Papatya (Matricaria chamomile L.)'dan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Baz ı Hasl ı k Özellikleri

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, 9 (4) Papatya (Matricaria chamomile L.)'dan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Baz ı Hasl ı k Özellikleri Nuran KAYABAŞ I l Filiz Nurhan OLMEZ2 Geliş Tarihi: Özet: Papatyalar, Synandrae (Campanulatae) tak ı m ı n ı n, Compositae (Topluçiçekgiller) familyasndan bitkiler olup Anthemis cinsine mensup olanlar yan ı nda Matricaria cinsine mensup olanlar da vard ı r. Bu araşt ı rman ı n amac ı farkl ı mordanlar, mordan kar ışı mlar ı ve mordans ız boyama yöntemleri ile papatya bitkisinden elde edilen renkleri belirlemek, bu renklerin ışı k, sürtünme, ıslak ve kuru su damlas ı hasl ık de ğerlerini tayin etmek ve bir katalog olu şturmakt ı r. Bu amaçla papatya bitkisi kullan ı larak materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın her biri yün a ğı rl ığı na göre % 3 oran ı nda al ı nm ış ve 15 mordanl ı, bir mordans ız olarak toplam 16 boyama yap ı lm ıştır. Bu boyamalar sonucunda demir sülfat mordan ı n ın papatya ile en iyi renkleri veren mordan oldu ğu belirlenmiş ve demirsülfat mordan ı sabit tutulup di ğer mordanlar ı n her biri ile ayr ı ayr ı eşit oranda kar ışt ı r ılarak (% 1,5 demirsülfat + % 1.5 di ğer mordan, toplam % 3 mordan oran ı ) 14 boyama yap ı lm ışt ı r. Bu ara ştı rmada toplam 30 boyama yap ı larak papatya bitkisi ile hal ıc ı l ı kta en çok kullan ı lan renkler ve tonlar ı elde edilmiştir. Renklerin ışı k hasl ı k değerleri 1 ile 6 aras ı nda bulunmuştur. Sürtünme hasl ı k değ erleri 1-2 ve 4-5 aras ı ndad ı r. Bu de ğerler iyi ve orta düzeydedir. Islak su damlas ı hasl ı k değeri 3 ve 5 aras ı nda olup bu değerler iyi ve orta düzeydedir. Kuru su damlas ı hasl ık değeri 4-5 ve 5 aras ı nda olup bu değerler iyi düzeydedir. lar tek ba şı na kullan ı ld ığı nda renk tonlar ı çok çeşitli ancak ışı k hasl ık düzeyleri dü şük, demir sülfat mordan ı sabit tutulup di ğer mordanlarla kar ışı k olarak kullan ı ld ığı nda ise renk tonlar ı çeşitli ve hasl ı k değerleri yüksek bulunmu ştur. Anahtar Kelimeler: papatya, matricaria, bitkisel boyac ı l ık, yün hali ipli ğ i A Research on the Colors Obtained from Chamomile (Matricarla chamomile L.) and Their Fastness Values Abstract: Chamomiles are plants of the class Synandrae (Campanulatae), the family Compositae and the genus Anthemis or Matricaria. The aim of this research is to determine colors obtained from chamomile with different mordants and mordant mixtures and without mordant to determine these colors' fastness values such as light, friction and wet and dry water drop fastness, and ta form a color catalogue. Firstly, 16 dyeings were done using chamomile at a rate of 100%, with mordants indicated in "Materials" chapter at a rate of 3% according to wool weight and without mordant. As a result of these dyeing processes, it was determined that ferro sulfate mordant gaye the best color. Therefore by mixing ferro sulfate mordant with the other mordants at the same ratio (1.5 % forro sulfate +1.5 % other mordant, a total of 3 %) 14 dyeings were done. Thus, it was determined that fastness values of colors are increased and different color tones were found. In this research a catalogue was formed by colors obtained from chamomile with a total of 30 dyeings. The light fastness values of the colors obtained from chamomile were generally between 1 and 6. When mordants were used alone, light fastness values were at low levels. When mordants were used in mixture they were at the best level. The friction fastness values of the colors obtained from charnomile were generally betw.?.en 1-2 and 4-5. These values were good or middle. The water drop wet fastness values of the colors obtained from chamomile were generally between 3 and 5. The water drop dry fastness values of the colors were generally 5. These values were good. Key Words: chamomile, matricaria, vegetable dyeing, wool carpet yarn Giriş Doğu hal ı lar ı Asya'n ın en popüler ürünlerinden biridir. Orta Asya'dan Çine kadar her yerde dokunan hal ılar, karma şık dizaynlar ı ve zengin renk kombinasyonlar ı ile uzun zamandan beri tan ı nmaktad ı r. Geleneksel olarak, Do ğu hal ı lar ı n ın dokunmas ında kullan ılan yün iplik ve di ğer materyalleri renklendirmede çe şitli bitkilerden ve do ğal kaynaklardan elde edilen boyalardan yararlan ılm ışt ı r (Hamner 1999). Tekstillerin boyanmas ı nda yararlan ı lan doğal boyalardan biri olan bitkisel boyalar geçen yüzy ıla kadar yoğun bir şekilde kullan ılm ışt ı r. Doğal boyalar ın kullan ı m ı 19. yy'da kimyasal boyalar ın keşfi ile giderek azalm ışt ı r. Bitkisel boyalar, yün hal ı ve kilim ipliklerinin boyanmas ında günümüzde de az da olsa kullan ı lmaktad ı r. Bitkisel boyalar içerisinde doğada kendiliğinden yeti şen bitkiler ve kültüre al ınm ış bitkiler yer al ı r. Papatya (Matricaria chamomile) doğada kendili ğinden yetişen bir bitkidir ve Anadolu'da yüzy ıllardan beri yün hali ipliklerinin boyanmas ında kullan ılmaktad ır. Papatyalar Synandrae (Campanulatae) tak ı m ı n ı n Compositae (Topluçiçekliler) familyas ı na ait bitkiler olup, Anthemis ve Matricaria cinsleri yayg ı nd ır (Baytop 1994). Boyac ılar taraf ından genellikle boyac ı papatyas ı olarak bilinen Anthemis tinctoria türü kullan ılmakta olup, bu çal ışmada renk ve hasl ı k özellikleri az bilinen may ıs papatyas ı (Matricaria chamomile) türü kullan ılm ışt ır. Bu iki tür yaprak formlarlyla birbirinden kolayca ay ı rt edilebilmektedir. Papatya tek y ı ll ı k bir bitkidir 'Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı-ankara 2 Süleyman Demirel Üniv. Güzel Sanatlar Fak. Geleneksel Türk El Sanatlar ı Bölümü-Isparta

2 KAYABAŞI, N. ve F. N. ÖLMEZ, "Papatya (Matricaria chamomtle)'dan elde edilen renkler ve bu renklerin baz ı hasl ık özellikleri 391 üzerinde bir ara şt ı rma" ve Avrupa ile Asya'n ın yerli bitki örtüsünde do ğal olarak bulunur. Çiçekler yaprak koltuklar ından ç ıkan dallar ı n ucunda terminel durumludur. Çiçeklerin içinde çok say ıda tohum tasla ğı bulunur. Çiçek ekseninin bombesi d ışa dönük ve Matricaria türlerinde daha fazlad ır. Çiçek diski sar ı d ır ve etraf ı 10 ya da 20 adet beyaz renkli ışı n çiçekleriyle çevrilidir. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yararlan ı ld ığı gibi, taban suyunun yüksek oldu ğu yerlerde, bazen bu ğday tarlalar ında yabani ot olarak rastlanabilir (Baytop 1963, Karamano ğlu 1973). Kimyasal aç ıdan papatyada bulunan ba ş l ıca boyarmaddeler apigenin, luteolin ve quercetindir (Anonim 1991). Papatya boyac ı l ık d ışında eczac ı l ık alan ı nda romatizma, uykusuzluk, haz ı m bozuklu ğu, migren, grip ve kans ızl ık tedavisinde, ba ş dönmesi, sinir krizleri, ruhi çöküntü durumlar ında, mide ve barsak rahats ızl ıklar ında, safra miktar ı n ı art ırmada, karaci ğer ve dalak şişmesi gibi durumlarda kullan ı lmaktad ır. Ayr ıca, parfümeri alan ı nda cilde tazelik verdi ğinden saç ve vücut şampuanlar ı n ı n haz ırlanmas ında da yararlan ı lmaktad ı r (Anonim 2001). Papatyan ın boyac ı l ıkta kullan ı ld ığı bilinmesine ra ğmen bu konuda yap ı lm ış geni ş ve kapsaml ı bir araşt ırma bulunmamaktad ır. Bu ara şt ırmada bitkinin toprak üstü aksam ı kullan ılm ışt ır. s ız olarak bir ve materyal bölümünde belirtilen 15 mordan ın % 3 oran ında kullan ı lmas ıyla mordanl ı olarak 15 boyama yap ı lm ışt ı r. Bu boyamalar sonucunda demirsülfat mordan ın ın koyu ve farkl ı bir renk verdi ği belirlemi ş ve mordan kar ışımı yöntemiyle demirsülfat mordan ı sabit tutulup di ğer mordanlarla e şit oranda kar ışt ı r ılarak 16 boyama daha yap ılm ıştır. Bu araşt ırmada yap ılan toplam 30 boyama ile papatyadan elde edilen renklerin katalo ğunun olu şturulmas ı amaçlanm ışt ır. Ayr ıca renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı hasl ık de ğerleri belirlenmi ş, mordan kar ışı mlar ı yöntemiyle papatyadan elde edilen renklerin hasl ık değerlerinin ne yönde etkilendi ğ i incelenmi ştir. Bu şekilde papatya bitkisini bitkisel boyac ı l ıkta kullanan boyac ı lar için bir kaynak olu şturulmas ı amaçlanm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Ara şt ı rma materyalini Papatya (Matricaria chamomila) bitkisinin toprak üstü aksam ı, 2.5 Nm beyaz (boyas ız) yün hal ı ipliği ve alüminyum şap ı, bak ır sülfat, çinko klorür, demirsülfat, kalay klorür, kalsiyum klorid, krom şap ı, potasyum bikromat, potasyumhidroksit, sodyum hidroksit, sodyum klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfit, şarap ta şı ve tanen olmak üzere 15 adet mordan oluşturmaktad ı r. Yün hali ipliklerinin mordanla i şlem görmesi: Yün hal ı ipliklerinin mordanlanmas ında ön mordanlama yöntemi uygulanm ışt ır. Ön mordanlama yönteminde tek mordan ve iki mordan ın ayn ı oranda al ınmas ıyla iki ayr ı yöntem kullan ılm ışt ı r. 1. Yün hal ı iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın her biriyle ayr ı ayr ı mordanlanm ışt ı r. Bunun için yüne göre % 3 oran ı nda ı l ık su içerisinde eritilmi ş, önceden nemlendirilmi ş yün ipliği bu mordanl ı suda bir saat kaynat ı lm ışt ır. Bu sürenin sonunda d ışar ıya al ı nan yün ipliğinin suyu s ı k ılarak boyanmaya haz ır hale getirilmiştir. 2. Yün hal ı ipliği demirsülfat nnordan ı n ın % 1.5 ile materyal bölümünde belirtilen mordanlardan her birinin % 1.5 oranlar ında al ınarak toplam % 3 olacak şekilde e ş it oranlarda kullan ılm ış ve mordanlama yap ı lm ışt ır. Bunun için yün a ğı rl ığı na göre % 3 oran ında hesaplanan mordan miktarlar ı 1/50 oran ında Ilik su içerisinde eritilmi ş, önceden nemlendirilen yün ipli ği bu mordanl ı suda 1 saat kaynat ı lm ışt ır. Bu sürenin sonunda d ışar ıya al ınan yün ipliğinin suyu s ı k ılarak boyamaya haz ı r hale getirilmi ştir. Boya ekstrakt ı n ın haz ırlanmas ı : Papatyan ı n içerdi ği boyarmaddelerin suya geçmesini sa ğlamak amac ıyla kurutulmu ş bitki elle ufalanarak küçük parçalar haline getirilmi ştir. Daha sonra boyanacak yün ipli ğinin a ğı rl ığına göre % 100 oran ı nda al ınan bitki yine yüne göre 1/50 oran ında su içerisinde 1 saat süreyle kaynat ı lm ışt ı r. Bu sürenin sonunda bitki art ıklar ı süzülerek ortamdan uzakla şt ı r ı lm ış ve ekstrakt elde edilmi ştir. s ız boyama: Islat ı l ı p nemlendirilmi ş olan yün iplik önceden haz ırlanan ekstrakta konulmu ş, 1 saat süreyle kaynat ı l ıp, kaynama s ıras ında eksilen su ilave edilmiştir. 1 saat sonunda kendi halinde so ğumaya b ırak ılarak, bol so ğuk su ile durulan ıp gölge ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. la işlem görmüş yünün boyanmas ı : Yukarda anlat ılan yöntemlerle mordanlanan yün iplikler önceden haz ırlanan ekstrakta içinde, 1 saat süreyle kaynat ı l ıp, süre sonunda kendi halinde so ğumaya b ı rak ılm ışt ır. Bol soğuk su ile durulan ıp gölge ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. Elde edilen renklerin adland ırı lmas ı : Elde edilen renklerin adland ı r ı lmas ı subjektif olarak yap ı lm ışt ı r. Bunun için bir komisyon olu şturulmu ş, doğal ayd ınlatma!' bir mekanda boyal ı yün ipliği örnekleri beyaz zemin üzerine, birbirine benzeyen renkler grupland ı r ılarak konulmu ş ve Harmanc ıoğlu (1955) esas al ınarak adland ı rma yap ılm ışt ı r. Işık tayini: Boyal ı yün ipliklerinin ışık tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ından haz ırlanan TS 867 (Gün I şığına Karşı Renk Hasl ığı Tayin Metodu) (Anonim 1984a) ve DIN 5033 (Farbmessung Begriffe der Farbmetrik) (anonim 1970) standartlar ına göre yap ı lm ışt ı r. Sürtünme hasli ği tayini: Boyal ı yün ipliklerinin sürtünme tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ından haz ırlanan. TS 717 (Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini) (anonim 1978a) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin ve Solman ın Değerlendirilmesi Için Gri Skalalar ın Kullan ı m Metotlar ı) (Anonim 1984b) standartlar ına göre yap ı lm ışt ı r. Su damlas ı hasli ği tayini: Boyal ı yün ipliklerinde su damlas ı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ından haz ırlanan TS 399 (Su Damlas ına Kar şı Renk

3 392 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 4 Hasl ığı Tayini) (anonim 1978b) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin ve Solman ın Değerlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullan ım Metotlar ı) (Anonim 1984b) standartlar ı na göre yap ılm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Papatya (Matricaria chamomila)'dan elde edilen renkler: Papatya bitkisinden mordans ız ve 15 mordan kullan ılarak ön mordanlama yönteminin tek mordan (% 3 oran ı nda) ve iki nnordan ı n bir arada (%1.5+%1.5 oran ı nda) ayr ı ayr ı uygulanmas ıyla elde edilen renkler Çizelge 1 ve Çizelge 2'de verilmi ştir. Çizelge 1 incelendi ğinde, papatyadan mordans ız ve 1.5 mordan ın tek olarak ön mordanlama yöntemi uygulanarak mordanlanm ış ipliklerle yap ılan boyama sonunda sar ı, limon küfü, ye şil sar ı, toprak, saman sar ısı, aç ık saman sar ı s ı, koyu saman sar ısı, civciv sar ısı, koyu kay ısı sar ıs ı ve krem renklerinin elde edildi ğ i görülmektedir. Çizelge 2'de görüldü ğü gibi mordan kar ışı m ı yöntemiyle yeşil kahve, koyu limon küfü, aç ık kahve, toprak, saman sar ıs ı, koyu saman sar ısı, kay ıs ı sar ısı, kirli sar ı, nefti ye şil ve aç ık nefti ye şil renkleri elde edilmi ştir. Demirsülfat mordan ı tek ba şı na kullan ı ld ığında elde edilen toprak rengi ayn ı renk tonuyla demirsülfat+kalay klorür kar ışı m ından da elde edilmi ştir. Demirsülfat ile di ğer mordanlar ı e şit oranda kar ışt ırarak sar ı renk tonlar ı hem daha derinle şmi ş hem de yeşile dönmüştür. Elde edilen renkler Milas, Kars, Yörük hal ı lar ında çoğunlukla kullan ı lan renklerdir. Papatyadan elde edilen renklerin ışı k, sürtünme ve su damlas ı hasl ık değerleri: Renkli olan tekstil ürünlerinin hasl ık değerlerinin yüksek olmas ı çok önemlidir. Özellikle bitkisel boyalarla boyanm ış yün ipliklerinin kullan ı ld ığı hal ı ve kilimlerde ışık, sürtünme, ve su damlas ı gibi hasl ık değerlerinin iyi olmas ı önem ta şı maktad ır. Çünkü bir sanat de ğeri olan ve yo ğun el eme ği isteyen hal ı ve kilimlerimizde rengini k ısa sürede kaybetmesi arzu edilmez. Hasl ıklar ın de ğerlendirilmesi için ışık nda mavi yün skala, di ğer hasl ıklarda ise gri skala kullan ılmaktad ı r. I şık standart kuma ş olan mavi yün skala ile ölçülerek 1 ile 8 aras ında değerlendirilmektedir. 1 en dü şük 8 ise en yüksek de ğeri göstermektedir. Di ğer tüm hasl ı klar ın ölçümünde ise gri skala kullan ı lmakta ve 1 ile 5 aras ında de ğerlendirilmektedir. 1 en dü şük 5 ise en yüksek değeri göstermektedir. Papatya bitkisi ile mordans ız, ve çe şitli mordanlar ı n kullan ılarak ön mordanlama yönteminin iki de ğ işik şekilde uygulanmas ıyla yap ılan boyamalardan elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı hasl ık değerleri Çizelge 3 ve Çizelge 4'de verilmi ştir. Çizelge 3 incelendi ğinde papatyadan mordans ız ve materyal materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın herbiri yün ipli ğinin a ğı rl ığı na göre % 3 oran ı nda kullan ı larak ön mordanlama yönteminin uygulamas ıyla elde edilen Çizelge 1. s ız ve ön mordanlama yöntemlerin tek mordanla uygulanmas ıyla elde edilen renkler ad ı oran ı (%) Elde edilen renk Alüminyum şap ı 3 Sar ı Bak ı rsülfat 3 Limon küfü Çinko klorür 3 Yeşil sar ı Demir sülfat 3 Toprak Kalay klorür 3 Koyu saman sar ı s ı Kalsiyum klorid 3 Civciv sar ı s ı Krom şap ı 3 Aç ı k saman sar ı s ı Potasyum bikromat 3 Koyu kay ı s ı sar ı s ı Potasyum hidroksit 3 Koyu saman sar ı s ı Sodyum hidroksit 3 Saman sar ı s ı Sodyum klorür 3 Aç ık saman sar ı s ı Sodyum sülfat 3 Koyu saman sar ı s ı Sodyum sülfit 3 Koyu saman sar ı s ı Şarap taşı 3 Aç ık saman sar ı s ı Tanen 3 Krem s ız - Krem Çizelge 2. Papatyadan demir sülfat mordan ı n ı n sabit tutulmas ıyla iki mordan kullan ılarak elde edilen renkler lar ı n ad ı oran ı Elde edilen renk (%) Alüminyum şap ı Yeşil kahve Bak ı rsülfat Koyu limon küfü Çinko klorür Koyu limon küfü Kalay klorür Aç ı k kahve Kalsiyum klorid Toprak Krom şap ı Koyu saman sar ıs ı Potasyum bikromat Kay ı s ı sar ı s ı Potasyum hidroksit Aç ık kahve Sodyum hidroksit Kirli sar ı Sodyum klorür Saman sar ı s ı Sodyum sülfat Kirli sar ı Sodyum sülfit Kirli sar ı Şarap ta şı Nefti yeş il Tanen Aç ık nefti yeşil Çizelge 3. s ız ve ön mordanlama yöntemleriyle papatya bitkisinden elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı hasl ık değerleri ad ı oran ı (%) I şı k hasl ığı Sününme Su damlas ı Yaş Kuru Alüminyum şap ı Bak ı r sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Kalsiyum klorid Krom şap ı Potasyum bikromat Potasyum hidroksit Sodyum hidroksit Sodyum klorür Sodyum sülfat Sodyum sülfit Şarap ta şı Tanen s ı z

4 KAYABAŞI, N. ve F. N. ÖLMEZ, "Papatya (Matricaria chamomile)'dan elde edilen renkler ve bu renklerin baz ı hasl ık özellikleri 393 üzerinde bir ara şt ı rma" Çizelge 4. Papatyadan demir sülfat mordan ı n sabit tutulmas ıyla iki mordan kullan ı larak elde edilen renklerin ışı k, sürtünme ve su damlas ı hasl ı k değerleri Alüminyum şap ı Baki rsülfat Çinko klorür Kalay klorür Kalsiyum klorid Krom şap ı Potasyum bikromat Potasyum hidroksit Sodyum hidroksit Sodyum klorür Sodyum sülfat Sodyum sülfit Şarap taşı Tanen oran ı I şı k hasl ığı Sürtünme Su damlas ı Ya ş Kuru renklerin ışık hasl ık değerlerinin 1 ile 6 aras ında değ iştiğ i görülmektedir. En dü şük değerler olan 1 kalay klorür, 2 çinko klorür mordanlar ı ile en yüksek değer olan 6 krom şap ı, ile elde edilmi ştir. Di ğer mordanlar ın verdi ğ i ışık hasl ık de ğerleri ise orta düzeydedir. s ız olarak yap ılan boyamadan elde edilen rengin ışık hasl ık değeri ise 4 yani orta düzeyli bulunmu ştur. Sürtünme hasl ık değerleri incelendi ğinde 1-2 ile 4-5 aras ında değ iştiği görülmektedir. Dü şük değer olan 1-2'yi demirsülfat mordan ı verirken yüksek de ğer olan 4-5 sodyum sülfit ve şarap ta şı mordanlar ından elde edilmi ştir. Di ğer mordanlar ı n verdiği sürtünme hasl ık değerleri genel olarak orta ve iyi düzeydedir. s ız olarak boyanan yün ipli ğinin sürtünme hasl ık değeri ise 3 yani orta düzeyde bulunmu ştur. Su damlas ı hasl ık değerleri incelendi ğinde ise ya ş hasl ık de ğerlerinin 3 ile 4-5 aras ı nda değ iştiği görülmektedir. Orta de ğer olan 3 potasyum bikromat mordan ından elde edilirken, en yüksek de ğer. olan 4-5 çinko klorür mordan ından elde edilmi ştir. Kuru hasl ık değerlerinin ise mordanl ı ve mordans ız olarak yap ılan tüm boyamalarda 5 olarak bulunmu ştur. Su damlas ı hasl ık değeri hem ya ş hem de kuru olarak genel olarak iyi düzeydedir. Çizelge 4 incelendiğinde demirsülfat mordan ı sabit (%1.5 oran ında) tutularak materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın herbiri ayr ı ayr ı %1.5 oran ında al ı narak toplam %3 olacak şekilde eşit oranlarda kullan ı larak yap ılan boyamalarda elde edilen renklerin ışık hasl ı k değerlerinin 4 ile 6 aras ında değ i ştiği görülmektedir. En düşük de ğer olan 4 demirsülfat+bak ı rsülfat, demirsülfat+çinko klorür, demirsülfat+potasyum hidroksit, demirsülfat+sodyum klorür mordan kar ışı mlar ı ile en yüksek değer olan 6 demirsülfat+alüminyum şap ı, demirsülfat+kalay klorür, demirsülfat+kalay klorür, demirsülfat+sodyum sülfat, demirsülfat+ şarap ta şı, demirsülfat+tanen mordan kar ışı mlar ı ile elde edilmi ştir. di ğer mordanlar ın verdiğ i ışık hasl ık değerleri ise orta düzeydedir. bu de ğerlerden de anla şı ld ığı gibi demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan mordan kar ışı mlar ından elde edilen renklerin ışık hasl ık düzeylerinin tek mordanl ı ve mordans ız boyamalardan elde edilen renklerin hasl ı k düzeylerinden daha yüksek oldu ğu belirlenmiştir. Demirsülfat mordan ı n ın tek ba şına kullan ı m ı ndan elde edilen rengin ışı k hasl ık değeri 5 oldu ğundan kar ışı mdan sonra di ğer mordanlar ın hasl ık düzeylerini de pozitif yönde etkilemi ştir. Sürtünme hasl ık değerleri incelendi ğinde 2 ile 3-4 aras ında değ iştiği görülmektedir. Dü şük değer olan 2'yi, demirsülfat+şarap ta şı ve demirsülfat+tanen mordan kar ışı mlar ı verirken yüksek de ğer olan 3-4 demirsülfat+sodyum sülfat mordan kar ışı m ından elde edilmiştir. Di ğer mordanlar ın verdi ği sürtünme hasl ı k değerleri genel olarak orta düzeydedir. Bu de ğerlerden de anlaşıld ığı gibi demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan mordan kar ışımlar ından elde edilen renkerlin sürtünme hasl ık düzeylerinin tek mordanl ı ve mordans ız boyamalardan elde edilen renklerin hasl ık düzeylerinden daha düşük olduğu belirlenmi ştir. Demirsülfat mordan ı n ın tek başı na kullan ım ından elde edilen rengin sürtünme hasl ık değeri 1-2 oldu ğundan kar ışımdan sonra di ğer mordanlar ı n hasl ık düzeylerini de negatif yönde etkilemi ştir. Su damlas ı hasl ık değerleri incelendi ğinde ise yaş hasl ık değerlerinin 3 ile 4-5 aras ında değ işti ğ i görülmektedir. Orta de ğer olan 3 demirsülfat+bak ı r sülfat mordan ından elde edilirken, en yüksek de ğer olan 4-5 demirsülfat+krom şap ı, demirsülfat+ şarap ta şı mordan ı ndan elde edilmi ştir. Bu de ğerlerden de anla şı ld ığı gibi demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan mordan kar ışı mlar ından elde edilen renklerin ya ş su damlas ı hasl ı k düzeylerinin tek mordanl ı ve mordans ız boyamalardan elde edilen renklerin hasl ık düzeyleri ile ayn ı ya da daha yüksek oldu ğu belirlenmi ştir. Demirsülfat mordan ı n ı n tek başı na kullan ı m ından elde edilen rengin ya ş sürtünme hasl ık değeri 4 oldu ğundan kar ışımdan sonra di ğer mordanlar ı n hasl ık düzeylerini de pozitif yönde etkilemi ştir. Kuru hasl ık değerlerinin ise mordan kar ışı mlar ı ile yap ılan tüm boyamalarda 5 yani iyi düzeyde oldu ğu belirlenmi ştir. Bu değerlere göre, demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan mordan kar ışı mlar ından elde edilen renklerin kuru su damlas ı hasl ık düzeyleri tek mordanl ı ve mordans ız boyamalardan elde edilen renklerin hasl ı k düzeyleri ile ayn ıd ı r. Sonuç Papatya bitkisinden mordans ız ve ön mordanlama yöntemleriyle yap ılan boyamalardan sar ı renk ve tonlar ı

5 394 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 4 elde edilmi ştir, renk derinlikleri fazla olmay ıp renkler mat fakat yumuşakt ır. kar ışı mlar ı yöntemine göre demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan boyamalardan elde edilen renklerde ise sar ı tonlar ı koyulaşmış ve ye şile dönmü ş, renk derinli ği artm ış renkler yumu şakl ığı n ı korumu ş fakat parlakla şm ışt ır. Bu sonuçlara göre papatya ile yap ılacak boyamalarda boyac ı lar ın koyu, yeşile, parlak ve derin renk tonlar ı n ı tutturabilmesi için demirsülfat mordan ın ı diğer mordanlarda kar ışt ırarak kullanmalar ı önerilmektedir. Papatya bitkisinden mordans ız ve ön mordanlama yöntemleriyle yap ılan boyamalardan elde edilen renklerin ışı k hasl ık değerleri genellikle orta düzeydedir. Papatya ile yap ılacak boyamalarda boyac ı lar ın kalay klorür ve çinko klorür mordanlar ı n ı kullan ırken bu iki mordan ın en dü şük ışı k hasl ı k düzeyini verdiklerini göz önünde bulundurmalar ı önerilmektedir. kar ışı mlar ı yöntemine göre demirsülfat mordan ı sabit tutularak yap ılan boyamalardan elde edilen renklerin ışık hasl ı k dereceleri ise genellikle iyi düzeydedir. I şı k yün hal ı ve kilim ipliklerinde önemli bir kriter oldu ğundan kal ıc ı renklerin elde edilebilmesi için papatya ile yap ılacak boyamalarda boyac ılar ı n demirsülfat mordan ın ı diğer mordanlarda kar ışt ı rarak kullanmalar ı önerilmektedir. Sürtünme hasl ık değerleri ve su damlas ı hasl ık de ğerleri için de ayn ı değerlendirmeleri yapmak mümkündür. Kuru su damlas ı hasl ık değerlerinin tüm boyamalarda 5 yani iyi düzeyde bulunmas ı önemlidir. Sonuç olarak boyac ı papatyas ının (Anthemin tinctoria) bilinen canl ı, parlak, sar ı tonlar ı may ıs papatyas ı ya da adi papatya olarak bilinen Matricatis chamomile türü ile elde edilememi ştir. Ancak uygun mordanlama yöntemleriyle papatyan ın bu türü de bitkisel boyac ı l ı kta hem elde edilen renkler hem de hasl ı k değerleri aç ısından kullan ılabilecek ve özellikle pastel sar ı, yeşil renklerin hakim oldu ğu Milas, Kars, Yörük gibi yöresel hal ı lar ımız ın ipliklerinin boyanmas ı için uygun bir bitkidir. Kaynaklar Anonim, 1978b. Boyal ı ya da Bask ı l ı Tekstil Mamülleri için Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-su Damlas ı na Karşı Renk Hasl ığı Tayini. Türk Standartlar ı Enstitüsü Yay ınlar ı. TS 399/Mart 1978, Ankara. Anonim, Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanmas ı" T.C. San. ve Tic. Bakanl ığı. Küç. Sanl. San. Bölg.ve Sit. Gen. Müdürlü ğ ü. Ankara. Anonim, Erişim tarihi: Anonim, 1984b. Tekstil Mamullerinin Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin ve Solman ın De ğerlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullanma Metodlar ı. TSE Yay ı nlar ı. TS 423/Mart 1978, Ankara. Anonim, DIN 5033 Farbmesung Begriffe der Farbmetrik Deutschland. Anonim, 1978a. Boyal ı ya da Bask ı l ı Tekstil Mamülleri İçin Renk Hasl ığı Deney Metodlan-Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini. TSE Yay ı nlar ı. TS 717/Mart 1978, Ankara. Anonim, 1984a. Boyal ı ve Bask ı l ı Tekstil Mamülleri İçin Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-gün I şığı na Kar şı Renk Hasl ığı Tayini Metodu. TSE Yay ı nlar ı. TS 867/Ekim 1983, Ankara. Baytop, T Türkiye'nin T ıbbi ve Zehirli Bitkileri. İstanbul Üniv. Yay ınlar ı. İsmail Akgün Matbaas ı. Istanbul. Baytop, T Türkçe Bitki isimleri Sözlü ğ ü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurmu. Türk Dil Kurumu Yay ı nlar ı : 578. Ankara. Hamner, B., Chemical substitution in the Nepal carpet industry. J. of Industrial Ecology, 2, 4. Harmanc ıoğlu, M Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalar ından Elde Olunan Renklerin Çe şitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Hasl ık Dereceleri. Ankara Üniv. Yay ı n ı : 77/41. Ankara Üniv. Bas ı mevi. Ankara. Karamano ğlu, K Farmasotik Botanik. Eczac ı l ık Fak. Yay ı nlar ı Say ı : 24, Ankara. İ letişim adresi: Nuran KAYABAŞ I Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı-ankara Tel: O nurankayabasi@agri.ankara.edu.tr