezunları da mevcuttur. Tüm katılımcıların % 40 ı bir gün Türkiye ye göç etmeyi düşünebileceğini belirtirken, % 23 lük bir kesim bunu henüz bilmediğini, % 28 lik bir kesim ise Almanya da kalmak istediğini ifade etmiştir. Dönme niyeti olanların ancak % 13 ünün önümüzdeki beş yıl içerisinde dönmek için somut bir planı bulunmaktadır. Dönme niyeti olanların % 44 ünü yüksekokul öğrencileri oluştururken, % 56 sı da yüksekokul mezunları oluşturmaktadır. Meslek gruplarına göre ayrıldığında ise, dönme niyeti olan mezunlar arasındaki en büyük grubu % 27 ile mühendisler ve % 19 ile bilim insanları ve araştırmacılar oluşturmaktadır. Ayrıca göç etme isteği bulunanların büyük bir bölümünün Almanya doğumlu olması (% 60) ve sadece % 13 lük bir kesimin yedi veya daha az yıldır Almanya da yaşıyor olması şaşırtıcı bir sonuçtur. Türkiye ye dönüş için en önemli sebepleri sorulan ve birden fazla cevap verme olanakları bulunan katılımcıların cevapları ağırlıklı olarak; daha iyi iş ve yaşam olanakları, nispeten daha yüksek bir reel gelir ve ailevi sebepler olmuştur. Bununla birlikte Almanya nın uyum ve göç politikası da % 44 ile sık verilen cevaplar arasındadır. Şekil 4 te de görüldüğü gibi Türkiye ye olası bir geri dönüş için çeşitli motifler bulunmaktadır. Şekil 4: Türkiye ye göç etme isteğinin en önemli sebepleri (n=450) 5 45% 44% 48% 35% 25% 29% 32 % 15% 17% 14% 5% 6, : Proje tamamlandı 2: Ekonomik durum, Almanya da işsizlik 3: Türkiye de daha iyi çalışma koşulları 4: Türkiye de nispeten daha yüksek bir reel gelir 5: Almanya nın uyum ve göç politikası 6: Ailevi nedenler 7: Türkiye de çocuk eğitimi 8: Diğer vatandaşı bulunmakta; ki bunların büyük bir kısmının Türk asıllı olma ihtimali bulunuyor. Türkiye kökenliler arasında % 10,5 luk yüksekokul mezunu oranına göre, nispi olarak kişi Türkiye ye göç etmiş olabilir. Ancak daha yüksek seyahat ve taşınma eğilimi dikkate alındığında bu oranın daha da yüksek olabilmesi mümkündür.

7 Dönme isteği bulunan mezunların % 41 i iş piyasasına girişte ayrımcılığa maruz kaldıklarını belirtirken, % 44 ü bu tür bir olayla karşılaşmadıklarını ve % 15 i ise bu konuda bir fikirlerinin olmadığını belirtmiştir (n=252). İş piyasasına giriş sürecinin ne kadar sürdüğü sorusuna cevaben dönme isteği bulunan mezunların % 41 i hemen bir iş bulduklarını, % 3 ü bir aydan az bir süre iş aradıklarını ve % 23 ü 3 aya varan bir süre iş aradıklarını ifade etmişlerdir. Ayrıca dönme isteği bulunan mezunların mülakata çağrılıncaya kadar gönderdikleri iş başvurularının sayısı, bu grubun yarıdan fazlasının 11 den az iş başvurusu sonrasında mülakata çağrıldığını göstermektedir. Şekil 5: Dönme isteği bulunan mezunların gönderdikleri iş başvurusu sayısı (n=237) % 21% 13% 3% 10 veya daha az arası arası 100'den fazla Genel olarak bakıldığında, iş gücü piyasasına girişte yaşanan başarısızlığın, Türkiye ye göç etme niyetinin oluşmasında baskın bir etmen olduğu varsayımı burada çürütülmektedir. Dönme isteği bulunanların yarısından fazlasının 30 dan az iş başvurusu gönderdikten sonra bir mülakata çağrıldıkları Şekil 5 de gösterilmektedir. Yukarıda belirtilen varsayımın aksine, Türkiye ye göç edip etmeme kararında birçok çeşitli etmen etkilidir; ulusaşırı bir yönelim, öncelikle maruz kalınan ayrımcılığa veya iş piyasasına girişte yaşanan başarısızlığa karşı bir tepki değildir. Buna karşılık Almanya da kalma sebepleri olarak; hayat ve iş şartları, yaşam tarzı ve çocuk eğitimi gibi benzer cevaplar verilmiştir. Ayrıca Şekil 6 da da gösterildiği gibi katılımcıların üçte biri Türkiye yle olan (ailevi) bağların kopmasını (% 12) ve Almanya da akrabalarının yakınında yaşama isteğini (% 21) neden olarak belirtilmiştir. Şekil 6: Almanya da kalmak için en önemli sebepler (n=409) % 63% 46% 36% 21% 12% 4% : Almanya daki iş piyasası şartları daha iyi 2: Almanya daki istihdam şartları daha iyi 3: Almanya daki yaşam tarzını tercih ediyorum 4: Türkiye yle pek bağım yok 5: Yakın akrabalarım Almanya da yaşıyor 6: Çocuklarımı Almanya da büyütmek istiyorum 7: Diğer

8 Türkiye ye göç etme isteğinin varlığı ve bunun sebeplerinden bağımsız olarak ankete katılan Türkiye kökenli yüksekokul öğrencilerinin ve mezunların % 86 lık büyük bir bölümü, ortak projeler ve bilgi/deneyim transferi ile Türkiye nin gelişmesine katkıda bulunmaya hazır olduklarını belirtmişlerdir. Böylece bu araştırma, katılımcıların - hayatlarının odak noktası olarak nereyi seçtiklerinden bağımsız olarak- kendilerini ulusaşırı konumlandırdıklarına ve menşe ülkeleriyle halen bağlarının olduğuna dair bir emare sunmaktadır. 4. Sonuç Eğitim seviyelerindeki artış ile birlikte Almanya daki Türkiye kökenliler arasında yaşam tarzları değişen, daha ziyade kendi sosyal çevresinden kişilerle evlenen ve ulusaşırı yönelimini koruyan iyi eğitimli bir tabaka oluşmuştur. Bu yönelimin sebebi sadece maruz kalınan ayrımcılığın veya iş gücü piyasasına girişte yaşanan sorunların altında gizli değildir. Zira gerekli şartların mevcut olması halinde, iyi eğitimli Türkiye kökenlilerin büyük bir bölümü Alman iş gücü piyasasına erişim sağlamaktadırlar. Gönderilen iş başvurularının sayısına, çağrılan mülakatlara ve iş gücü piyasasına giriş süresine bakıldığında bu açıkça görülmektedir. Elde edilen bu bulguların yorumlanmasında ekonomik büyüme ve demografik değişim dikkate alınmalıdır. Yüksek nitelikli birçok Türkiye kökenlinin ulusaşırı yönelimi, siyaset ve ekonomi kurumlarına yeni görevler yüklemektedir. Uygun koşulları oluşturarak diasporadaki nitelikli insanların sınıraşırı ağlarında yatan potansiyelleri kendi lehine kullanabilme imkanları söz konusudur.

9 Kaynakça BA Fachkräfte für Deutschland. Zwischenbilanz und Fortschreibung. Bundesagentur für Arbeit. Nürnberg, Ocak Gaedt, Martin: Mythos Fachkräftemangel. Was auf Deutschlands Arbeitsmarkt gewaltig schief läuft. Weinheim, Hausner, Karl Heinz; Söhnlein, Doris; Weber, Brigitte; Weber, Enzo: Qualifikation und Arbeitsmarkt. Bessere Chancen mit mehr Bildung. IAB Kısa Rapor, 11 / Kaas, Leo; Manger, Christoph: Ethnic Discrimination in Germany s Labour Market: A Field Experiment, Discussion Paper No Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit Institute for the Study of Labor, Nüfus Sayımı: Bevölkerung mit (türkischem) und ohne Migrationshintergrund in Deutschland. Fachserie 1, Reihe Wiesbaden, Sauer, Martina: Integrationsprozesse, wirtschaftliche, Lage und Zufriedenheit türkeistämmiger Zuwanderer in Nordrhein-Westfalen. Ergebnisse der Mehrthemenbefragung Eine Analyse in Kooperation mit dem Ministerium für Arbeit, Integration und Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen. Essen, Sauer, Martina: Einbürgerungsverhalten türkeistämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Ergebnisse der dreizehnten Mehrthemenbefragung Eine Analyse in Kooperation mit dem Ministerium für Arbeit, Integration und Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen. Essen, Sauer, Martina: Partizipation und Engagement türkeistämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Mehrthemenbefragung 2010, Essen: Türkiye Araştırmalar Merkezi. Essen, Federal İstatistik Dairesi 2016 Weiss, Felix; Klei; Markus: Soziale Netzwerke und Jobfindung von Hochschulabsolventen. Yayınlandığı yer: Zeitschrift für Soziologie, Yıl 40, Sayı 3, Haziran 2011.