İRAN, ORTADOĞU VE ULUSLARARASI GÜVENLİK

Transkript

1 > 83 Ortadoğu da son 10 yıldır yaşanan gelişmeler İran a bölgede daha önce benzeri görülmemiş fırsatlar sundu. > Çeviren: Şahika Uçtu, ORSAM Asistanı Doç. Dr. Kayhan Barzegar İran İslami Azad Üniversitesi Öğretim Üyesi İRAN, ORTADOĞU VE ULUSLARARASI GÜVENLİK Iran, the Middle East, and International Security Abstract This article investigates the importance of Iran s current position in the Middle East and in the international security system. With post-9/11 political-security and geopolitical developments in the Middle East and the crisis in Iraq, Middle East issues have become more interconnected and heated international debate, connecting the region s security system to the international security system. In addition, recent developments in the Middle East have changed the balance of the region s power structure in favor of Iran, consequently increasing Iran s regional role and its bargaining power in the region s affairs. The author examines that this situation is the result of Iran s inherent geopolitical features, as well as cultural and ideological elements of its national power, the outcome of regional political-security developments, and, subsequently, the emergence of a new definition of the nature of threats against international security. *Bu makale ilk olarak, Ortadoğu Etütleri dergisinde (Temmuz 2009, Cilt 1 Sayı 1) İngilizce olarak yayınlanmıştır.

2 84 > Ortadoğu da şu anki koşullar, İran a avantajlı jeopolitik ve kültürel pozisyonlarından yararlanabilmesi, böylece önce bölgesel sonrasında da uluslararası pozisyonunu geliştirmesi için daha önce benzeri görülmemiş bir fırsat sunmuştur. Giriş 11 Eylül saldırılarından ile Irak krizinden itibaren İran ın Ortadoğu daki siyasi ve güvenlik rolünü güçlendirmesi, ayrıca bölgesel ve uluslararası güvenlik sistemlerindeki etkisi uluslararası ve Ortadoğu güvenlik çalışmalarının ilgi odağı haline gelmiştir. Batı daki ve Arap dünyasındaki ortak kanı yeni siyasi, güvenlik ve jeopolitik gelişmelerin bölgesel güç dengesini ve siyasal yapıyı İran lehine değiştirdiği yönündedir. Bu sebeple bu durumun Amerika nın stratejik çıkarları, Arap dünyasındaki bölgesel müttefikleri ve İsrail in pozisyonu üzerinde olumsuz etkileri olmuştur. Son yıl içerisinde bölge aktörleri arasında güç dengesini koruma politikası Amerika nın bölgeye, özellikle de Basra Körfezi ne yönelik dış politikasının temelini oluşturmaktadır. Son gelişmeler güç dengelerini İran lehine sarsmıştır. Ortadoğu nun güvenliği uluslararası güvelik sistemlerine nasıl bağlıdır ve İran ın bu süreçteki pozisyonu nedir? İran ın artan bölgesel rolünün sebepleri nelerdir? Bu sorulara cevap vermeden önce şunu belirtmek istiyorum; 11 Eylül sonrasında siyasal güvelik alanındaki gelişmeler Ortadoğu yu uluslararası güvenlik sisteminin odak noktası haline getirmiştir. Şu anda El- Kaide terörüne karşı savaş ve örgütün kitle imha silahlarına erişimini engelleme mücadelesi ile Afganistan, Irak ve Lübnan daki bölgesel krizleri ortadan kaldırmak gibi iki önemli uluslararası güvenlik meselesi Ortadoğu ile ilgilidir. Son küresel ve bölgesel gelişmeler ile birlikte İran ın iki kilit ulusal güç unsuru; jeopolitik özellikleri ve ideolojisi (Şii faktörü) bu sorunlara bir çözüm bulma konusunda daha fazla önem kazanmıştır. Jeopolitik açıdan bakıldığında, bir tarafta El- Kaide terörünün artan önemi, diğer yanda Afganistan ve Irak taki krizin devam etmesi İran ı son jeopolitik gelişmelerin ve Ortadoğu nun siyasi dinamiklerinin merkezine yerleştirmiştir. Şii ideolojik faktörü ile ilgili olarak, Irak ın güç yapısı ve siyaseti içersindeki siyasi ve güvenlik gelişmeleri, Arap dünyasında ilk defa bir Şii hükümetin iktidara gelişi ve ayrıca 2006 yazı ve 2008 baharı sonrasında Lübnan daki siyasi gelişmeler ve sonuç olarak İran ın rolünün ulusal seviyeden bölgesel ve uluslararası seviyeye yükselmesi Şii faktörünün öneminin arttırmasına yol açmıştır. Böylece İran, uluslararası güvenliğin en önemli öncelikleri olarak görülen konular arasında önemli bir role sahip olmuştur. 11 Eylül den İtibaren Ortadoğu ve Uluslararası Güvenlik 11 Eylül saldırıları ve Irak krizi sonrasında İran ın Ortadoğu daki artan rolü ve önemi Ortadoğu meselelerinin uluslararası güvenlik sistemi içerisindeki büyüyen öneminden kaynaklanmaktadır. İkinci olarak da İran ın jeopolitik özellikleri ile gücünün kültürel, dini ve tarihi yapısı ve siyaseti bu ülkeyi Ortadoğu daki en etkili güçlerden biri haline getirmiştir. 11 Eylül sonrasında ortaya çıkan Ortadoğu sorunları; yeni etki değişkenlerinin ortaya çıkması, siyasi, güvenlik ve jeopolitik gelişmeler ile oyuncuların değişen rolleri olarak sayılabilir. El-Kaide Terörü El-Kaide, 11 Eylül den önce de terörist saldırılar gerçekleştirmiş olmasına ve bölgesel gelişmeleri kısmen etkilemiş olmasına rağmen, Dünya Tica-

3 > 85 İran ın bölgesel etkinliğini daima zirvede tutan iki kilit ulusal güç unsuru var: Jeopolitiği ve rejimin ideolojisi. ret Merkezi ve Pentagon a düzenlediği saldırılar, örgütün terörist operasyonlarının küresel etkisinde bir dönüm noktası olmuştur. Terör kavramının kamu güvenliği ve Batı daki günlük yaşam içerisine girmesi El-Kaide terörünün etki boyutunu devletlerin güvenliği konusunda özel bir alan olmaktan çıkıp daha önemli bir seviyeye taşıyarak onu kamu içerisine, milletler ve ülkeler arasındaki ilişkiler alanına soktu. 1 El-Kaide nin Londra ve Madrid deki saldırılarından sonra kamu baskısı İngiltere de hükümetin bazı davranışlarını değiştirmesine ve İspanya da ise hükümet değişikliğine sebep oldu. ABD nde George W. Bush un Irak krizini kontrol altında tutmada ve Afganistan da El-Kaide ye karşı verdiği mücadelesindeki başarısızlığı Birleşik Devletlerin güç yapısı içerisinde Cumhuriyetçilerin meşrulukları ve popülerliklerinin sorgulanmasına yol açtı. 2 Bu arada, ABD nin en yakın bölgesel müttefikleri Suudi Arabistan ve Ürdün gibi geleneksel Arap rejimlerini kaldırmaya yönelik El-Kaide girişimleri El-Kaide nin bölgesel dinamikler içerisindeki rolünü daha da güçlendirdi. Bu açıdan geleneksel Arap rejimlerinin yabancı askerleri ilk kabul edişleri Arap dünyası gözünde saygınlıklarının azalmasına yol açtı. 3 Aynı zamanda bu geleneksel rejimlerin gözünde Amerika nın Irak, Afganistan ve Lübnan daki bölgesel krizleri kontrol etmedeki yetersizliği Amerika nın Ortadoğu ve uluslararası güvenlik sistemi içersindeki pozisyonu, rolü ve gücünün farklı bir şekilde algılamasına yol açtı. Genel olarak El-Kaide nin Ortadoğu politik ve güvenlik meseleleri içerisindeki rolü ve çabalarının önemi o kadar çok arttı ki uluslararası güvenlik sisteminde terörle mücadele en büyük kaygı haline geldi. Bu bağlamda ve uluslararası güvenlik alanında El-Kaide nin yükselişi, faaliyetlerinin derecesi ve etkinliği ve ayrıca örgütü ortadan kaldırma yolları hakkındaki tartışmalar Ortadoğu ile ilgili siyasi, güvenlik, kültürel ve dini birçok konuyu içermektedir.

4 86 > İran ın rolü iki açıdan çok önemlidir: Taliban ı ortadan kaldırmada ve 2001 den beri El-Kaide güçlerinin sızma yollarını tıkama konusunda. Amerikan güçlerine istihbarat ve güvenlik bilgisi sağlayarak ve ayrıca NATO güçlerini destekleyerek İran Taliban ın yenilmesinde önemli bir rol oynamıştır. El-Kaide nin yükselişi ile ilgili olarak şu unsurlar sayılabilir: 1. Küreselleşme sürecinin bir sonucu olarak Arap dünyasındaki sosyal, siyasal ve kimlik krizlerinin çıkması; 2. ABD nin Arap-İsrail barış süreci içerisinde İsrail e olan aşırı desteği; 3. ABD nin bölgedeki askeri ve siyasi sistemlerde etkin bir şekilde var olmasının yolunu açması için Arap dünyasında otoriter ve bağımlı rejimlere olan desteği; 4. Ortadoğu daki savaşların, gerginliklerin ve krizlerin varlığı. Sonuç olarak El-Kaide ile savaşma yolları ve onun bölgesel güvenlikle olan ilişkisi ile ilgili olarak şu faktörler söz konusudur: 1. Doğrudan askeri müdahaleler, rejim değişikliği politikaları ve muhtemel saldırıları önleyici savaşlar; 2. Bölgede demokrasinin geliştirilmesi yoluyla siyasi çözümler uygulama; 3. Pazar ekonomisini ve eğitimi ilerletmek, fakirliği yok etmek gibi ilerlemeler kaydederek bölgenin sosyo-kültürel ve ekonomik faktörlerini küresel sisteme dâhil etme. 4 El-Kaide nin kitle imha silahlarına ulaşması ve Şiiler ile Sünniler arasında ayrım yaratma konusundaki etkisi uluslararası güvenliği oldukça çok ilgilendiriyor. İlk meseleyle ilgili olarak 11 Eylül terör saldırıları ABD nin terörle mücadele, Nükleer Silahların Yaygınlaştırılmasını Önleme Antlaşması (NPT) kapsamında teröristlerin kitle imha silahlarına ulaşımı ile ilgili stratejik önceliklerinin tekrar belirlenmesine yol açtı. 5 El-Kaide terörü 1990 larda bile bir sorundu. Fakat 11 Eylül saldırıları sonrasında saldırılarının derecesi, niteliği ve etkileri örgütün terörünü dünya çapında stratejik bir tehdit haline getirdi. Bu arada El-Kaide nin kitle imha silahlarına erişim ve sonunda da bu silahları Amerika ya karşı kullanması ve dolayısıyla büyük bir hasara yol açması ihtimali meseleyi var olan bir tehdit haline getirdi. 6 El-Kaide ye karşı yürütülen savaş ayrıca Amerika nın NPT rejimi ile ilgili önceliklerini değiştirdi. Soğuk Savaş sırasında çok taraflı bağlılıklar ve fikir birliğini sağlama NPT rejiminin temelini oluşturuyordu. Fakat 11 Eylül saldırıları ile birlikte Amerika nın güç kullanarak El Kaide nin tehditleriyle mücadele etme eğilimi ABD nin NPT içerisinde egemen bir pozisyon benimsemesine yol açtı. 7 Şiiler ile Sünniler arasında dini bir savaş başlatma konusunda Irak ta böylesi bir ayrım yaratmadaki rolü tartışılmaz. Mezhep çatışması Irak taki devam eden istikrarsızlığın ve gerginliğin temel nedenidir ve bu durumun neticede bölgesel ve ardından uluslararası güvenlik ile doğrudan bir ilişkisi vardır. Irak taki gerginliklerin daha da artması birçok yönden El-Kaide nin çıkarlarına hizmet eder. Irak hükümetinin Şiiler ve Sünniler arasındaki mezhepsel ayrılığı kontrol etmedeki başarısızlığı, Irak ın güç yapısı içerisindeki Şii ve Sünni gruplar arasındaki anlaşmazlık ve Amerika nın ve diğer yabancı askerlerin krizleri kontrol altında tutmadaki yetersizliği, Irak taki ve ardından doğal olarak bölgedeki gerginliği arttırıyor. Sorun o kadar önemli ki, bazı uzmanlar gelecekte bölgedeki çatışmaların Şiiler ve Sünniler arasında devam eden rekabetten ileri geleceğini düşünüyorlar. 8 Bölgesel Kriz ve Yeni Jeopolitik Değişiklikler 11 Eylül saldırılarının ardından başlayan uluslararası toplumun El-Kaide savaşı Afganistan ve Irak ta yeni bölgesel krizlerin doğmasına yol açtı.

5 > 87 El-Kaide yle mücadele İran ve ABD nin ortak paydası. İran ı doğu sınırlarında rahatlatan gelişmelerden biri de Taliban ve El-Kaide nin gerilemesiydi. Bu krizler yeni jeopolitik gelişmelerin meydana gelmesine yol açtı ve ardından Ortadoğu sorunlarını uluslararası güvenlik kaygılarının merkezine yerleştirdi. Afganistan, Irak ve Lübnan da yaşanan krizler Ortadoğu sorunlarının önemini ve uluslararası güvenlik ile olan bağlantısını iki şekilde arttırdı: İlk olarak bölgesel ve uluslararası aktörlerin rollerini değiştirerek ve ikinci olarak da güvenlik tehditlerin doğasını değiştirerek. Bölgesel seviyede aktörlerin rollerinin değiştirilmesiyle ilgili olarak bölgesel krizler iki şekilde yeni jeopolitik değişikliklere sebep oldu: İlk olarak bölge ülkeleri içerisindeki siyasi gelişmelerin birbirine bağlılığı, ikinci olarak da bölgesel ve bölge-ötesi aktörlerin geleneksel rolü, etkisi ve çıkarlarındaki değişim. Ortadoğu sorunlarının birbirine bağlılığından dolayı, Sünni radikalizminin ve El-Kaide terörünün Ortadoğu sorunları, Arap Dünyası ve İslam Dünyası içerisine girmesiyle birlikte Afganistan krizi, Afganistan sorunlarını Ortadoğu meseleleriyle bağdaştırdı. Geçmişte Kuzey Afganistan a bağlı olan meseleler Orta Asya ile; Güney Afganistan meseleleri ise Güney Asya ve Hindistan alt kıtası ile bağdaştırıldı. 9 Benzer şekilde bölgesel ve bölge ötesi aktörlerin rolleriyle ilgili yeni ayarlamalar ile birlikte ve burada sayılan faktörlerden dolayı Pakistan ın siyasi ve güvenlik so-

6 88 > Yeni Irak ın kurulmasıyla, uzun düşmanlık ve savaş geçmişleri ve finans, askeri ve lojistik kaynaklarının önemli bir kısmını birbirlerine karşı kullanmış olmalarına rağmen bunlar iki dost devlet ve bölgesel ortaklar haline gelmişlerdir. runları Ortadoğu ve Arap Dünyası ile daha da fazla bağlantılı hale gelmiştir. Aşırı uç görüşte bulunanların ortaya çıkışından, El-Kaide nin Pakistan toplumundaki saldırıları ve yine El- Kaide nin nükleer silah ele geçirme ihtimalinden doğan tehlikenin abartılması Pakistan daki şu an görevde olan askeri ve güvenlik yetkililerini Amerikan ın dikkatini çekmek ve Amerika dan yardım alabilmek için 2001 den beri kullandıkları yeni haklı mazeretleri durumuna geldi. Bu bağlamda şüphesiz ki Irak krizi Ortadoğu meselelerinin birbirine bağlılığı konusunda bir dönüm noktası oluşturmuştur ve aynı zamanda aktörlerin rollerinde bir değişikliğe sebebiyet vermiştir. Krizin başlangıcından itibaren Irak ın geleneksel güç yapısı ve siyaseti içersindeki değişiklikler (Sünni azınlığın gücünün azalması) ve bu yapının yeni bir düzenle değiştirilmesi (Şii çoğunluğun iktidara yükselişi) bölgedeki bütün siyasi ve güvenlik gelişmelerini etkilemiştir. Daha da önemlisi yeni Irak ta Şii ve Kürt faktörünün artan önemi İran ın bu ülke üzerindeki etkisini attırdı. Sonuç olarak Irak ın Arap kimliğini kaybetmesinden korkan Suudi Arabistan, Şii ve Kürt meseleleriyle ilgilenmeye başladı. Yeni Irak Anayasası nın kabul edilmesi, federal sistemin sağlamlaştırılması ve Irak ın bölünme ihtimali ile birlikte eskiden beri Kürt faaliyetlerinden endişe duyan Türkiye nin güney ve orta Irak taki Şii ve Sünni sorunlarına daha duyarlı olmasını gerektirdi. Irak ın dağılması ve Sünni lerin izole edilmesinden duyulan korku Ürdün ve Mısır ı hem Irak hem de bölgesel siyasi ve güvenlik sistemi çerçevesinde aktif bir rol oynamak zorunda bıraktı. Bu arada Irak ın güç yapısı ve siyasetinde yeni gelişmeler ve Şii lerin iktidara yükselişi bir şekilde Irak sorunlarını Lübnan daki siyasi gelişmelere ve Hizbullah nedeniyle de Suriye ve Filistin le bağlaştırdı. Ve bunun ardından İsrail, Şii gruplarının yeni bir koalisyon kurması ve özellikle Şii egemenliğindeki Irak bölgesinin güneyinde Basra Körfezi nin ağzında dost ülkelerin oluşmasından son derece rahatsızlık duymuştur. 10 Basra Körfezi dinamikleri ile Akdeniz konularını coğrafi açıdan ve Şii faktörü ile birbirine bağlılığı, Arap Sünni kesim ve bazı Batı uzmanlarına tarafından Şii Hilali olarak adlandırılmıştır 11 ve bu durum İsrail ile Arap muhafazakâr liderleri için ciddi bir endişe kaynağı haline gelmiştir. 12 Son olarak Irak ve Afganistan sorunları, El-Kaide ağı ve iki ülke içersindeki operasyon ve lojistik bağlantıları dolayısıyla bu bağ daha da güçlenmiştir. Uluslararası seviyede aktörlerin rollerinin değişmesi konusunda yeni jeopolitik gelişmeler Avrupa Birliği, Rusya ve Çin gibi bölge ötesi aktörlerin enerji güvenliği, kitle imha silahları (KİS), Nükleer Silahların Yaygınlaştırılmasını Önleme Antlaşması (NPT) ve El-Kaide terörü gibi ulusal ve küresel çıkarlarından dolayı bölgede daha aktif bir rol oynamaya çalışmaları anlamına geliyor. Aynı zamanda Ortadoğu ya olan artan ilgileri ve orada etkin olmaları, küresel güvenliği ilgilendiren bütün konularda bütün küresel aktörlerin eş değerli roller oynayabilecekleri ve böylece Bush dönemindeki ABD nin tek kutupluluk egemenliğinden kaçılabilecek çok kutuplu uluslararası bir sisteme verdikleri önemden kaynaklanmaktadır. AB ülkeleri Afganistan krizi, El-Kaide ile mücadele ve bunların AB üzerindeki etkilerinden dolayı bölgedeki güvenlik meselelerine daha fazla ilgi göstermeye başladılar. Buna ek olarak Basra Körfezi ndeki artan ekonomik çıkarları AB yi Irak Körfezi ve Arap Ortadoğusu nda ve genel

7 > 89 Maliki, İran ve Irak arasında yakın ilişkiler kurma imkânını, diğer devletlerle olan ilişkilerini düzenlemede stratejik bir kart kullanıyor. olarak İran la olan ilişkilerinde daha aktif bir rol oynamaya zorladı. Son olarak İran nükleer krizine diplomatik seviyede dâhil olması AB ye Ortadoğu nun siyasi ve stratejik konularında aktif bir rol kazandırdı. Aynı zamanda, yeni siyasi ve güvenlik gelişmeleri Rusya ve Çin e Ortadoğu bölgesel konuları hakkında daha önemli bir rol oynama fırsatı sundu. Yeni jeopolitik gelişmeler ve İran ın nükleer programı, enerji güvenliği ve Lübnan ve Filistin deki krizler gibi bazı stratejik konular bir şekilde Rusya nın Ortadoğu konularına tekrar dönmesinin yolunu açmıştır. 13 Bazı kesimler bu durumu Amerika nın bölgesel krizleri ve İran ın nükleer krizini ele almada sergilediği tek taraflılık politikasına bağladı, bu da Rusya ya bölgede önemli bir rol oynama fırsatı doğurdu. Yeni gelişmeler ayrıca Çin in Ortadoğu daki etkisinin de arttırdı. Son yıllarda Ortadoğu nun ekonomi alanında varlığını arttıran Çin, 11 Eylül saldırıları sonrasında yükselen bölgesel dinamiklerindeki stratejik rolünü sağlamlaştırıyor. Daha da önemlisi İran ın nükleer programı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin yaptırımları Çin i bu tartışmalı Ortadoğu konularında daha fazla etkili kıldı. 14 Amerika nın Güvenlik konseyi yaptırımlarını kullanarak yaptığı giderek şiddeti artan tehditlerin İran ı Rusya ve Çin e doğru yakınlaştırdığı bile söylenebilir. Birçok strateji uzmanına

8 90 > göre bu tutum Bush yönetiminin tarihi bir yanlışıydı ve Rusya ve Çin e Ortadoğu da özellikle İran da etkili olabilmelerinin yolunu açtı Eylül sonrası yaşanan krizlerin diğer bir sonucu ise Ortadoğu tehditlerinin ve siyasi ve güvenlik konularının içeriğinin ve yönünün değişmesi oldu. Ortadoğu meseleleri daha çok ve genellikle Arap Ortadoğusu etrafından dönmüş, İran ve Türkiye nin genellikle uç noktalarda olduğu bölgenin batı kısmını ilgilendiren konulara ve Arap- İsrail çatışmasına odaklanmış olmasına rağmen, 11 Eylül sonrası gelişen yeni siyasi ve güvenlik gelişmeleri ilgiyi bölgenin doğusuna ve Basra Körfezi tarafına çekti. Bölgesel konuların içeriğinin değişmesiyle ilgili olarak petrol politikası, enerji güvenliği ve İsrail in çıkarlarını koruma gibi eskiden beri süregelen konular artık uluslararası güvenliğin tek odak noktası olmaktan çıktı. Bugün aksine El-Kaide tehlikesi gibi önemli konularla birlikte yeni güvenlik tehditleri daha çok kimlik ve sosyal krizlere ve ayrıca ekonomide ve politikada kitlelerin rolüne odaklanmış durumda. 16 Bugün bu konular insan güvenliği gibi daha genel endişe alanlarıyla daha çok ilgilidir. Diğer bir ifadeyle 11 Eylül saldırıları sonrasında Ortadoğu konuları daha genel, birbirine bağlantılı ve Ortadoğu yu uluslararası güvenlik alanında en önemli unsur haline getirecek boyutta uluslararası bir hal almıştır. Ortadoğu da İran ın Yükselişi İran ın rolü ve pazarlık etme gücü 11 Eylül sonrası Ortadoğu sunda iki sebepten dolayı artmıştır. İlk olarak konuların içeriği ve coğrafyası açısından 2003 Irak krizinden sonra ortaya çıkan yeni jeopolitik gelişmeler ile birlikte İran bölgedeki siyasi ve güvenlik konularının yeni ana merkezi haline gelmiştir. İkinci olarak da Irak ta ve bölgede Şii faktörünün gücünün artmasıyla beraber İran bölgenin siyasi dinamiklerini güçlü bir şekilde etkileyebilecek duruma gelmiştir. Diğer bir ifadeyle uluslararası toplumun en kilit endişeleri haline gelen bölgelerde ve konularda İran ın rolü daha çok önem kazanıyor. İran ın Jeopolitik Durumu İran ın jeopolitik durumu El-Kaide terörüne karşı yürütülen savaş sırasında çok önemli bir rol oynamıştır. İran ın rolü iki açıdan çok önemlidir: Taliban ı ortadan kaldırmada ve 2001 den beri El-Kaide güçlerinin sızma yollarını tıkama konusunda. Amerikan güçlerine istihbarat ve güvenlik bilgisi sağlayarak ve ayrıca NATO güçlerini destekleyerek İran Taliban ın yenilmesinde önemli bir rol oynamıştır. 17 Savaştan sonra İran uluslararası toplumla işbirliği içersinde Bonn Konferansı nın düzenlenmesine, yeni Afgan hükümetinin oluşturulmasına ve Afgan milletine parlamento ve başkanlık seçimleri ile yaşadıkları geçiş döneminde yardımcı olmuştur. İleriki safhalarda ise İran El-Kaide güçlerinin kendi topraklarındaki sızma ve geçiş yollarının kapatılması konusunda uluslararası toplumla birlikte hareket etmiştir. Bu anlamda jeopolitik faktörler İran ve uluslararası toplum arasındaki işbirliklerinin ilerletilmesini sağlamış ve bu da İran ın Afgan krizinde aktif bir şekilde yer almasını gerekli kılmıştır. Irak taki krizin patlak vermesiyle ve akabinde bölgede yaşanan siyasi ve güvenlik gelişmeleri İran ın bölgesel güvenlik dinamiklerinin merkezi olarak jeopolitik önemi daha belirgin hale geldi. Kuzeyde Irak Kürdistan bölgesi ve güneyde Basra Körfezi nde Şii Basra bölgesi olmak üzere iki stratejik alanı bağlayan Irak sınırının uzunluğu İran a Irak krizi konusunda eşsiz bir stratejik pozisyon kazandırdı. Irak krizi sırasında İran ın aktif tarafsızlığı, Irak ın dönüşüm süreci içerisinde verdiği destek ve ayrıca Iraklı Şii hükümetinin ülkeye istikrar getirme çabalarına verdiği destek İran ın bölgesel rolünün güçlendirdi. 18 Daha da önemlisi yeni Irak ın kurulmasıyla, uzun düşmanlık ve savaş geçmişleri ve finans, askeri ve lojistik kaynaklarının önemli bir kısmını birbirlerine karşı kullanmış olmalarına rağmen bunlar iki dost devlet ve bölgesel ortaklar haline gelmişlerdir. Bu gelişme Basra Körfezi nde ve Sünni Arap Dünyasının güç politikalarında İran ın bölgesel rolünü arttıran çok büyük bir jeopolitik değişimdir.

9 > 91 Şii Faktörü İran ın jeopolitik pozisyonu ötesinde Irak ın güç ve siyasi yapısında Şii grubunun iktidara yükselişi sonrasında Iraklı Şii hükümetin İran la yakın ilişkiler kurma talebi sadece Irak ın politik dinamikleri içersinde değil aynı zamanda bütün bölge ve Arap dünyasında özellikle de Lübnan da İran ın rolünü arttırdı. Sünni bir azınlık tarafından yönetilirken Irak ın geleneksel siyasi düzeni aşiretlerin birbirini desteklemesine ve dolaylı yönetime dayanıyordu. Bu düzenin ilk fonksiyonu İran, Türkiye gibi Arap olmayan komşu ülkeleri kontrol altında tutmaktı. 19 Kuzeyde Kürtleri, güneyde Şiileri kontrol ederek Irak taki Sünni rejim, Türkiye nin ve İran ın bölgesel rolünü dengeledi. Baas rejimini ortadan kaldırmak bu geleneksel düzeni yıktı ve yerine Şiiler ile Kürtlerin rollerini arttıran, doğrudan demokrasiyi getiren ve çoğunluğun egemenliğine dayalı yeni bir rejim getirdi. Hem Şiiler hem de Kürtlerle yakın kültürel ve siyasal ilişkileri olmasından dolayı bu gelişme özellikle İran ın rolünü güçlendirdi. İran ın Şiilerle olan ilişkisi konusunda bu ilişki sadece ideolojik ve dini faktörlerin ötesinde sosyo-kültürel bağlara dayalıdır ve İran ve Irak ı birbirine yaklaştıran, uzun zamandır var olan iki stratejik düşman fikrini yok eden önemli bir unsurdur. Fakat aynı zamanda İran ın artan bölgesel rolü Iraklı Şii grupların, Irak ın iç siyasetindeki pozisyonlarını, Sünni Arap devletlerle olan ilişkilerini ve özellikle askeri çekilmeden sonra ABD ile olan ilişkileri sürdürebilmek için İran dan siyasi, mali ve lojistik destek talep edecekleri anlamına gelmektedir. Şiilerin bakış açısına göre ABD politikasının hala Sünni grupları desteklemeye devam etme ihtimali vardır ve bu da uzun vadede Suudi Arabistan ve Mısır gibi geleneksel Sünni Arap devletlerin Irak politikasına müdahale etme ihtimalini doğurabilir. Daha önceki deneyimlere dayanarak bu Arap devletlerinin Irak ın yeni güç yapısı içersinde Şii gruplarının rollerinin artmasını hoş karşılamayacağı tahmin edilebilir. Yıllarca önemsenmeyen Iraklı Şiilerin Arap Dünyası içersinde ilk Şii hükümetini kurmalarından dolayı tek dost ülke olan İran ın desteğine ihtiyaç duyacaklardır. 20 El-Maliki nin Şii hükümeti kesinlikle Riyad tarafından Tahran da olduğu kadar hoş karşılanmamıştır. Ayrıca elinde tutabileceği stratejik bir kart olarak İran ve Irak arasında yakın ilişkiler kurması, bölgesel ve uluslararası ilişkilerini özellikle Türkiye ve ABD yle olan ilişkilerini düzenlemesi için Maliki hükümetine pazarlık gücü verebilir. Lübnan da Şii faktörünün üç evrede iktidara yükselişi de İran ın bölgesel rolünü arttırmıştır. Birinci evre Hizbullah ın 2006 yazı savaşında İsrail e karşı kazandığı zaferle başlamış ve İran ın Lübnan ve Filistin konularındaki stratejik rolünü güçlendirmiştir. Bazı gözlemciler 2006 savaşını sadece Lübnan ve Akdeniz le sınırlı bir savaş olarak değil ABD ve İran arasında temsilcileri olan Hizbullah ve İsrail ile gerçekleşen bir savaş olarak gördüler. İkinci evre ise Hizbullah ın 2008 baharında Lübnanlı Şii grubun Başbakan Fouad Siniora nın Batı yanlısı hükümetini geri çekmeyi başarmasıyla iç siyasi rekabet ortamındaki yeni bir raundu kazanmasıyla başladı. 21 Bazı analizciler ise Doha Konferansı nda Lübnanlı farklı gruplar arasında varılan anlaşmanın Hizbullah ve İran ın Akdeniz bölgesinde kazandıkları diğer bir stratejik zafer olarak görmektedirler. Hatta bazı Batılı yorumcular bunu bütün Ortadoğu bölgesi içersinde İran ve Amerika arasında yeni bir Soğuk Savaş başlangıcı olarak yorumladılar ve Afganistan, İran ve şimdi de Lübnan da aktif bir rol yürüten İran ın bölgede Amerika ya karşı stratejik bir caydırıcı etken oluşturduğunu söylediler. 22 Son olarak üçüncü evrede ise İran ın bölgesel gücü, İsrail in 22 gün süren savaş sırasında Gazze yle yaptığı askeri saldırıya karşı çıkmasıyla artış gösterdi. Bütün muhafazakâr Arap rejimleri sessiz kalırken İran, İsrail rejiminin askeri müdahalelerini kınayan ve aktif bir şekilde uluslararası toplumun sert bir tepki vermesini sağlamaya çalışan temel bölgesel güçlerden birisiydi. Sonuç El-Kaide terörü, Afganistan, Irak ve Lübnan daki krizler gibi yeni ortaya çıkan faktörler ve bölgenin güç yapısı ve siyasetinde Şii kesimin iktidara yükselişi Ortadoğu güvenlik sistemini uluslararası güvenlik sistemine bağlamıştır. 11 Eylül te-

10 92 > rörist saldırıları ve Irak krizinden beri gerçekleşen siyasi ve güvenlik gelişmeleri Ortadoğu konularını genelleştirmiş, birbirine bağlı hale getirmiş ve uluslararası seviyeye taşımıştır. Bu şartlar altında İran ın Ortadoğu bölgesindeki var olan siyasi ve güvenlik konularına eş zamanlı erişimini sağlayan jeopolitik özellikleri, ülkeyi Ortadoğu güvenlik sitemini küresel güvenlik sistemine bağlayan bir pozisyona sokmuştur. 11 Eylül den beri uluslararası güvenliğin iki temel endişesi olan El-Kaide terörüyle mücadele ve Afganistan; Irak, Lübnan ve son zamanlardaki Gazze bölgesel krizlerinin çö- zülmesi İran a yeni bir rol kazandırmış ve bölgedeki etkisini arttırmıştır. Ortadoğu daki siyasi ve güvenlik gelişmelerinin rekabetçi ve değişen doğası, yeni jeopolitik değişimlerin gerçekleşmesi ve güvenlik sistemi içerisindeki aktörlerin rollerinin değiştirilmesi nedeniyle ana bölgesel aktörlerin sadece kendi bölgesel ve stratejik rollerini ilerletebilmelerine neden olmaktadır. Ortadoğu da şu anki koşullar, İran a avantajlı jeopolitik ve kültürel pozisyonlarından yararlanabilmesi, böylece önce bölgesel sonrasında da uluslararası pozisyonunu geliştirmesi için daha önce benzeri görülmemiş bir fırsat sunmuştur. DİPNOTLAR 1 Kayhan Barzegar, New Terrorism and Human Security in the Middle East: Diverging Perception, in: Human Security and International Insecurity, (eds.) Georg Frerks and Berma Klein, Wageningen Academic Publishers, 2007, pp Eylül 2008 de CNN tarafından gerçekleştirlen bir ankete göre Başkan Bush un popülerliği %28 e düşerek Amerikan tarihinde bir başkan için en kötü seviyeye ulaşmıştı. Bakınız Anket: More Disapprove of Bush than any other President, CNN Politics: 3 Stephen Zunes, US Policy toward Political Islam, Foreign Policy in Focus, 12 Eylül 2001, org/storyii Bush un, demokrasi, pazar ekonomisi ve eğitimi geliştirme, fakirliği ortadan kaldırma gibi amaçlarındaki başarısızlığının ardından hazırlanan planın bütün hedefleri, Amerika nın politikaları ile Arap Dünyası nın sosyo-politik ve kültürel gerçekleri arasındaki belirgin farklılıklar nedeniyle kısa süre sonra askıya alındı. Bush un planının bir analizi için bakınız: Hamid Ahmadi, The Greater Middle East Initiative: Internal Contradictions and External Problems Discourse: An Iranian Quarterly, Vol. 7, No.4, Vol.8 No. 1, Bahar ve Yaz 2006, pp William Walker, Weapon of Mass Destruction and International Order, Adelphi Paper, No. 370, Londra: Oxford University Press for IISS, sy Shahram Chubin, Iran s Nuclear Ambitions, Carnegie Endowment for International Peace, 2006, sy 2.8. Ibid., sy Shahram Chubin, Iran s Nuclear Ambitions, Carnegie Endowment for International Peace, 2006, sy.2. 7 Ibid. Sy Vali Nasr, Behind the Rise of the Shiits, Time.com, 19 Eylül 2006, 9 Lakhdar Brahirni, Issues of War and Peace in the Middle East: A Few Remarks, The Dubai Initiative Conference, Harvard University, Winter 2007 I 2008, Yossi Alpher, Stopping Iran must be the Objective in Iran, The Strategic Interest, 6 Şubat Bakınız Kayhan, Barzegar, The Shia Factor, Heartland Eurasian Review of Geopolitics, Sayı I, 2008, sy Robin Wright ve Peter Baker, Iraq, Jordan See Threat to Election from Iran, Leaders Warn against Forming Religious State, The Washington Post, 8 Aralık Russia and the Middle East, International Herald Tribune, 17 Şubat Kayhan Barzegar, Iran Eyes the China Card, The Washington Post, 6 Şubat Örneğin bakınız Amerikalı ünlü strateji uzmanları Henry Kissinger ve Zbigniew Brzezinski nin görüşleri, The Next Step with Iran, The Washington Post, 31 Temmuz Ayrıc bakınız: Kathy Gockel, Energy, Economic Interests Complicate Iran Dealings, The Stanley Foundation, Kasım Kayhan Barzegar, Positioning New Terrorism in Middle East and International Affairs Studies, Middle East Studies Quarterly, Vol. 13&14, sayı 1&4, Bahr ve Kış 2006, sy Mohammad Javad Zarif, Tackling the Iran U.S. Crisis: The Need for a Paradigm Shift, Journal of International Affairs, Bahar/Yaz 2007, Vol. 60, No. 2, sy Kayhan Bargezar, Iran s Foreign Policy in the new Iraq, Tehran Center for Strategic Researches, Yaz Stephen Zunes, Saddam s Arrest Raises Troubling Questions, Foreign Policy in Focus, Aralık Stephen Zunes, Saddam s Arrest Troubling Questions, Foreign Policy in Focus, 15 Aralık Bakınız Efraim Inbar, How Israel Bungled the Second Lebanon War, Middle East Quarterly, 14, No. 3, Yaz Thomas L. Friedman, The New Cold War, The New York Times, 14 Mayıs 2008, com