Ütopya İle Pratik Arasında: Uluslararası İlişkilerde İnsan Güvenliği Kavramsallaştırması

Transkript

1 Yayın ilkeleri, izinler ve abonelik hakkında ayrıntılı bilgi: Web: Ütopya İle Pratik Arasında: Uluslararası İlişkilerde İnsan Güvenliği Kavramsallaştırması A. Şevket Ovalı Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Bu makaleye atıf için: Ovalı, A. Şevket, Ütopya İle Pratik Arasında: Uluslararası İlişkilerde İnsan Güvenliği Kavramsallaştırması, Uluslararası İlişkiler, Cilt 3, Sayı 10 (Yaz 2006), s Bu makalenin tüm hakları Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği ne aittir. Önceden yazılı izin alınmadan hiç bir iletişim, kopyalama ya da yayın sistemi kullanılarak yeniden yayımlanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, satılamaz veya herhangi bir şekilde kamunun ücretli/ücretsiz kullanımına sunulamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. Aksi belirtilmediği sürece Uluslararası İlişkiler de yayınlanan yazılarda belirtilen fikirler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, editörleri ve diğer yazarları bağlamaz. Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği Uluslararası İlişkiler Dergisi Söğütözü Cad. No. 43, TOBB-ETÜ Binası, Oda No. 364, Söğütözü ANKARA Tel: (312) Faks: (312) Web: E- Posta:

2 Utopya ile Pratik Arasmda: Uluslararasl Ui$kilerde insan Ciivenligi Kavramsalla~tlrmasl Utopya He Pratik Araslnda: Uluslararasl ih kilerde insan Giivenligi KavramsaHa hrmasl A. $evket ov ALI* 6ZET jnsan giivenligi kavraml Soguk Sava~ SonraSl donemde giivenlik r;all$malarmm en onemli ogelerinden birini olu$turmaktadlr. Kavram giivenlik r;alz$malanmn ilgi odagml devletten insana r;evirerek gerr;ekr;i giivenlik kavramsalla$tlrmasmdan Mfa devam etmekte olan bir kopu~u simgelemektedir. Kavramm kuramsal temelleri Aydmfanma donemine dayandmlsa da, gilvenlik r;all~malan literatiiriinde yer bulmasl ancak 1990'larm ortalarmdan itibaren miimkiin olmu~tur. insan giivenligi kavramml savunanlar genelde iitopyacillk, bilimsel olmamak ve siyaset ekseninden uzak kalmakla ele!:} tirilmi~lerdir. Ancak uluslararasl siyasetteki geli~meler ve bunlarm insan hayatl iizerindeki YlktCI etkileri, kavramm kuramsal ve pratik alanla1'l arasmdaki baglan gozler onilne sermi$tir. C;all$ma insan giivenligi kavraml11l11 geli~imi ve bile!:}enlerini oldugu kadar giindelik siyasetteki uygulanabilirligini ve Uluslararasl ili!:}kiler disiplinindeki kuramsal bazl konularla ilifjkisini de incelemeyi amar;lamaktadlr. Anahtar Kelimeler: insan Ciivenligi, CiTuenlik C;all mala1'l, Kanada, Japonya, Birle!:}mifjMilletler Between Utopia and Practice: Conceptualization of Human S~curity in International Relations ABSTRACT The conception of human security has become one of the most crucial components of security studies in the Post Cold War period. Shifting the focus of security studies from the state to the individual, the concept symbolizes an on-going departure from the realist security conception. Even though its theoretical underpinnings can be traced back to the Enlightenment, the concept appeared in the security studies literature during the mid 90s. The proponents of the human security conception faced criticism for being utopist, non-scientific and non-policy oriented. However the developments in international politics and their devastating effects on human lives revealed the links between the theoretical and practical realms of the human security conception. This article aims to explore the development and ingredients of the concept of human security, as well as its applicability in daily politics and its relevance for some theoretical issues of the discipline of International Relations., Yrd. Do<; Dr., Dokuz EyWI Universitesi, I letme Fakuitesi, UluslararasI iii kiler Bollimu, Kaynaklar Yerle kesi, 35160, Buca, izmir. E-posta: sevket.ovali@deu.edu.tr li[i!sl~raraslili~kiler, Cilt 3, Say! 10, Yaz 2006, s

3 U!USLARARASlili~l(ilER/iIiIHNATIONAlRElATIONS Keywords: Human Security, Security Studies, Canada, Japan, United Nations Giri Uluslararasl ili$kilerde giivenlik kavraml, Soguk Sava$'m bitimiyle birlikte hem tehditlerin, hem de giivenligin referans nesnesinin donii$iim gec;irdigi bir siirece girmi$tir. Bu siirec;te birey, toplum, topluluk ve gruplann giivenlik gereksinimleri, konvansiyonel olmayan tehditlerin daha fazla onemsenmesini beraberinde getirmi$tir. Giivenlik c;ah$malannda birey merkezli giivenlik kurgusu veya yaygm kullammlyla ins an giivenligi kavraml (human security), etrafmda pek c;ok kuramsal tarh$manm dondiigii Soguk Sava$ sonras! donemin en onemli kavramlanndan biridir. Bireyin giivenliginin, uluslararasl ilif;>kiler ve onun temel alanlanndan biri olan giivenlik c;ah$malannda yer almaya ba$lamaslyla, kavrama olan ilgi son ylliarda giderek artmaktadlr. insan giivenligi kavrammm kuramsal ve pratik kokenlerini, Soguk Sava$ slfasmda ve sonrasmda Oftaya C;lkan farkh yakla$lmlara dayandlrmak mi.imkiindiir. Ancak kavramm, 1994 Yllmda Birlef;>mi$ Milletler (BM) tarafmdan res men tammlandlgl dikkate almdlgmda, Soguk Savaf;> sonrasl yaf;>anan insanhk trajedilerinin, kavramm ortaya C;lklf;>ma 1uz kazandlrdlgl soylenebilir. Soguk Sava$ sonrasmda ortaya C;lkan etnik ve dini temelli c;ahf;>malar, ulusal egemenlik kavrammm evrim gec;irmesine ve bireyin giivenligine yonelik endi$elerin, uluslararasl ili$kiler giindemine yerle$mesine neden olmuf;>lardlr. Bu siirec;, egemenligin dlf;> tezahiiriinii oldugu kadar, ic; alamm da dogrudan etkilemif;>, bireyin her tiirlii tehditten korunmasl dogrultusunda uluslararasl normlar ve standartlar benimsenmi$tir. ins an giivenligi kavraml, giivenlik siyasetinin sadece devlete gore de gil, insanm gereksinimlerine gore f;>ekillendirilmesi ic;in yapllan bir c;agndlr. Kavramm ins ana yaphgl vurgu, giivenligin yeniden kurgulamf;>lm gerektirmekte ve devletin giivenligini merkez alan giivenlik c;ahf;>malannda koktenci bir doniif;>iimii simgelemektedir. insan giivenligi, bu ic;erigi sayesinde giivenlik c;ahf;>malanna odaklanan akademik c;evrelerde oldugu kadar, giivenligin pratik alanmda da onemli bir konuma sahip olmuf;>tur. Giivenlik c;ahf;>malannda, 90'h yillarla birlikte ortaya C;lkan iki temel tarhf;>madan birini, alamn askeri olmayan tehditleri de kapsayacak f;>ekilde genif;>lemesi, digerini de giivenligin referans nesnesini1 belirleme I Bu \;ah~mada referans nesnesi kavraml, tehditlere kar~l korunan veya guvenligi saglanan aktiire atfen kullamlmaktadlf. 4

4 Utopya ile Pratik Arasmda: Uluslararasl Ui kilerde jnsan Gilvenligi Kavramsalla tlrmasl <;:abalan oluf,>turmuf,>tur. 2 <::ahf,>ma, insan guvenligi kavrammm kuramsal arka plam ve ortaya <;:lkif,> sureci If,>lgmda, gundelik siyasette uygulanabilirliginin slmrlanm tarhf,>mayl amac;::lamaktadlr. Bu dogrultuda <;:ah~manm ilk bolumunde, insan guvenliginin kuramsal arka plam, kavrama katkl yaptlgl du$unulen temel yaklaf,>lmlar ekseninde inc elenecektir. Ban~ Ara~hrmalan, U<;:uncu DunyaCl Guvenlik Yakla~nml, Kopenhag Okulu ve Ele~tirel Guvenlik Kuramlan'nm insan merkezli bir guvenlik kurgusuna bakl~lan bu bolumde tarh~ilacakhr. Ikinci bo Wmde, insan guvenliginin uluslararasl siyasette ortaya <;:lkl~ sureci, bu surecin onemli yapl taf,>lanm olu~turan geli~meler <;:er<;:evesinde ele ahnacakbr. U<;:uncu bolumde, <;:e~itli aktorlerin kavraml hayata ge<;:ii'mek i<;:in uyguladiklan siyasetler incelenecektir. Bu <;:en;evede, insan guvenligini siyaset gundemine yerle~tirmif,>, Kanada ve Japonya gibi Ulkelerin yams Ira, Birle~mi~ Milletler ve Lys0en Grubu gibi, <;:okuluslu gji'i~imle rin <;:abalan mercek altma almacakhr. Son bolumde ise, kavramm hayata ge<;:ii'ebilmesinin onundeki engellei', devletler ve orgutler bazmda tarh~llacak ve kavramm uygulanabilirligine yonelik ongorulerde bulunulacakbr. insan Giivenligi Kavrammm Kuramsal Arka Plam Soguk SaVaf;l doneminin baskm guvenlik anlayl~n olan ger<;:ek<;;i okul, guvenligin kapsamml ve referans nesnesini, belirli ilkeler etrafmda kurgulamif,>br. 3 Birincisi, anar~ik bir uluslararasl ortamda guvenligin referans nesnesi devlettir. ikincisi, guvenlige yonelik tehditler temel referans nesnesi olarak kabul edilen devlete gore belirlenir. Bu tarz bir "devlet-merkezcilik", uluslararasl siyaseti ani am ada devlet davram~lanm incelemeye odaklamr.4 Bu yakla~lm, Soguk Sava~ sure since, uluslararasl ilif,>kileri doga bilimleri gibi objektif ve bilimsel temellere 2 Michael C. Williams, "Words, Images, Enemies: Securitization and International Politics", International Studies Quarterly, Cilt 47, No 4, 2003, s Gen;ek<;i okulun temel onermeleri i<;in bkz. Steven L. Lamy, "Contemporary Mainstream Approaches: Neo-realism and Neo-Iiberalism", The Globalization of World Politics. John Baylis ve Steve Smith (der.), Oxford, Oxford University Press, 2. Baskl, 2004, s ; Hans Morgenthau, Politics Among Nations-The Struggle for Power and Peace, Brief Edition Revised by Kenneth W. Thompson, New York, McGraw Hill, 1993; John Baylis, "International and Global Security in the Post-Cold War Era", The Globalization of World Politics, Baylis ve Smith (der.), s ; Joseph Nye ve Sean M. Lynn Jones, "International Security Studies: A Report of a Conference on the State of the Field", International Security, Cilt 12, No 4, Bahar 1988, s. 7. Aynca bkz. Mustafa Aydm, "Uluslararasl ili~kilerin 'Ger<;ek\i' Teorisi: Kokeni, Kapsaml, Kritigi", Uillslararasl ili kiler, CUt 1, No 1, Bahar 2004, s. 33-6l.,I Pmar Bilgin, Regional Security in the Middle East-A Critical Perspective, Londra, Routledge Curzon, 2005, s

5 U! USLARARASlili~KilER jlnternatio NALRELATIONS dayandlrmaya <;ah an bir metodoloji sorunuymu gibi sunulmu tur. 5 Ancak devletin hem korunan hem de koruyan bir nesne olarak kabul edilmesi, aslmda 50guk 5ava ortamma tam anlamlyla uyan normatif bir tercihi yansltmaktadlr. 5ahada kolayhkla uygulama alanlan bulabilen, analiz birimini tekil bi<;imde devlet olarak belirleyerek muglakhktan kurtulan ve "bilimsellik" iddiaslyla ortaya <;lkan, ger<;ek<;i giivenlik anlayl~l kar lsmda alternatif yakla~lmlar, alanda kendilerine yer bulmakta zorlanml lardlr. 50- guk 5ava~'m hakim giivenlik anlayl lmn, ideolojik kodlamalardan baglmslz, tarafslz ve bilimsellik iddiaslyla sunuldugunu due getiren Burchill'e gore, bu sayede "caydmclhk, ulusal <;lkar, istikrar, gii<; dengesi ve devietler sistemi" gibi kavramlar, sadece 0 doneme hakim ger <;ek<;i kuramm degil, uluslararasl ili kilerin bilimsel dilini de olu turmu~tur.6 insan giivenligi, hem giivenligin referans nesnesi olarak insam kabul ederek, hem de insana yonelik tehditleri giindeme ta lyarak, giivenlik <;alu;;malannda devleti temel referans nesnesi alan ger<;ek<;i giivenlik yakla lmma onemli bir meydan okumayl temsil etmektedir. Gte yandan kavram, giivenligin saglanmasmda uluslararasl orgiitler ve sivil toplum kurulu lan gibi aktorlere de <;e itli roller bi<;erek, devletin bu alandaki tekeline kar l <;lkmaktadlr. insan giivenligi kavraml bu yonleriyie, korunmasl gerekeni devlet dl mdaki aktorlere atfen a<;lklamaya <;ah an ve devletin giivenlik sagiamadaki baskm roliine meydan okuyan farkh yakla lmlardan beslenmektedir. Bir ba ka deyi le, farkh dii iinsel kokenieri olsa da, 50guk 5ava slrasmda ve sonrasmda, ger<;ek<;i giivenlik anlayl lm ele tiren yaklaf;nmlarm baztlan, dogrudan veya dolayh bi<;imde insan giivenligi kavrammm kuramsal arka plamna katklda bulunmu lardlr.7 Bu <;er<;evede, ger<;ek<;i yakla lmm tehdit ve referans nesnesi konusundaki onermelerine meydan okuyan Ban Ara hrmalan, U<;iincii Diinyao Giivenlik Yakla lml, Kopenhag Okulu ve 5 Pmar Bilgin, "Beyond Statism in Security Studies? Human Agency and Security i~ the Middle East", The Review of International Affairs, Cilt 2, No 1, Gtiz 2002, s Scott Burchill, "Realism and Neo-Realism", Theories of International Relations, Scott Burchill et al. (der.), Londra, Macmillan Press, s Benzer bir giirti~ i.;in bkz. Muhammed Ayoob, "Inequality and Theorizing in International Relations: The Case for Subaltern Realism", Paper Presented at the International Studies Convention, Chicago, $ubat 2001, International Relations Association, Blackwell Publishing, Oxford, 2002, s insan ve toplumun, gtivenligin referans nesnesi olarak belirdigi stireci, Soguk Sava:;; slrasmda ve sonrasmda ortaya <;Ikan alternatif gtivenlik yakla:;;lmlan <;er<;evesinde inceleyen kapsamh bir <;a\t:;;ma i<;in bkz. Pmar Bilgin, "Individual and Societal Dimensions of Security", Intematiol1al Studies Review, Cilt 5,2003, s Aynca bkz. Bilgin, Regional Security, s

6 Utopya ile Pratik Arasmda: UluslararaSl jli~kilerde insan Gilvenligi Kavramsalla~t1rmasl Elef?tirel Kuramlann, bu konudaki tezledni ana hatlanyla incelemek, kavramm kuramsal arka plamm anlamayl kolaylaf?hracakhr. 8 Devleti guvenligin temel referans nesnesi olarak kabul eden gen;ek<;;i yaklaf,nma alternatif oluf?turmaya <;;ahf?an guvenlik tasanmlan, Soguk Sava~ doneminde ortaya <;;lkrnaya ba~larnl~lardlr. Bu konudaki ilk ciddi giri~irn, "Ban~ Araf?hrrnalan" adl altmda yurutulrnu~tur. Soguk Savag'm golgesinde ban~ konusuna odaklanan araghrrnacllar, ancak uzun vadeli, kahcl ve istikrarh bir bang ortarnmda guvenlikten bahsedilebilecegini du unrnekteydiler. Galtung'un 1960'larda yaphgl bireysel ve yapisal giddet smlflandlrrnasl bu konuda onernli bir <;;lklg noktasldlr. 9 Siddeti <;;ok genel bi<;;irnde "insanm ternel gereksinirnlerine ve hayatma yonelik kotu niyetli eylernler" olarak tammlayan Galtung, bu tamrnlarnayla devleti rnerkez alan ve asked konulara odaklanan alanm ilgisini, bir nebze oisun bireyler, sosyal gruplar ve onlarm gtivenlik gereksinimlerine yoneltrni tir. Siddetin bireysel ve yaplsal bi<;;irnlerini madalyonun iki yuzune benzeten Galtung'a gore bang da iki ayn ytize sahiptir. 10 Bu yuzleri negatif ve pozitif olarak tamrnlayan Galtung, bireysel iddetin ortadan kaldmlrnasmm (negatif bang), giddeti doguran ve rnegrula tlran yaplsal <;;er<;;eveyi etkilernedigi muddet<;;e sosyal adaleti (pozitif bang) saglayarnayacagml savunrnaktadlr. Benzer bir gorti u dile getiren Boulding, Soguk Savag slrasmda bangl korurnanm araci olarak gorulen nukleer silahlar ve caydmcillkla saglanacak bangm, istikrarh bir bang olarnayacagll11 ifade etrnektedir.ll Galtung ve Boul-ding'in insan, grup ve toplumlarm kargi karglya olduklan guvenlik problernlerini ve bangl, bu aktorlerin i<;;inde bulunduklan yaplsal <;;er<;;eveye 8 Burada, kavramm ortaya <;lklgma katkl sagladlgl diigiintilen yakla lmlar, insan giivenligi kavrammm i<;eriginin olugturulmasma yonelik dogrudan ve dolayh katkllan <;er<;evesinde ele almacakhr. 9 Johan Galtung saldlrganhgm ortaya <;lkhgl yaplsal <;er<;eve iizerinde durdugu makalesinde, saldlrganhgl "digerlerinin kar l iradesine ragmen degigim i<;in hamlede bulunmak" olarak tammlamaktadlr. Galtung'a gore bu hamlenin aglfi bi<;imleri, bireyler arasmda cinayeti de kapsayan su<;lar, gruplar arasmda digerini saf dlgl etmeyi ama<;layan devrimler ve llluslar arasmda soykmml da i<;eren savaglardlr. Johan Galtllng, "A Structural Theory of Aggression", Journal of Peace Research, Cilt 1, No 2, 1964, s Bangm bll iki yiiziinden sadece birine odaklanmak da sag ve sol agmhgl dogurma riski ta lmaktadlr. Johan Galtllng, "Violence, Peace, and Peace Research", Journal of Peace Research, Cilt 6, No 3, 1969, s Boulding 1978 Yllmda yaymladlgl "Stable Peace- istikrarh Ban;;" eserindeki temel diigiincelerden yola <;lktigl ve Bang C;:ahgmalan i<;in bir araghrma programl onerdigi 1989 tarihli makalesinde, niikleer silahlarla saglanan caydlflclhgm klsa omiiriii bir hayal oldugunu vurgulamakta ve bu ban;> halinin kesinlikle uzun omiirhi olamayacagml savunmaktadlr. Kenneth Boulding, " A Proposal for a Research Program in the History of Peace", Peace and Change, Cilt 14, No 4, Ekim 1989, s istikrarh Ban kavrmni i<;:in bkz. Kelmeth Boulding, Stable Peace, Austin, University of Texas Press,

7 ULUSLARARASliti~KllER/INTERNATIONALRE!JTlONS atfen ac;lklayan kavramsalla~hrmalan, kimilerine gore gunumuzdeki ins an guvenligi kavrammm fikri temelini 0lu~turmaktadlr.l2 Soguk Sava~ doneminde ortaya C;lkan ve insan guvenligi kavrammm geli9imine katklda bulundugu iddia edilen bir ba~ka alternatif guvenlik yakla~lml, Yumu~ama doneminde, alanda kendine yer bulmaya c;ah~an Uc;uncu Dunya' C1 guvenlik yakla~lmldlr.13 Aralarmda c;e~itli farkhhklar bulunmasma ragmen, bu okulun temsilcileri arasmdaki genel egilim, Uc;uncu Dunya'nm kar~l kar~lya oldugu guvenlik sorunlarmm Birinci Dunya perspektifiyle okunmasma kar~l C;lkmak yonunde geli9mi~tir. Orne gin, Uc;uncu Dunya tilkelerinin 14 guvenlik sorunlan uzerine odaklanan yazarlardan Caroline Thomas, Birinci Dunya devletlerinin guvenlik kavramsalla~hrmalan ve analiz arac;lan ile Uc;uncu Dunya'nm guvenlik gereksinimlerini anlayabilmenin mumkun olmadlgml savunmu~tur.15 Alamn bir ba9ka onemli ismi olan Muhammed Ayoob ise Uc;uncu Dunya'nm guvenlik gereksinimlerini ac;lklamak ic;in Bah ve Uc;uncu Dunya'da ulus-devlet modelini ortaya <;lkaran ekonomik, sosyal ve siyasi surec;lerdeki farkhhklara dikkat c;ekmektedir. 16 Thomas'a gore, ulus-devlet olma surecinin siyasal, sosyal ve ekonomik a~amalanm tamamlaml~ devletlerle, henuz bu surecin c;e1i~kilerini ve zorluklanm ya~ayan devletler arasmdaki guvenlik gereksinimleri a<;lsmdan buyuk farklar bulunmaktadlr,17 Birinci Dunya, ic;eride liberal ekonomi ve siyasetin temel ilkeleri uzerinde toplumsal uzla~mayl saglam19hr. Bi- 12 Bjorn Moller, "National, Societal and Human Security: Discussion Case Study of Israel Palestine Conflict", Security and Environment in the Mediterranean. Conceptuaiising Security and En-vironmental Conflicts, Hans Gilnter Brauch, et. al (der.), Berlin-Heidelberg, Springer, 2003, King ve Murray'e gore insan gilvenligi, farkh kurum ve kuramsal yakla lmlann, U~ilncil Dtinyanm en temel sorunu olarak kabul edilen kalkmma ilzerine olu turduklan literatiirle, gilvenlik literatiirtiniln kesi tigi noktanm bir ilrilnildilr. Garry King ve Christopher J. L Murray, "Rethinking Human Security", Political Science Quarterly, Cilt 116, No 4, s U~ilncli Dilnya'cl glivenlik yakla lmmm temel onermeleri ilzerine bir ~ah ma i~in bkz. Raju G. C Thomas, "What is Third World Security?", Annual Reviews in Political Science, Cilt 6, 2003, s U<;ilnci.i Dilnya, Ayoob'un tammlamaslyla eski koloni illkelerini ve kolonile meye ugramaml~ olsa bile, siyasi cografyalan ve ekonomik konumlan Avrupah emperyal gil~ler arasmda pazarhklar sonucunda belirlenen illkeleri kapsamaktadlr. Muhammed Ayoob, "Third World Perspectives on Humanitarian Intervention and International Administration", Global Governance, Cilt 10, Ocak 2004, s Caroline Thomas, "Southern Instability, Security and Western Concepts - On an Unhappy Marriage and the Need for Divorce", The State and Instability in the South, Caroline Thomas ve Paikiasothy Saravanamuttu (del), New York, St. Martins Press, 1989, s Mohammed Ayoob, "Inequality and Theorizing, s. 33. Aynca Avrupa ve Uc;:ilncli Dilnya'daki devlet yapma si.irecinin benzer ve farkh yonleri ilzerine bir kar~lla tjrma i~in bkz. Muhammed Ayoob, "The Security Predicament of the Third World State: Reflections in State Making in a Comparative Perspective", Brian Job (del), The Insecurity Dilemma: National Security of Third World States, Boulder, Colorado, Lynne Rienner, 1992, s Caroline Thomas, Conflict and Consensus in SOllth/North Security, Cambridge, Cambridge University Press, 1989, s. 2 8

8 Utopya ile Pratik Arasmda: Uluslararasl jli~kilerde insan Gilvenligi Kavramsalla~tlrmaSl rinci Dilnya devletleri bu sayede dl~anya yonelmi~ler ve uluslararasl gilvenlik, bu devletlerin gilvenlik onceliklerini yansltan silahlar, stratejiler ve Dogu-Bah c;;eki~mesinin baskm hale geldigi bir alan olmu~tur. Uc;;ilncil Dilnya ise ic;; tehditler kadar, uluslararasl ili~kilerin belirli rejimleri dl~mda blrakllmamn yarathgl gilvensizlikle de bogu~maktadlr.18 Uc;;ilncil DilnyaCl gilvenlik yakla~lml bu perspektifiyle, U<;;ilncil Dilnya illkelerinin kar~l kar~lya olduklan i<;; ve dl~ kokenli tehditlerin Birinci Dilnya'dan <;;ok daha farkh olduguna dikkat c;;ekmi~ ve gilvenlik gilndeminin Bahh geli~mi~ illkeler tarafmdan belirlenmesinin, U<;;ilncil Dilnya'nm endi~elerini gideremedigini vurgulaml~hr.19 Bu noktada belirtmek gerekir ki U<;;ilncil DilnyaCl gilvenlik yakla ~lml, sorunu ba~langl<;;ta insan ve toplumun gilvenlik gereksinimleri ilzerine inf?a etmemif?tir.20 On plana <;;lkanlan konular; kalkmma, ulusdevlet olma silrecinin siyasal, sosyal ve ekonomik slkmhlan He bu devletlerin uluslararasl siyasetin kahhm kanallanndan dl~lanml~hklandlr. Ancak alandaki ilgiyi, az da olsa egemen gilvenlik soyleminden uzakla~hrarak, U<;;ilncil Dilnya'mn gilvenlik gereksinimlerine <;;ekmeleri, insan gilvenligi kavrammm olu~umuna onemli bir katkl saglaml~hr. Soguk Sava~'m biti~inin ardmdan, insanlann kar~l kar~lya kaldlgl gilvenlik sorunlannm, geli~mekte olan illkelerde daha slk rastlamr bir durum haline gelmesi, bu bolgelere olan ilgiyi artt1rml~ ve insan gilvenligi <;;ahf?malannda, geli~mekte olan illkelerdeki insan ve toplumlan tehdit eden gilvenlik sorunlan aglrhkh bic;;imde yer bulmaya ba~laml~tlr.21 Thomas ve Wilkin'e gore, ins an gilvenligi ilzerine geli~mekte olan literatilr, U<;;ilncil Dilnya'da ya~ayanlarm kar~l kar~lya kaldlgl tehditlere dikkat <;;ekmesi ve referans nesnesi olarak insam belirlemesiyle, bu bol- 18 Caroline Thomas, In Search of Security: The Third World in International Relations, Boulder, Colorado, Lynne Rienner, 1987, s Amitav Acharya, The Periphery as the Core: Third World and Security Studies, (Prepared for presentation at the Conference on Strategies in Conflict: Critical Approaches to Security Studies, York University, Toronto, Mayls 1994) YCISS Occasional Paper, No 28, Mart 1995, s Bilgin, "Individual and Societal Dimensions", s Bilgin, Regional Security in the Middle East, s 'li yillarda goc;, salgm hastahklar, fakirlik, toplumlararasl c;;atl$malar, kalkmma, silah ticareti, egitim, kadm ve c;:ocuklarm istisman gibi geli$mekte olan iilkelerdeki insanlann slkc;:a kar$1ia~t1g1 tehditleri, insan guvenligi perspektifinde ele alan c;:ah~malardan bazllan ic;:in bkz. Paul M. Evans, "Human Security and East Asia. In the Beginning", Journal of EaM Asian Studies, Cilt 4, No 2, 2004, s Pierre P. Lizee, "Human Security in Vietnam, Laos and Cambodia", Contemporary South East Asia, Cilt 24, No 3, Arahk 2002, s Jakkie CiUiers, Human Security in Africa - Conceptual Frameworkfor Review, A Monograph for African Security Initiative, Published by African Security Initiative, Karim Hussein et.al, Security and Human Security: An Overview of Concepts and Initiatives-What Implications for West Africa?, OECD- Sahel and West Africa Club, SAH/D (2004)547, Arahk 2004, Paris. 9

9 ULUSLARARASlili~KllER/ :~JTERNAnONALREUmONS gelerin guvenlik ~ah~malan alamndaki seslerini yukseltmelerine aracl- 11k etmi~tir.22 insan guvenligi kavrammm kuramsal arka plamna katkida bulundugu iddia edilen bir ba~ka yakla~lm Kopenhag Okulu'nun genif;>letilmif;> guvenlik yakla~lmldlr.23 Okulun temsilcilerinden Bary Buzan, guvenligin sadece devlete yonelik askeri tehditler ekseninden kurtulmas I gerektigini dile getiren ilk kif;>i degildir. Ancak Bilgin'in ifadesiyle "bu konulan c;ok daha onceden gundeme taf;>lyan yaklagunlar, Soguk Savaf;>'m yogunlagmasl ile birlikte guvenlik c;ah~malanna ait alamn dlgmda kalmlf;>lar" ve Buzan "alan ic;inden" guvenligin yeniden yapilandmlmasl konusunu dile getiren ilk figur olarak ortaya C;lkmighr.24 Buzan, Soguk Savaf;> sonrasmda guvenligin, bef;> alanda ortaya C;lkan c;ef;>itli faktorlerin etkilerine dayandlgml dile getirerek, bunlan askeri, siyasi, ekonomik, toplumsal ve c;evresel sektorler olarak slralamu;;hr. 25 Guvenligin yeni alanlar c;erc;evesinde askeri alamn dlf;>mdaki alanlarla da ilif;>kilendirilmesi gerektigini savunan Buzan, referans nesnesi sorununa da deginmektedir. Guvenligin referans nesneleri olarak birey, devlet ve sistemi esas alan Buzan'a gore, bu nesnelerden herhangi birinin guvenligi, digerlerinin guvenligi dikkate almmadan saglanamaz. 26 Ancak bu tespitine ragmen Buzan, uluslararasl sistemin anarf;>ik yap lslmn, devleti guvenligin oncelikli referans nesnesi haline getirdigini kabul etmekte27 ve bireyin guvenliginin devlet ve sistem guvenligine tabi olmasl gerektigini savunmaktadlr 'larla birlikte hrmamf;>a gec;en toplumlararasl c;ahf;>malar, dogrudan birey ve toplumlan ilgilendiren sorunlan ortaya C;lkannca, Kopenhag Okulu da toplumun guvenligi uzerinde daha fazla durmaya baglamlf;>tlr.29 Bu surec;te toplum ve c;evre gibi yeni alanlan guvenlik 22 Caroline Thomas ve Peter Wilkin, "Still Waiting After All These Years: 'The Third World' on the Periphery of International Relations", British Journal of Politics and International Relations, Cilt 6, No 2, 2004, s Booysen ve Waisowa gibi yazarlar, Buzan'm geni letilmi gtivenlik yakja linmm, insan, gilvenliginin kuramsal kokenini olu turdugunu savunmaktadlr. Frikkie Booysen, "The Extent of and Explanations for International Disparities in Human Security", Journal of Human Development, Cilt 3, No 2, 2002, s Aynca bkz, Sarka Waisowa, "Human Security: The Contemporary Paradigm?", Perspectives, Cilt 20, Yaz 2003, s , 24 Bilgin, Regional Security in the Middle East.", s Barry Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post Cold War Era, New York, Harvester Wheatsheaf, 2. Baskl, 1991, s. 19. Aynca bkz. Barry Buzan, "New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century", International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Cilt 67, No 3, Temmuz 1991, s Buzan, People, States and Fear, s Ibid., s Ibid., s Bkz. Barry Buzan, Ole Waever, Jaap de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Boulder, Lynne Rienner, 1998, s

10 Utopya ile Pratik Arasmda: Uluslararasl j[i!}kilerde jnsan Giivenligi Kavramsalla!}tlrmaSI perspektifiyle ele almamn, olumlu ve olumsuz sonw;:lanm tarbf;lan Waever ve Buzan, ozellikle siyasal <;:ozum sure<;:leri gerektiren bu alanlann, guvenlik gerek<;:esiyle "askerilef;ltirilmesi" nin sakmcalanna dikkat <;:ekmektedirler.30 Herhangi bir sorunun "guvenlik sorunu" olarak sunulmasl, askeri <;:ozum dlf;nndaki diger alternatiflerin goz ardl edilmesine neden olmakta ve toplumlann karf;ll karr;nya oldugu tehditlerin siyasi yollarla <;:ozulmesini zorlaf;lhrmaktadlr. Bu noktada "ulusal guvenlik" oncelikli hedef haline gelirken, birey ve toplumun guvenlik gereksinimleri, ulusal guvenlik karf;llsmda ikincil konuma duf;lmekte veya tamamen goz ardl edilmektedir. Ulusal guvenlik kavrammm, <;;ogu zaman yonetimler tarafmdan muhalefeti sindirmek ve i<;; siyasette sorun yaf;lamamak i<;;in kullamldlgm1 Hade eden Buzan, Waever ve De Wilde31, bu sayede toplumlann guvenlik gereksinimleri ile devletlerin guvenlik gereksinimleri arasmdaki potansiyel <;;ahf;lmanm altim <;:izmif;llerdir. Kopenhag okulu, askeri alan dlf;lmdaki tehditleri gundeme taf;llyarak ve toplumu guvenligin referans nesnesi olarak sunarak, insan guvenliginin kuramsal arka plamna dolayh katkilarda bulunmuf;ltur. Ancak guvenligin toplumsal boyutuna verilen onem, Kopenhag okulunun guvenligin referans nesnesi olarak birey ve toplumu devletin onune ge<;:irdigi anlamlm ta;;lmamaktadlr.32 Nitekim Buzan'm insan guvenligi kavramlm "analitik degerden yoksun ve indirgemeci" kabul edi;;i de bunun bir gostergesidir.33 insan guvenligi kavrammm kuramsal arka planma en ciddi katkllard an bir digeri elef;ltirel guvenlik <;:ah;;malan alanmdan gelmi;;tir. Genel anlamda elef;ltirel guvenlik <;:ahf;lmalan, geleneksel yakla;;lmm34 tum,0 Barry Buzan, "Rethinking Security After the Cold War", Cooperation and Conflict, Cilt 32, No 1, 1999, s. 17. Ole Waever, "Securitization and Desecuritization", Ronnie Lipschutz (del), On Security, New York, Columbia University Press, 1995, s Buzan, et.al. 'Security: A New Framework..., s Steve Smith, The C011cept of Security Before and After September 11, Institute of Defense and Strategic Studies Working Paper, No. 23, Singapur, Mayls 2002, s Barry Buzan'm insan guvenligi kavraml hakkmdaki \lupheci yakla\llml i<;in bkz. Barry Buzan, "What's Human Security? A Reductionist, Idealistic Notion that Adds Little Analytical Value", Security Dialogue, Cilt 35, No 3, Eyli.il2004, s Ele tirel okulun devlet merkezli guvenlik anlaylf,nna baku;;l a<;lklamrken gen;;ek<;i yerine "geleneksel guvenlik yakla lml" kavraml kullamlml~hr. Her iki kavram birbiri ile tam 6rtil~mese de, ele(;tirel okul i<;inde devlet merkezli giivenlik anlayu;n, <;egitli yazarlar tarafmdan "ger<;ek<;i, geleneksel ve Ortodoks" guvenlik olarak ele almmakta ve bu kavramlar bazen ayn bazen de birlikte kullamlmaktadu lar. Richard Wyn Jones, "geleneksel" guvenlik yaklaglml kavramnu tercih etmektedir. Bkz. Richard Wyn Jones, Security, Strategy and Critical Theory, Boulder, Lynne Rienner, 1999, s Keith Krause ve Michael C. Williams, "geleneksel" ve "ger<;ek.;i.- yeni ger.;ek<;:i" guvenlik kavramsalla(;hrmalanm birlikte kullanmaktadlrlar. Keith Krause ve Michael Williams, "From 11

11 ULUSl ARARASlill~KilER II~HmNATIONAlRELAnIlNS temel onermelerine meydan okuyan ve sorgulayan bir i<;erige sahiptirler. Birbirlerinden <;e~it1i noktalarda farkhhk gosterseler de, ortak <;lkl~ noktalan, geleneksel kuramlann guvenligi saglamadaki baf,'anslzhklannm yarathgl karamsarhkhr.35 Bu <;er<;evede, oncelikli olarak geleneksel kuramlarm epistemolojisine yonelttikleri elef,'tirilerle, bu kuramlarm bilimsellik iddiasml <;urutmeye <;ah~mlf,'iardlr.36 Kuramm ve kuramcllann faaliyetlerini, herhangi bir yorumlamadan baglmslz ve tarafslz olarak ele almanm mumkun olamayacagml savunan Price ve Smit' e gore, kuram, kendisini i<;inde yaf,'adlgl toplumdan soyutlayamayan kuramcmm tercihlerini yansltlry Horkheimer'm dile getirdigi geleneksel ve elef,'tirei kuramlar arasmdaki bu ternel farkhhktan38 yola <;lkan elef,'tirel guvenlik yaklaf,'lmlan, geleneksel guvenlik anlayl~mm tarafslzhk ve bilimsellik iddiasma kar~l <;lkarak, tam tersine bu anlayl~m mevcut sistemi mef,'rula~hran normatif bir i<;erige sahip oldugunu savunmaktadlrlar.39 Ger<;ek<;i guvenlik kuramlarmm bilimsellik iddiasma meydan okuyan elef,'tirel guvenlik kuramlarmm, guvenligin alamnm genif,'letilmesi ve referans nesnesi sorunlarma bakl~ a<;llan, insan guvenligi kavramlnm geli~irnine onemli katkilar saglaml~tir.4o Elef,'tirel guvenlik kuramcllan, guvenligin alammn farkh tehditlerle geni~letilmesi ile devletlerin guvenlik gundemlerinde yeni konular a<;mayl hedeflememi~lerdir. Geni~lemeden kaslt,devlet dl;nndaki aktorlerin kar~l kar~lya olduklan kimlik, salgm hastahklar, <;evre felaketleri, go<; gibi konulan kuresel boyutta bir guvenlik tasanmmm pan,;asl olarak ele almakhr. Strategy to Security: Foundations of Critical Security Studies", Keith Krause ve Michael C. Williams (del), Critical Security Studies- Concepts and Cases, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1997, s Ken Booth ve Peter Vale, devlet merkezli glivenlik anlayl;;ml "ger~ek~iligin geleneksel glivenlik kavramsalla;;tjrmasl" ifadesiyle anlatmaktadlrlal Ken Booth ve Peter Vale, "Critical Security Studies and Regional Insecurity: The Case of Southern Africa", Critical Security Studies, s Peter Wilkin ise devlet merkezli yakla lilll "Ortodoks glivenlik yakla;llml" olarak tammlailll hr. Peter Wilkin, "Human Security and Class in a Global Economy",Caroline Thomas ve Peter Wilkin (der.) Globalization, Human Security and African Experience, Londra, Lynne Rienner Publishers, 1999, s Bilgin, Regional Security, s Geleneksel glivenlik yakla lmlannm epistemolojisine yiinelik bir ele tiri i~in bkz. Keith Krause ve Michael Williams, From Strategy to Security, s Richard Price and Christian Reus-Smit, "Dangerous Liaisons? Critical International Theory and Constructivism", European Journal of International ReIations, Cilt 4, No 3,1998, s Wyn Jones, Security, Strategy, s Keith Krause, Critical Theory and Security Studies, YCISS Occasional Paper, No 33, $ubat 1996, s. 6. Bilgin, Regional Security, s Ornegin Ken Booth insana yiinelik tehditlerin, sadece sava;; veya sava tehdidinden degil yoksulluk, siyasi bask! ve yetersiz egitim ko ullafl gibi klsltlamalardan da kaynaklandlgml ifade etmektedir. Ken Booth, "Security and Emancipation", Review of International Studies, Cilt 17, No 4, 1991, s

12 Utopya ile Pratik Arasznda: Uluslararasl jli~kilerde [man Giivenligi Kavramsalla~tlrmasl Uluslararasl ilil?kileri kendilerine sunulan haliyle - anarl?ik bir ortamm val' oldugu, egemen devletler arasmdaki gil\ ilil?kileri - olarak gormeyi reddeden ele tirel gilvenlik kuramcilan, devletin gilvenligin referans nesnesi olarak kabul edilmesini ve gilvenligi saglamadaki 1'0- lilnii tarhl?maya a\arak, insanm evrensel bir gilvenlik kurgusunun oncelikli referans nesnesi olmasma katklda bulunmu lardlr. 41 Bu noktada belirtmek gerekir ki, ele tirel gilvenlik \ahl?malan devletin roliinil veya askeri konularm onemini tamamlyla goz ardl etmemektedirler. Ken Booth'a gore ele tirel gilvenlik \ali malarmm meydan okudugu ;;ey, ger\ek\i kuramm ahlaki ve pratik konumu ile, gereklilige vurgu yapan ideolojisi ve propagandacl bir yakla lmla, kendisinin digerleri arasmda en iyisi oldugu iddiasldlr. 42 Ele;;tirel gilvenlik kuramcllannm bir boliimil, cinsiyet ve kimlikle ili;;kili tasanm ve rollerin, ulusal ve uluslararasl dilzeyde nasil me rula;;tmldlklan ilzerinde durmu lar ve bu unsurlan gilvenlik siyasetiyle ili kilendirmi;;lerdir. 43 Sir bolilmil de 4] Giivenligin referans nesnesi konusunda bazl <;ah~malar i<;in bkz. R.B.J Walker, "The Subject of Security", Critical Security Studies, s Krause ve Williams, From Strategy to Security, s. 44. insan ve devlet giivenligi konusundaki bazl tart1~malar i<;in bkz. Georg Sorensen, "Individual Security and National Security: The State Remains the Principal Problem", Security Dialogue, Cilt 27, No 4, 1996, s Anne Hammerstad, "Whose Security? UNHCR, Refugee Protection and State Security after the Cold War", Security Dialogue, Cilt 31, No 2, Arahk 2000, s Aynca bkz. Nizar Messari, "The State and Dilemmas of Security: The Middle East and the Balkans", Security Dialogue, Cilt 33, No 4, Arahk 2002, s Ken Booth, "Security and Self: Reflections of a Fallen Realist", Critical Security Studies, s '\ Bu konulardal<-(<;ah~malardan bazllan i<;in bkz. J. Ann Tickner, "Feminist Responses to International Security Studies", Peace Review, Cilt 16, No 1, Mart 2004, s ; Heidi Hudson, "Doing Security as Though Humans Matter: A Feminist Perspective on Gender and the Politics of Human Security", Security Dialogue, Cilt 36, No 2, Haziran 2005, s. 157; J. Ann Tickner, "Feminist Perspectives on Security in a Global Economy", Globalization, Human Security and African Experience, s Kimlik ve giivenlik siyaseti konusunda elegtirel bir <;ah~ma i<;in bkz. Michael C. Williams, "Identity and the Politics of Security", European Journal of International Relations, Cilt 4, No 2, 1998, s Cinsiyet, kimlik ve giivenlik iizerine bir <;ah~ma i<;in bkz. Gunhild Hoogensen ve Svein Vigeland Rottem, "Gender, Identity and the Subject of Security", Security Dialogue, Cilt 35, No 2, Haziran 2004, s Burada belirtilen ve aym dogrultudaki benzer <;ah malar sayesinde, insan giivenligi iizerine olu makta olan literatiir, ele~tirel kuramcllarm katkllanyla zenginle mi tir. insan giivenligi kavramml cinsiyet merkezli ele alan bazl <;ah~malar i<;in bkz. Sakiko Fukuda Parr, "Gender, Globalization and New Threats to Human Security", Peace Review, Cilt 16, No 1, Mart 2004, s Charlotte Bunch, "A Feminist Huma'R Rights Lens", Peace Review, Cilt 16, No 1, Mart 2004, s Insan giivenliginde cinsiyet sorunu iizerine alana yonelik bir <;ah~ma i<;in bkz. Mary-Jane Fox, "Girl Soldiers: Human Security and Gendered Insecurity", Security Dialogue, Cilt 35, No 4, Mart 2004, s Aynca bkz. Katrina Lee Koo, "Confronting a Disciplinary Blindness: Women, War and Rape in the International Politics of Security", Australian Journal of Political Science, Cilt 37, No 3, 2002, s

13 U!.USLAR~,RASlili~KilER/!NlU<NATIONAlRELAnONS guvenligi <;ok daha genif? bir perspektifle tamamen bir ozgiirle;;me44 siireci olarak tammlaml~ ve insan giivenligi kavrammm kuramsal arka planmda yer alml~lardir.45 (:e;;itli yakla~lmlar tarafmdan kavramm kuramsal arka planma yapilan katkllar, uluslararasl siyasetteki geli~melerle birle~mi~ ve insan giivenliginin viicut bulmasml saglaml~hr. Kavramm fikri i<;erigini olu~turan kuramsal katkllar, giindelik siyasetteki gelir;;melerin etkisiyle somut giivenlik giindemlerinin olur;;turulmasma zemin hazlrlamlf?iardlr. insan giivenliginin kavrammm hayata ge<;irilir;;inde onemli yapl tar;;lanolan bu gelif?meler, Soguk Savaf? doneminde ortaya <;lkmlf? ve 1991'den sonra da etkilerini daha gii<;lii bir bi<;imde gostermeye baf?lamlr;;lardlr. Kavramm Dogu u ve Geli imi insan giivenligi kavrammm sahada resmen yer ahf?l, 1990 sonrasma denk gelse de, Soguk Savaf? siraslllda ve sonraslllda meydan gel en bir dizi gelif?me,46 kavramm ortaya <;lklr;;ma zemin hazlrlamlf?hr. Soguk Savaf? siiresince, giivenligin niikleer silahlar ekseninde ve tamamen devletlere odaklanarak kurgulanmasma karf?i <;lkan <;ef?itli giri~imlere rastlanmlr;;tir. Ozellikle 1970'lerden itibaren, baglmslz komisyonlar, <;ef?itli konulara odaklanan zirveler, kiiresel kampanyalar ve konferanslarla, sadece devlete ve askeri tehditlere odaklanml~ bir giivenlik anlayl~l degi~tirilmeye <;ahr;;llmu;itlr. Nukleer silahla1'1n golgesindeki bir giivenlik siyasetine karr;;] ilk hareket, Albert Einstein ve Bertrand Russel'm onciiliigiinde ba~layan Pugwash hareketidir. Siyaset tercihini silahslzlanma olarak belirleyen hareket, her iki kutbun bilim insanlan arasmda propagandaya dayah olmayan bir diyalogun ba~lati1masllll savunmaktayd1. 47 Bu sayede Super Gii<;lerin kar~l tarafl tahrik edecek shah sistemlerini gelif?tirirken, bunun maliyetlerini dikkate almalan saglanacaktl. Soguk Sava sonrasmda tamamlyla niikleer silahlann ortadan kaldmlmasl iizerine odak- 44 Ozgurle9meyi "insam, ozgtir oldugu durumda yapabilecegi tercihlere yonelik, tum fiziki ve insani klsltlamalardan kurtarmak" olarak tammlayan ele9tirel kuramcilardan Ken Booth'a gore gtivenlik de tehditlerin olmadlgl bir durumu ifade eder. Bu c;en;:evede guvenlik ve ozgurle~meyi madalyonun iki ytizune benzeten Booth, gerc;ek gi.ivenligin duzen veya gtic;te degil, ozgurle~menin kendisinde yathgma dikkat c;ekmektedir. Ken Booth, "Security and Emancipation", s Eli Stamnes, "Critical Security Studies and the United Nations Preventive Deployment in Macedonia", International Peacekeeping, Cilt 11, No 1,2004, s Leaning, c;ok daha eskiye giderek, insan guvenligi kavrammm kokenlerini, eski rejimlerin diktatdrlilgtine kar~l bireysel ozgurltiklerin dile getirildigi Aydmlanma donemine dayandmnaktadlr, Jennifer Leaning, "Psychological Well-Being Over Time", Security Dialogue, Cilt 35, No 3, Eyli.il 2004, s Richard Falk, "Pursuing the Quest for Human Security", Majid Tehranian (der.), Worlds Apart-Human Security and Global Governance, Londra, 1. B. Tam'is Publishers, 1999, s

14 Otopya ile Pratifc Arasmda: Uluslararasl tli~fcilerde tnsan Giivenligi Kavrarnsalla tlrrnasl 1anan hareket, 1995 yllmda Nobel Ban!? odulune laylk goru]mu!?ti.ir. Pugwash hareketi, nukleer silah1ann kullamlabilecegi kliresel bir sava!? senaryosu uzerine odaklandlgmdan, oze1 ola1'ak bi1'ey ve toplumlarm guvenlik gereksinimleri uzerine bi1'tasanml 0Imamlf,;tJ1'. 48 Ancak nukleer silahlann golgesindeki guvenlik arayl!?lanm reddetmesiyle, alter nath guvenlik yakla!?lmlanna cesaret vermi!?tir. 1960'larm ortalanndan itibaren bir ba!?ka giri!?im, (World Order Models Project) Diinya Duzeni Modelled Projesi yeni bir dunya duzeninin hangi degerler etrafmda nas11 bi1' gelecek tasanmma sahip olmasi gerektigini tart1!?maktaydl. Projenin belirledigi temel degerler; buyuk Ol<;ekli kolektif $iddetin azalhlmasl, ekonomik ve sosyal durumun iyile$tirilmesi, siyasal adalet ve temel ins an hakla1'mm uygulamaya ge<;i- 1'ilmesi ve dogal kaynaklan dikkate a1a1'ak, ya!?adlglmlz <;ev1'enin kaiite sinin korunmasl ve 1'ehabilitasyonudur. 49 A$agJdan yukanya dogru $ekillenmesi planlanan kuresel bir refo1'mun, ahlaki ve siyasi bi1' zorun"" luluk oldugunu va1'sayan p1'oje, bu yonuyle de insanla1' ve toplumlann guvenlik ge1'eksinimle1'ine dikkat <;ekmi!?ti1' petrol k1'izinin hemen a1'dmdan, askeri anlamda slmrlanm korumakta ve fiziki,guve,nligi s,,!glamakta ba!?anh olan devletlerin, ihtiya<; mallanmn saglanmasmda ve pazarlannm korunmasmda ba$anh olamadlklan go1'ulmu$tur. 50 i$sizlik, durgunluk, enflasyon ve ekonomik istik1'a1'slzhk gibi sonu<;lara neden olan bu durum, bireyler, toplumla1' ve <;e$itli grupla1' i<;in guvensizligin ta kendisi haline gelmi!?tir. 1970'le1'den itibaren devletin, guvenligin tek referans nesnesi olarak kabul edili$i daha yogun bir bi<;imde sorgulamrken, zaman zaman bazl devletlerin sadece uluslararasl siyasetin diger aktorleri i<;in degil, kendi vatanda$ Ian i<;in de guvenlik tehditleri olu$turduklan ger<;egiyle yuzle$ilmi$tir 'lere girilirken, <;e$itli <;ah$ma gruplan tarafmdan, bireylerin ve toplumlann guvenlik gereksinimlerini, uluslara1'asl siyasetin gundemine yerle$ti1'me <;abalan yogunla$mlf?hr. Bu girif?imlerin tamammda, Super Gu<;ler ba$ta olmak uzere tum devletlerin, insanhga yonelik tehditlerin engellenmesi yolunda ahlaki bir yukumluluklerinin oldugu vurgulanml$tir. 52 Bu <;er<;evede oluf?turulan bazl baglmslz komisyon- 48 Ibid. 49 Richard Falk, A Study of Future Worlds, New York, Free Press, 1975, s Waisowa, Human Security: The Contemporary, s Dan Henk, "Human Security: Relevance and Implications", Parameters, Cilt 35, No 2, Yaz 2005, s 'lerin bagl11da Roma Grubu'nun hazlrladlgl rapor bu konudaki ilk giri~im olup, bunn 1980'lerde Willy Brandt ve Olaf Palme'nin ba;;kanhgl11da hazu'lanan iki ayn rapor daha izlemi;;tir. Raporlar gene! hatlanyla, insanl11 kar;;1 karglya oldugu tehditlerin karmaglk 15

15 UlUSLARARASlili~KilEFI/!fHmNATIONAlREI..ATiONS lar,53 ins an ve toplumlara yonelik tehditlerin en belirgin oldugu bolgelerden yola <;:lkml~lardlr. Uluslararasl siyaset giindeminin, geli mekte olan iilkelere gore yeniden belirlenmesi ve askeri tehditlerden once buralarda ya~ayanlarm kar~l kar~lya kaldlklan a<;:hk, salgm hastahklar ve yoksulluk gibi tehditlere dikkat <;:ekmek, bu komisyonlarm oncelikli hedefi olmu tur. 54 Soguk Sava~ doneminin devlet merkezli tehdit ve referans nesnesi anlayl~ma getirilen ele tiriler, bazl uluslararasl konferans ve zirvelerin de gundemini olu turmu tur. Bu <;:en;;evedeki ilk ortak giri im, BM biinyesinde 1972'de diizenlenen Stokholm Konferansl'dlr. Konferans SIrasmda ortaya pkan "siirdiiriilebilir kalkmma" projesi, Bah tipi kalkmma modeli ile ya anabilir bir <;:evrenin korunmasmm birlikte yiiriitiilebilecek projeler oldugunu ortaya koymu~tur. C::evre konulannm uluslararasi siyaset giindemine girmesi ile insan guvenligi arasmdaki ili~kiyi ara~hran Khagram'a gore insan giivenligi ve "siirdiiriilebilir kalkmma" projesi arasmda bir etkile im siireci ya~anml~hr.55 C::evreye zarar vermeden yiiriitulebilecek bir kalkmma projesine yonelik stratejiler, ilerleyen yillarda insan haklan, kadmlann durumlannm iyile~tirilmesi, salgm hastahklar ve dogal afetler gibi <;:ok <;:e~itli tehditlere cevaplar geli~tirmeyi ama<;:layan bir insan giivenligi kavrammm geni giindeminde daha <;:ok ses getirme imkam bulmu lardlr. insan giivenligi kavraml da siirdiiriilebilir kalkmma projesini geli tiren ve bu projeyi kalkmma ekseninden <;:lkararak farkh sosyal boyutlara ta~lyan bir i~lev iistlenmi~tir. Bir ba ka deyi le, "siirdiiriilebilir kalkmma" projesi, dogadaki degi~imler ve toplumsal degi~imlerin birbirlerine bagh ve birbirlerini etkileyen siire<;:ler oldugunu ortaya koyarak, tehditler ve toplumsal degi~imler arasmdaki ili~kiyi dogrulaml~ ve insan giivenliginin pratik alamm beslemi~tir. Kiiresel konferans ve zirveler, ozellikle Soguk Sava 'm biti inin ardmdan, insanhgm kar l kar lya oldugu tehditleri i<;:eren bir siyaset kilresel ili;;kilerle dogrudan ilgili olduguna vurgu yapmaktadlr. Raporlarm dikkat c;:ektigi bir ba;;ka ortak nokta, en temel ve yahn C;:lkarm insanoglunun hayatta kalma c;:abasl oldugu ve her aktoriln bunu saglama adma bir yilkiimliilugii oldugudur. Raporlar hakkmda aynntih bilgi ic;:in bkz. Kanti Bajpai, Human Security: Concept and Measurement, Kroc Institute Occasional Paper 1, No 19, Agustos 2000, s Komisyonlardan on plana C;:lkml$ olanlar, Kuzey-Cilney konulan uzerine olu turulan iki Brandt komisyonu, guvenlik uzerine Palme komisyonu, c;:evre ilzerine Brundtland Komisyonu, Cuney'den perspektifler uzerine Nyerere Komisyonu, Sonyal iyile;;tirme ilzerine Pintasilga Komisyonu, kuresel yiineti im iizerine Carise/Ramphal Komisyonu ve Okyanuslar ilzerine Soares Komisyonu'dur. Falk, Pursuing the Quest, s Kristen Timothy, "Human Security Discourse at the United Nations", Peace Review, Cilt 16, No 1, Mart 2004, s Sanjeev Khagram et.al,"from the Environment and Human Security to Sustainable Security and Development", Journal of Human Development, Cilt 4, No 2, Temmuz 2003, s

16 Utopya ile Pratik Arasmda: UluslararaSl j/i kilerde jnsan Gilvenligi Kavramsalla tlrmasi gundeminin belirlenmesinde daha etkin roller ustlenmi~lerdir.56 Soguk Sava~ sonrasmda ilk kez 1991'de "Kuresel Guvenlik ve Yoneti~imde Stockholm Giri~imi", guvenlige yonelik tehditlerin siyasal <;ath;>malar ve silahlarm dl~mdaki tehditler olduguna dikkat <;ekmi~tir. Bu giri~im, kalkmma, <;evresel bozulma, a~m nufus ve niifus hareketlilikleri, demokrasiye dogru istenilen ilerlemeyi saglayamama gibi tehditlerin dahil edilecegi geni~letilmi~ bir guvenlik yakla~lmlmn benimsenmesi gerektigini vurgulaml~hr.57 Stockholm Giri~imi, geni~letilmi~ giivenlik yakla~lmml devletlere yeni bir siyaset giindemi olarak sunarken, bu konudaki diger <;abalara oncuwk etmi~tir. ins an guvenligi kavrammm, 1994'ten itibaren resmen ortaya <;lkma Slm saglayan faktorleri ii<; ba~hkta toparlamak miimkundur. Birincisi; Soguk Sava~'m bitif,>iyle patlak veren Slmr i<;i <;ahf,>malar, <;ozulmeler ve gerilimler dikkatleri devlet merkezli tehditlerden insanhga yonelik yeni tehditlere <;evirmi~tir. ikincisi; yeni tehditlerin uluslarustu ve smlr af,>an nitelikleri, devletlerin tek baf,>larma bu tehditlere mucadele etmelerini gu<;lef,>tirmi~ ve vatanda~lann guvenligini saglama gorevini devletin tekelinden zorla da olsa <;lkarml~hr. Bu sure<;te, ulusal egemenlik kavrami adeta bir evrim ge<;irmi~tir. Ulusal egemenlik kavrami evrim ge<;irirken, devletin guvenlik saglayicl row tarh~maya a<;llml~, dunyamn neresinde olursa olsun, birey ve toplumlarm guvenlik gereksinimlerinin saglanmasml ongoren uluslararasl normlar, standartlar ve ilkeler ortaya <;lkml~hr. Edward Newman, devletin giivenligin tek saglaylclsl oimasl durumunun sarsilmasmi sadece tehditlerin uluslariistii boyut kazanmaslyla degil, bununla e~ zamanh olarak siyasi topluluk kavrammm da evrim ge<;irmesiyle a<;lklamaktadlr.58 Yeni tehditlerin yarattlgi trajedilerin normatif bakl~ a<;ilanmn uluslararasl ilif,>kilere yansihlmasml kolayla~tlrdlgmi iddia eden Newman'a gore, uluslararasl normlar ve kurallar, ulusal olanlann yerine ge<;;:erken, hedefler de ulusal slmrlann i<;;:ine hapsolmaktan <;;:lkarak kuresel hale donuf,>mu~tiir.59 Benzer goru~leri Hade eden James Cow, ulusal egemenlik kavrammm ge<;irdigi evrimin de uluslararasl normlar, ilkeler ve degerlerin gelif,>mesi He e~ zamanh Rio De Janel'io Yeryuzu Zirvesi, 1993 Viyana insan Haklan ve Kalkmma Konferansl, 1994 Kahil'c Niifus ve Kalkmma Konfel'anSl, 1995 Kopenhag Sosyal Zirvesi ve 1995 Pekin Kadm ve Kalkmma Konferanslan, 1990'lann ilk yansmda yeni bir siyaset giindemi olu turma r,;abalanmn onemli yapl ta landll'. Falk, Pursuing the Quest..., s Bajpai, Human Security: Concept al1d Measurement..., s Edward Newman, "Human Security and Constructivism", 1I1temational Studies Perspective, Cilt 2, No 3, 2002, s Ibid. 17

17 ULUSLARARASlili~KilEFI /! NlH!iIIATIll NAlRElATlONS dugunu dile getirmekte ve bireylerin guvenligine yonelik tehditlerin sadece devletlerin insafma blrakilamayacagl gerc;;eginin kabul gordugune dikkat <;ekmektedir. 60 Kavramm ortaya <;:lkl~ma hlz kazandlran bir ba~ka faktor, ileti~im devrimidir. Terorizm, salgm hastahklar, dogal afetler, i<; sava~lar, ac;;hk, <;evresel bozulma, yoksulluk gibi nukleer silahlarm golgesinde kalan tehditler, ileti~im alamnda ya~anan ba~ donduriicu geli~mejerle birlikte ba~ta Bah dunyasl olmak uzere tum dunya kamuoyunun ilgisine ac;;11- ml~hr. Bosna Sava~l'nda ya~anan trajedinin tum dunyayl, ideoloji eksenii bir kumelenmeden, duygu ve hisler etrafmda ~ekiuenen bir kumelenmeye yonelttigini belirten Vanessa Pupavac,bu kumeleni~in en ciddi <;lkhsml, sava~ travmasl ic;;indeki toplumlara yonelik insani mudahaleler olarak gormektedir. 61 Dan Henk ise insanhk trajedilerine gosterilen bu ilgiyi, Durkheim'in toplumsal patolojilerdeki arh~l, toplumsal degi~imle a<;:lklayan kuramlyla ilit;;kilendirmekte ve ujuslararasl ili~kiler alanmda <;ah~anlann kuresel degi~im surecinin dinamiklerini anlamayl, insanhgm kart;;l kar~lya oldugu tehditlere cevaplar geli~tirmenin on ko~ulu olarak gi:irduklerini belirtmektedir. 62 Kavramm geli~tirilmesi ve siyaset gundemlerinde yer almasma yoneek en ciddi adlm, 1994'te BM tarafmdan atilml~tir tarihli BM raporunda, Soguk Sava~ sonrasmda yeni bir guvenlik anlayh?mm geli~tirilmesi gerekliligi ~u sozlerle ifade edilmektedir: "C;ok uzun zamandlr guvenlik kavraml, dlr;;andan gelebilecek saldlrganhklara kan;>1 topraklann savunulmasl, dl~ siyasette ulusal "lkarlann korunmasl veya nukleer bir felaket tehdidi kar~lsmda kuresel guvenligin saglanmasl etrafmda "ok dar bir ~ekilde yorumlanmwhr. Guvenlik bu bi"imiyle insanlardan "ok ulus devlete gore kurgulanmlf,lhr.... Unutulan f,ley ise gundelik ya~antllannda guvenliklerini saglamaya "ahflan normal vatandar;;lann endir;;eleridir. Bu insanlann pek "ogu i"in guvenlik artlk salgm hastahklar, a,,11k, i~sizlik, su", sosyal "ati~ma, siyasi baskl ve "evresel tehditlerden korunma anlamma gelmektedir. Soguk Sava~'m karanhk bulutlan daglldlgmda, "atl~malann milletler arasmda degil milletler i"inde ger"ekle~tigi gorulebilecektir." 63 BM ins ani Kalkmma Raporu'nda insan giivenligi kavraml, insanoglunun a~hk, salgm hastahklar ve baskt gibi kronikler;;mi~ tehditler 60 James Cow, "A Revolution in International Affairs?", Security Dialogue, Cilt 31, No 3, 2000, s Vanessa Pupavac, "The Emotionology of the New International Security Paradigm", European Journal of Social Theory, Cilt 7, No 2, 2004, s Henk, "Human Security: Relevance, s UN Human Development Report, New York, Oxford University Press, 1994, s