İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları Haziran BİLGE KAĞAN Merve Rabia MERAL

Transkript

1 BİLGE KAĞAN Merve Rabia MERAL ÖNSÖZ Bilge Kağan ın biyografisini yazmaktaki sebebim, Türk adını taşıyan Gök-Türk Devleti nin en yüce kağanlarından biri olması ve Türk Tarihi çalışan kişilerin, ilk Türk Devletleri ve kağanlarını tanımaları gerektiğine olan inancımdır. Çalışmamda kaynak dili olan Çince ve Göktürkçe yi bilmemem sebebiyle araştırma eserlerden faydalandım. Öncelikle Gök-Türk Devleti tarihi kitaplarını inceledim. Prof. Dr. Ahmet Taşağıl tarafından kaleme alınan, Göktürkler ve Bilge Kağan ın Vasiyeti isimli eserlerde yer alan, Bilge Kağan dönemi olaylarına değinmeye çalıştım. Türk Tarihinin en eski yazılı kaynakları olan Orhun Abidelerinin Türkçe çevirilerinden faydalanarak, yaşanan siyasi, sosyal ve kültürel olaylar ile alakalı bilgiler vermeye çalıştım. Bilge Kağan üzerine yaptığım bu çalışmayı yapmama vesile olan danışman hocam Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu na teşekkürlerimi sunarım. GİRİŞ Bilge Kağan dönemi üzerine yapacağımız çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Bilge Kağan kimdir? Çocukluk ve gençlik yıllarında ne gibi faaliyetleri olmuştur? Babası İlteriş in ölümünden sonra niçin kağan olamamıştır? Kapgan Kağan döneminde, kağana sadık kalmış mıdır? Tarduş halkına şad ilan edildikten sonra ne gibi faaliyetleri olmuştur? Sorularına cevap bulmaya çalışacağız. İkinci bölümde, Bilge Kağan ın kardeşi Kül Tegin niçin ihtilal düzenlemiştir? Tonyukuk, ihtilal sonrasında dönemin devlet adamları öldürülürken niçin sağ bırakılmıştır? Bilge, Kağanlığının ilk yıllarında, iç karışıklıklara karşı ne gibi önlemler almıştır? Bilge Kağan, Çin-Gök-Türk savaşlarında nasıl politikalar uygulamıştır? Çin ile ilişkilerde hangi hususlara dikkat edilmiştir? Tonyukuk ve Kül Tegin in ölümünden sonra, Bilge Kağan ın faaliyetleri nelerdir? Sorularına cevap vereceğiz. Bilge Kağan ın Gök-Türk Devleti için önemini anlatmaya, Kül Tegin ve Tonyukuk ile beraber yürüttükleri yönetim stratejilerini açıklığa kavuşturmaya çalışacağız. Üçüncü bölümde, Bilge Kağan ın şahsiyeti üzerine araştırmalar yapacağız. Bilge Kağan nasıl bir devlet adamıydı? Halkına davranışları nasıldı? Budizm i din olarak kabul etti mi? Budizm fikrinin temelinde ne vardı? Bilge Kağan eceliyle mi öldü yoksa öldürüldü mü? Bu sorulara cevap bulmaya çalışacağız. 1

2 BİRİNCİ BÖLÜM 1. BİLGE KAĞAN IN AİLESİ VE ÇOCUKLUĞU Bilge Kağan, II. Gök-Türk Devletinin kurucusu İlteriş Kutluk Kağan ın büyük oğludur. Annesi İl Bilge hatundur. Doğu Gök-Türk devleti yıkılınca, fetret dönemi yaşadı. Bu dönemde yüz binden fazla kişi Çin e göç etti. Bir kısım halk Sir Tarduşlar etrafında toplandı, bir kısmı ise batı istikametine göç etti [1]. Bilge Kağan ın babası İlteriş Kutluk Kağan işte bu dönemde bir hareket başlattı. Gobi çölünün kuzeyinde, Ötüken e yakın bir bölgede, Kutluk İlteriş Kağan Türk boylarını etrafında toplayarak güçlenmeye başladı [2]. Uzun yıllar Çin de yaşamış olan Tonyukuk, Çin den kaçıp İlteriş Kutluk Kağan ın yanına gitti. Tonyukuk un askeri dehası GökTürk devleti için çok fayda sağladı. İlteriş Kutluk Kağan II. Gök-Türk Devletinin güvenliğini sağlayabilmek için, düşman ülkelere ordular gönderdi ve savaştı. İlteriş Kutluk Kağan öncelikle Oğuzların üzerine seferlere çıktı. Orhun abidelerine göre düzenlediği sefer sayısı 47 dir. Göktürk Devletinin sınırlarını 18 km² ye kadar genişletti. Bu başarı devletin 50 yıl önceki halinin devamı gibidir [3]. İlteriş Kutluk Kağan dönemi hakkında Çin kaynaklarında ise şu açıklama yer alıyor: Türk kuvvetleri çoğalınca He-şa-çing şehrini zapt ettiler, buradan pin-çeu sancağına girdiler. (688) Ertesi sene daha geniş kapsamlı olarak Çin e akınlar yaptılar. İmdada giden bir takım Çin Kuvvetleri Türklerle başa çıkamadı. Artık her sene Türk kuvvetleri etrafa akınlar yapıyor. [4] Bu açıklamadan da anlayacağımız üzere, İlteriş Kutluk Kağan hızlı bir gelişme gösterdi ve Çin i zor durumda bırakmayı başardı. Bilge nin doğum yılında yani 684 yılının sonbaharında Türkler chan-si nin kuzeyine kadar gitti. Bir yıl sonra Kül Tegin doğduğunda ise Türk kuvvetleri T ai-yu- An in kuzeyine kadar ilerlemişti [5]. İlteriş Kutluk Kağan ın kısa dönemde hızlı bir gelişme gösterişini bu örnekle de açıklayabiliriz. İlteriş Kutluk Kağan öldüğünde Gök-Türk Devleti teşkilatlanmasını tamamlamıştır. Bilge 8, Kül Tegin 7 yaşlarında olduğu için tahta İlteriş Kutluk un kardeşi Kapgan Kağan geçti [6]. Kapgan Kağan tahta geçtiğinde 27 yaşındaydı. Kapgan Türkçe de fatih anlamına gelmektedir. Çince de ise mo-ço, beg: çor gibi unvanlara sahiptir [7]. Kapgan Kağan, İlteriş Kutluk tan devraldığı hızla büyüyen devleti, aynı istikamette geliştirmeye çalıştı. Öncelikle Çin i baskı altında tutmaya çalıştı. Bu baskı politikasının sebebi, Çin deki Türkleri anavatana geri getirmek isteğidir. Asıl amacı ise Asya kıtasında yaşayan her Türk ü tek bayrak altında toplamaya çalışmaktır. 200 yıllık Gök-Türk tarihinde 24 yıl kadar bir süre kağanlık yapan Kapgan Kağan, Orhun Abidelerinde en çok zafer kazanan ve Çin i en çok korkutan kağan olarak tasvir edilmiştir [8]. Bilge Kağan, Gök-Türklerde Hsiao-sha yani küçük şad olarak adlandırılmıştı. Çin kaynaklarında ise mo-chih-lien olarak bilinmektedir [9]. Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tegin, İlteriş Kutluk Kağan ın oğulları olmaları sebebiyle, askeri kamplarda büyümüşlerdir. Genç yaşta askeri rütbeler almışlar ve değerli savaşçılar olmuşlardır. İki 2

3 kardeş; Bilge Kağan ve Kül Tegin, Türk Tarihinin örnek devlet adamları olarak anılmaktadır [10]. 2. BİLGE NİN TARDUŞ HALKINA ŞAD İLAN EDİLİŞİ VE BATI KANADI ŞADLIĞI DÖNEMLERİ yıllarında Kapgan Kağan eski müttefikleri olan Hitaylara karşı bir harekat düzenleyerek Çin lehine olan bir ittifakı bozdu. Bu dönemde Kırgızlar üzerine sefere çıkıldı. Bu seferin sonucunda 697 de Bilge, Tarduşların Şad ı olmuş ve bütün batı bölgesinin başkomutanı unvanını almıştır [11]. Hükmettiği bölge Altay Dağlarının güney eteklerinin batısında, İrtiş nehrinin civarıydı. Bu görevi abidelerde On dördüncü yaşımda Tarduş halkına Şad olarak hükmettim. şeklinde bildirmiştir. Bilge, askeri başarıları neticesinde batı kanadını yönetti. Bu dönemde Kırgızların müttefiki olan tachik halkı üzerine de seferler yaptı. 707 ve 711 yıllarında Araplara karşı savaştı [12] Az halkının topraklarını işgal eden Bilge, Kırgızlara karşı ikinci bir sefer yaparak, Kırgızları yendi ve kağanlarını öldürdü. Bilge nin Şadlık döneminde Kırgızlar üzerine 25 sefer yaptığı sanılmaktadır [13] Daha sonra Türgeşler e karşı sefer düzenleyip, Türgeşler i bozguna uğratıp kağanlarını öldürmüştür. 3. BİLGE NİN KAPGAN KAĞAN DÖNEMİ FAALİYETLERİ Bilge, Kül Tegin, Tonyukuk ve diğer devlet adamlarının orduları ve askeri başarıları Çin in, Gök-Türkler için tehlike oluşturma ihtimalini tamamen bitirmiştir. Kapgan Kağan tüm bu başarılara rağmen halkına zalimce davranmıştır. Sürekli boyların isyanı vuku bulmuştur [14]. Kapgan Kağan dönemi iç karışıklıkları, Kapgan Kağan ın ölümüne giden sürecin başlangıcıdır. Basmil, Türkeş ve Bayırku boylarının isyanları Gök-Türk devletini zor durumda bırakmıştır. Bilge ve Kül Tegin, amcaları Kapgan Kağan a ellerinden gelen desteği vermişler ve isyanlara karşı onun yanında olmuşlardır. Abidelerde Amcam Kağan ın imparatorluğunda karışıklıklar çıktığında, halk ile hükümdar arasında ikilik olduğu zaman diye bu dönem tasvir edilmeye çalışılmıştır [15] İsyanı tetikleyen bir diğer unsur Çin dir. Gök-Türkler karşısında başarılı olamayınca kendilerince bir strateji belirleyerek içten çökertme işlemine girme kararı almışlardır. Böylece devlet güçsüzleşince yıkması daha kolay olacaktır. Gök-Türklerin egemenliğinde ki ülkeleri bağımsızlık için kışkırtmışlardır. Kapgan Kağan ilerlemiş yaşına ve gücünün yetersizliğine rağmen mücadele etmiştir. Ordu bu isyanlar sebebiyle zayıflamıştır. Halk arasında yoksulluk ve salgın hastalıklar baş göstermiştir. Bu sırada Çin İmparatoru Hsüan-Tsung da Türk boy beylerine hediyeler göndererek kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Bayırkuların isyanı üzerine Kapgan Kağan sefere çıkmıştır. Bayırkular yenilmiştir. Fakat az askerle geri dönmeye çalışan 3

4 Kapgan Kağan yakalanarak öldürülmüştür. Çinli elçi Ho Ling-chü an Kapgan ın başını keserek Çin e götürmüştür [16] Çin İmparatoru güçlü düşmanı Kapgan Kağan ın ölümü üzerine ülkesinde şölenler düzenlerken, Gök-Türk halkı yas tutuyordu. Kapgan Kağan ın ölümü, ülkedeki yoksulluk ve salgın hastalıklar haklın göç etmesine sebep oldu.17 Abidelerde Kapgan Kağan ın ölümü ile alakalı Ey Türk halkı, bilmiyorsun ki, sen kötü olduğun için amcam kağan uçtu ve gitti denilmektedir. İsyanlar ile ilgili olarak ise Dokuz oğuzlar benim halkımdı. Gök ile toprak uyuşmadıklarından, ihtiras zehri kanlarına girdiğinden düşman oldular denilmektedir [18]. İKİNCİ BÖLÜM 1. BİLGE NİN KAĞANLIK DÖNEMİ Kapgan Kağan ın ölümünden sonra, yerine oğlu İnel geçmiştir [19]. Babası öldüğünde Bilge küçük yaşta olduğu için tahta geçememişti bu yüzden tahtın onun hakkı olduğu düşünüldü. Halk ve Gök-Türk ordularının başında bulunan Apa-Tarkanlar Bilge yi destekledi. Çünkü Bilge Kağan, Kapgan Kağan döneminde Batı kanadını başarıyla yönetmiş ve askeri başarılarıyla kendini kanıtlamıştı. Kül Tegin bir ihtilal yaparak, İnel Kağan ı, ailesini ve danışmanlarını ortadan kaldırmıştır. Sadece Tonyukuk hayatta kalmıştır. Daha önce devlete çok katkı sağlamış olması, halk arasında itibar gören biri olması ve Bilge nin kayınpederi olması dolayısıyla ona dokunulmamıştır [20]. Tonyukuk a tecrübesi dolayısıyla devlette görev verilmiştir. Çin kaynaklarında Bilge Kağan, Kül Tegin ve Tonyukuk ile alakalı şu açıklamalara yer verilmiştir: Gök-Türklerin ne zaman ne yapacağı belli olmaz. Kağan Bilge iyidir. Milletini sever, Türkler de ondan memnundur. Kül Tegin harp sanatının ustasıdır. Ona karşı koyacak kuvvet bulunmaz. Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir. Niyetleri ve kurnazlığı çoktur. denilmiştir [21]. Kapgan Kağan ın ölümü sonrasında bu üç devlet adamı bir araya gelmiş ve Gök-Türk devletini ayakta tutmaya çalışmıştır. Bilge, kağan olunca kardeşi Kül Tegin Sol Bilge Elig liğine [22] getirilmiş, Tonyukuk ise devlet içerisinde yönetim makamında tekrar göreve başlamıştır. Devlet yönetiminde meydana gelen değişimler, halk arasındaki iç mücadeleyi bitirememiştir. Boy isyanları devam etmiştir. Yıllar süren isyanlar nedeniyle devlet adamlarında ve millette yorgunluk oluşmuştur. Bu durum karşısında Bilge, kardeşi Kül Tegin ile mücadeleye girişmiştir. 716 yılında Selenga boylarındaki Uygurlar Kargan savaşı neticesinde mağlubiyete uğratılmıştır. Türk boylarından bazıları, Göktürk topraklarını terk etmeye başlamıştır. Kıtan ve Tatabılar, Çin e T ang Hanedanına sığınmışlardır. Türgişler ise bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir [23]. 717 yılında tekrar isyan eden Karluklar üzerine sefere çıkılmıştır. Bu sırada Bilge Kağan, Çin ile iyi geçinme politikasını benimsemiştir. 4

5 Boyların çoğu on yıldan fazladır devlete isyan halindeydiler. Bu isyanların uzun sürmesi devlete bağlı kalanların, bağlılıklarını yitirmelerine sebep olmaya başlamıştır. Bu karışık durumda Bilge, Tonyukuk u göreve çağırdı ve yeni bir strateji belirleme kararı aldılar [24]. 2. T ANG HANEDANI İMPARATORU HSÜAN-TSUNG İLE MÜCADELE Bilge Kağan ın Çin ile iyi ilişkiler kurma çalışmalarının sebebi, Tonyukuk un stratejisi gereğiydi. Gök-Türk halkının yorgun ve bezgin, Çin Halkının ise dinamik olması, iki devlet iyi geçinmezse kötü sonuçlar doğurabilir diye düşünülmüştür. Fakat bu sırada Çin boş durmuyordu. Boylara hediyeler göndererek onları kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Boylardaki Türkler ise, Çin e iyi davranmamanın kendileri için kötü sonuçlar doğuracağı düşüncesindeydi [25]. Bu şekilde düşündükleri için Ötüken den, Çin topraklarına göç etmeye başlamışlardı. Kapgan Kağan ın ölümünden sonra, Dokuz Oğuzlar Çin topraklarına göç etmiştir. İsyanlarla mücadele edilirken, bu kargaşa ortamında Türk halkları Çin topraklarına geçmiştir. Çin topraklarına giden Türklerin durumu da iyi değildi. Çin devletinden umdukları yaklaşımı görmemişlerdi. Türk hakları değer görmüyordu. Bilge Kağan, devleti bu ortamda yönetmeye başlamıştır. Kül Tegin ve Tonyukuk ile beraber, abidelerde denildiği gibi Gece uyumadan, gündüz durmadan çalışıp, bu durumu düzeltmeye çalıştılar [26]. Çin imparatoru Hsüan-Tsung, Kıtan, Tatabı ve Beşbalık ta bulunan Basmıllarla gizli ittifak kurarak, Gök tük devletini zayıflatmayı amaçlamıştır. Kıtan, Tatabı ve Basmıllar farklı yerlerden saldıracak ve böylece hangi tarafa müdahale edileceği belirlenemeyecekti. T ang Hanedanı İmparatoru Hsüan-Tsung böylece Gök-Türk devletini tamamen ortadan kaldıracağını düşünmüştür. Tonyukuk bu gizli ittifakı önceden fark ederek, bir strateji geliştirip bu sorunun atlatılmasını sağlamıştır. Bilge Kağan ise bu durum karşısında öncelikle endişelenmiştir. Basmıllar, 721 yılında tek başlarına Gök- Türk merkezine saldırmaya kalkışmıştır. Bu yüzden önce Basmıllar mağlup edilmiştir. Shah-tan isimli Kansu daki bölgede Çin ile savaşa tutuşan Gök Türk ordusu, Çin i büyük bir bozguna uğratmıştır. Basmılların bögesi de tamamen ele geçirilmiştir. Bu sırada Çin e seferler düzenlenmiş ve bazı şehirler alınmıştır. Böylece devlete karşı gizli ittifak kurulan iki cephe yenilmiş oluyordu. Geriye Moğol boyları olan, Kıtanlar ve Tatabılar kalmıştı yılında onların üzerine sefer düzenlenmiş ve mağlubiyete uğratılmışlardır. Bilge Kağan daha önceden Çin üzerine sefer yapmaya niyetlenmiş fakat Tonyukuk tarafından durdurulmuştur. Öncelikle kuvvetlenmek gerektiğini düşünen Tonyukuk un stratejisi işe yaramıştır. Karluklar üzerine yapılan seferde, Karluk idarecisi memleketten kaçmıştır. Bilge, Karluk topraklarına girdiğinde halk tarafından saygıyla karşılanmıştır. Bilge, 717 yılından beri bağımsız olduğunu düşünen Türgişleri de kendine bağlı olarak görüyordu 5

6 [27]. Bilge nin tüm bu faaliyetleri Çin ülkesi tarafından yakından takip ediliyordu. Yaşanılan yenilgilerin akabinde, Gök-Türk Devletinin güçsüz olmadığını anlamışlardı. 3. ÇİN İLE KÜLTÜREL İLİŞKİLER Bilge Kağan Çin i mağlup ettikten sonra, Çin ülkesine fazla ilerlememiştir. Çin ülkesine girmenin faydasız olduğunu, Tonyukuk un da nasihatleri neticesinde iyice kavramıştır. Bilge nin esas amacı kendi ülkesinde iç huzuru sağlamaktır [28]. Çin deki T ang Hanedanı İmparatoru Hsüan-Tsung, Bilge Kağan ve Gök-Türk devletiyle iyi ilişkiler geliştirmeye çalışmıştır. Bu sırada sınırlarını kuvvetlendirmek için bazı çalışmalarda da bulunmuştur. 725 yılından sonra Bilge Kağan, Çin e karşı daha iyimser bir siyaset takip etmeye başlamıştır. Bu tarihte gelen Çin elçisini, iyi bir şekilde karşılamıştır [29]. Ziyarete gelen Çin elçisine, T ang İmparatorunun Tibetlilere ve Kıtanlara prenses verdiğini ancak kendisine bir prenses vermediğini ve söz verildiği halde evliliğin gerçekleşmediğini söylemiştir. Çin elçisi böylesine zor bir durumda kaldıktan sonra, prensesin gönderileceğini söylemiştir. Fakat Bilge Kağan, Çinli bir prensesle evlenmemiştir. Bilge Kağan prensesle evlilik gerçekleşmese dahi, dostluk ilişkilerinin devam ettirmeyi amaçlamıştır. Bu amaçla Veziri Buyruk Çor u Çin sarayına göndermiştir. Meşhur atlardan hediye olarak göndermiştir. Tibetlilerin, T ang hanedanına ortak savaş açma isteğini, devletlerarası bağ yüzünden reddetmiştir. Çin sınırındaki askeri faaliyetlerini durdurmuştur. Çinliler ile ticari anlaşmalar da vardır. Ortak Pazar yerlerinde ticaret yapılıyordu. Ayrıca Çin Hanedanı, her yıl Gök-Türklere yüz binlerce top kumaş göndermekle yükümlüydü. Tonyukuk hakkındaki son bilgi bu döneme aittir. Çin elçisi geldikten sonra yakın bir tarihte ölmüş olma ihtimali kuvvetlidir. Devlete üstün hizmetlerde bulunmuş bilge vezir böylece tarih sahnesinden silinmiştir. Tonyukuk hatırasına Bain-coto adlı bir bölgede 725 yılı civarlarından bir abide dikilmiştir [30]. Tonyukuk Çin de doğup büyümüş olsa da, Gök-Türk Devleti nin en ileri gelen Türk Devlet adamlarından biri olmuştur. Çin ile alakalı yürütmüş olduğu stratejiler devletin sağlam yapısının korunmasını sağlamıştır. İlteriş, Kapgan ve Bilge Kağan dönemlerinde hizmet etmiştir. Toplamda 40 yılı aşkın hizmet süresince devlet için verimli siyasi faaliyetlerde bulunmuştur. Tonyukuk adına dikilen kitabenin yazarı kendisi kabul edilmektedir. Sadece Türk tarihinden faydalanmamış, Çin yıllıklarında yer alan bilgilere de değinmiştir [31]. 4. KÜL TEGİN İN ÖLÜMÜ Kül Tegin Koyun Yılı nın on yedinci gününde ölmüştür. Bu tarih 27 Şubat 731 tarihine denk gelmektedir [32]. Kül Tegin öldüğünde 47 yaşındaydı. Uzun yıllar Gök- 6

7 Türk Devleti için mücadele etmiştir. Kül Tegin mücadele ettiği dokuz oğuzlar tarafından şehit edilmiştir [33]. Cenaze törenine başta Çin olmak üzere, bütün komşu devletlerden heyetler katılmıştır [34]. Bu komşu devletlerin arasında; Tıtan, Tatabı, Tibet, İran, Soğd, Buhara, Türgiş ve Kırgızlar da vardır [35]. Kül Tegin in ölümü en çok Bilge Kağan ı üzmüştür. Gök-Türk halkı da yastaydı. Küçük kardeşi, Bilge nin en önemli destekçisi ve yardımcısıydı. Bilge Kağan, Kül Tegin Abidesine, kardeşinin ölümü ile alakalı: Küçük kardeşim Kül Tegin vefat etti. Kendim düşünceye daldım. Gören gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için türemiş. Gözden yaş gelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım. İki şadın ve küçük kardeş yeğenlerimin, oğlumun, beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü olacak diye düşünceye daldım. Demekte ve yaşadığı acıyı anlatmaktadır [36]. Kül Tegin anısına, Türk töresine uygun bir cenaze töreni düzenlenmiştir. Bilge Kağan Çin İmparatoruna mektup göndermiş ve kardeşi için bir bark inşa ettireceğini söylemiştir. Çin sarayından bir heykeltraş isteyerek Kül Tegin in heykeli yaptırma talebinde bulunmuştur. Heykeltraş Gök-Türk ülkesine gönderilmiştir. Çin İmparatoru Kül Tegin için yazılacak anıtın bir kenarına Çince övgü eklemiştir. Bilge Kağan, Kül Tegin için diktirdiği anıtın her bir köşesine tüm düşünce ve dileklerini ve Gök-Türkler ile alakalı tarihi olayları yazdırmıştır. Törene gelenler Türk töresine uygun olarak altın ve gümüş armağanlar getirmişlerdir [37]. 1. BİLGE KAĞAN IN ŞAHSİYETİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Bilge Kağan, Gök-Türklere kağan olduğu sırada, ülke topraklarında isyanlar hüküm sürmekteydi. Kardeşi Kül Tegin ve Tonyukuk ile beraber büyük bir mücadeleye girişti ve Gök-Türk topraklarından giden herkesi geri getirmeye çalıştı. Bilge Kağan, devletin bekasını her şeyden önde tutan iyi bir devlet adamıydı. Askeri başarıları da bunun kanıtıdır. 17 yaşında iken Tarduş halkına şad ilan edilmişti. Bu dönemde amcası Kapgan kağan safından savaştı. Onun ölümüne kadar kesinlikle tahtta hak iddia etmedi. Çin kaynaklarında Bilge Kağan ın halkını sevdiğini ve halkında Bilge Kağan a sadık olduğundan bahsedilmişti. Bilge Kağan, isyanlardan sonra güvenilir devlet adamı kişiliğiyle Türkleri bir araya toplamıştı [38]. Bilge Kağan, amcası Kapgan Kağan ve kardeşi Kül Tegin kadar haşin ve savaşçı bir karatere sahip değildi. Bununla birlikte Milli menfaatleri ise her daim gözetmişti. Bilge Kağan ın en önemli özelliği milletini çok sevmesi ve güvenmesidir. Kitabelerde Ey Türk! Üstte gök yıkılmaz, altta yer delinmezse senin devletini ve töreni kim bozabilir! demekte ve milletinin ebediliğine olan inancını gözler önüne sermektedir. 7

8 Bilge Kağan ın kitabelerde halkına verdiği nasihat, sevgisinin, hoşgörüsünün ve iyi niyetinin göstergesidir. Milletine, onlar için çok çalıştığını söylemiş ve ebediyete milletinin başarılarının götüreceğini söylemiştir. 2. BİLGE KAĞAN VE BUDİZM Bilge Kağan surlarla çevrili bir şehir inşa etme planını, Tonyukuk ile paylaşmıştır. Bu şehirleşme ile beraber Buda ve Lao-Tse ye mabet yapmak istemiştir. Tonyukuk bu durum karşısında, eğer surlarla çevrili bir şehir inşa edilecekse, ilk mağlubiyette esir düşülebileceğini öne sürmüş ve Buda ile Lao-Tse ye mabet yapılmasının, Gök-Türk halkını miskinliğe sürükleyeceğini söylemiştir. Tonyukuk a göre sayıca Çinlilerden az olan Gök-Türklerin, onlara üstün gelmesinin tek bir sebebi vardı; Bozkır hayatı ve avcılık kabiliyetleri [39]. Bu hayat tarzı Türklerin sürekli savaş talimi yapmasına sebep oluyordu. Budizm in insandaki hükmetme isteğini azalttığına inanan Tonyukuk, kuvvet ve savaşçılık yolunda bunun GökTürklerin zararına olacağını belirtiyordu. Tonyukuk a göre bu din ve tapınakları, Gök-Türk ülkesine sokulmamalıydı. Bilge Kağan a bu konudaki düşüncelerini söyleyen Tonyukuk, Bilge Kağan ı Budizm fikrinden vazgeçirmiştir [40]. Bazı araştırmacılar ise Bilge Kağan ın Budizmi benimsemek gibi bir düşüncesi olmadığını, Çin ile kültürel bir bağ kurmak için böyle bir düşüncesi olduğunu belirtmiştir [41]. 3. BİLGE KAĞAN IN ÖLÜMÜ Bilge Kağan küçük kardeşi Kül Tegin ve bilge devlet adamı Tonyukuk u kaybettikten sonraki süreçte yalnız kalmış ve eski dönemdeki kadar dikkate değer başarılar elde edememiştir. Kıtan ve Tatabılara karşı 734 yılında aldığı zaferden başka kayıtlara geçmiş, fakat başka bir faaliyeti kayıtlarda yer almamıştır [42]. Bilge Kağan, daha önce Çin ile kültürel ilişki kurmak amaçlı, Çin sarayına gönderdiği Buyruk Çor tarafından zehirlenmiştir. Hasta yatağında kendisi zehirleyenin kimliğini tespit etmiş ve Buyruk Çor ve ailesini ortadan kaldırtmıştır. Bilge Kağan ın kendisini korumakla yükümlü bir devlet adamı tarafından öldürülmesi, Gök-Türk devletinde ve halkında büyük üzüntüye sebep olmuştur [43]. Bilge Kağan 25 Kasım 734 yılında vefat etmiştir. Vefat ettiği sırada 50 yaşındadır [44]. Cenaze törenine komşu ülkelerden ve Çin den geniş katılım olmuştur. Cenaze töreninde Türk töresine uygun olarak gümüş ve altın gibi değerli madenler armağan edilmiştir. 8

9 SONUÇ Bilge Kağan, II. Gök-Türk Devletinin kurucusu Kutluk İlteriş Kağan ın büyük oğludur. Kül Tegin Bilge Kağan ın kendisinden bir yaş küçük kardeşidir. Bilge ve Kül Tegin Çocukluk yılları itibariyle birçok başarıyı beraber elde etmişlerdir. Kutluk İlteriş Kağan ın vefatı sonrasında Bilge 8, Kül Tegin 7 yaşında olduğu için tahta Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan tahta geçtikten sonra, Bilge yi genç yaşında Tarduş Halkına şad ilan etmiştir. Bilge ve Kül Tegin beraberce, Gök-Türk ülkesinin batı kanadı için çalışmıştır. Kardeşi Kül Tegin ile beraber, birçok savaşa katılmış ve başarılar elde etmiştir. Kapgan Kağan döneminde kağana sadık kalınmış ve kağan için savaşılmıştır. Bilge ve Kül Tegin, Kapgan Kağan döneminin sonlarına doğru çıkan iç savaşlarda önemli başarılar elde etmiştir. Kapgan Kağan ın vefatından sonra, Kül Tegin bir ihtilal yaparak kağanlığı ağabeyine, Bilge ye devretmiştir. Kül Tegin Sol bilge eligliği görevine getirilmiş, Tonyukuk ise devlet adamlığı görevine dönmüştür. Bu dönemde Gök-Türk ülkesinde iç karışıklıklar hâkimdir. Öncelikle Çin e giden Türkler geri getirilmeye çalışılmıştır. İsyan eden boylar ıslah edilmiştir. Uygur Boyları bu dönemde mağlup edilmiştir. Çin ile beraber Gök-Türk Devletine karşı savaşan; Kıtan, Tatabı ve Basmıllar mağlup edilmiştir. Çin ile savaşa girilmiş ve Çin yenilgiye uğratılmıştır. Tonyukuk un politikalarına uygun olarak, Çin ile dostluk ilişkileri geliştirilmiştir. Bu dönemde Tonyukuk vefat etmiştir. Bilge Kağan ı asıl etkileyen ise yol arkadaşı olan küçük kardeşi Kül Tegin in vefatıdır. Kül Tegin anısına Orhun Abidelerinden biri olan Kül Tegin anıtını diktirmiştir. Bilge Kağan iki önemli yardımcısını kaybettikten sonra bir süre duraklama dönemine girmiş ve bu dönemde kayda değer başarılar elde edememiştir. Bilge Kağan, halkını seven bir devlet adamıdır. Halkı tarafından da çok sevilmiştir. Savaşçı yönünün dışında, halkına değer veren ve isteklerini yerine getiren bir kağandır. Budizm i Gök-türk ülkesine, Çin ile kültürel ilişki kurabilmek amacıyla getirmek istemiş fakat Tonyukuk bu fikri desteklememiştir. Budizm in Türkler üzerinde yapacağı olumsuz etkilerden bahsetmiş, bu fikirleri Bilge Kağan tarafından desteklenmiştir. Bilge Kağan, Çin ile dostluk ilişkileri kurmak maksadıyla, Çin sarayına Gök-Türkleri temsilen gönderdiği devlet adamı Buyruk Çor tarafından zehirlenmiştir. Hasta yatağında kendisini zehirleyeni belirleyen Bilge Kağan, Buyruk Çor u ve ailesini öldürtmüş ve kendisi de vefat etmiştir. 9

10 DİPNOTLAR VE KAYNAKÇA 1. Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan ın Vasiyeti (Bilge Kağan), Turan Kültür Vakfı, İstanbul, 1996, s Ahmet Taşağıl Bilge Kağan, s Ali Kemal Meram, Göktürk İmparatorluğu, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1974, s Hüseyin Namık Orkun, Türk Tarihi I-II, Akba Kitabevi, Ankara, 1946, s Rene Giraud, Göktürk İmparatorluğu (İlteriş, Kapgan ve Bilge nin Hükümdarlıkları), Çev: İsmail Mangaltepe, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Türk Tarihi ve Kültürü, Makaleler, Editör: Cemil Öztürk, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2007, s Ahmet Taşağıl, Göktürk Kağanlığı Göktürkler (Göktürkler), Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, cilt s Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Türk kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 131, seri: IV, sayı: A-40, Ankara, 1995, s Nuri Yazıcı, Türk Tarihinin Eski Çağları, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007, s Rene Giraud, a.g.e., s Ali Kemal Meram, a.g.e., s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004, 3.cilt, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Rene Giraud, a.g.e., s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, s Ali Kemal Meram, a.g.e., s Rene Giraud, a.g.e. s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, s Akdes Nimet Kurat, Göktürkler, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, cilt s İbrahim Kafesoğlu, Asya Türk Devletleri, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976, s Elig, prenslik demektir. Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, s Ahmet Taşağıl, Göktürkler, s İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1986, s

11 32. Rene Giraud, a.g.e., s Ali Kemal Meram, a.g.e., s Türk Tarihi ve Kültürü, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, 1996, s Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 1970, s Ali Kemal Meram, a.g.e, İstanbul, s Ali Kemal Meram, a.g.e., s Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, Türk Kültürü ve Araştırma Enstitüsü Yayınları:126, Seri: III, Sayı:A.34, Ankara, 1993, s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Rene Giraud, a.g.e., s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s Ali Kemal Meram, a.g.e., s Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan, s