ANKARA İLİ KIZILCAHAMAM BÖLGESİNDE YETİŞTİRİLEBİLECEK VE KÜLTÜRÜ ALINABİLECEK TIBBİ VE AROMATİK BİTKİ ÇEŞİTLİLİĞİ RAPORU

Transkript

1 ANKARA İLİ KIZILCAHAMAM BÖLGESİNDE YETİŞTİRİLEBİLECEK VE KÜLTÜRÜ ALINABİLECEK TIBBİ VE AROMATİK BİTKİ ÇEŞİTLİLİĞİ RAPORU Proje Koordinatörü Proje Sorumlusu Danışman Proje No :Vet.Hek. Ahu KAYALARLI ACARTÜRK : Zir. Müh. Adem BÜYÜKHAN : Araş. Gör. Mesut UYANIK (Ankara Üni. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü) : TR51/15/DFD/0045 ANKARA 2016

2 İÇİNDEKİLER TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ Hypericum perforatum (Sarı Kantaron) Melissa officinalis ssp. officinalis (Oğulotu) Salvia officinalis (Tıbbi Adaçayı) Origanum onites (İzmir Kekiği) SONUÇ KAYNAKLAR

3 TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ Gerek halk hekimliği ve gerekse modern tıpta hastalıkların tedavisinde kullanılan bitkilere tıbbi bitki ; uçucu yağ içeren ve hş kokuya sahip olanlara da genel olarak aromatik, diğer bir deyişle ıtri bitki denilmektedir. Her ne kadar tanımları ayrı ayrı yapılsa da her iki kelimenin birlikte kullanımı daha yaygındır. Bunun dışında yiyeceklere tat ve aroma katmak için kullanılan bitki kısımlarına ve bunların karışımına da baharat denir ki, bu bitkilerin de tamamı tıbbi özellik taşıdığı için tıbbi bitkiler sınıfında değerlendirilir. Çok eski devirlerden beri insanlar tıbbi ve aromatik bitkileri kullanmışlardır. Bir başka deyişle, tıbbi ve aromatik bitkilerin tarihçesi, insanlık tarihi kadar eskidir. Nitekim, çok eski devirlerde (M.Ö ) yaşayan Asurlular ve Sümerler bu bitkileri kullanmışlardır. Hatta Mezopotamya, Eski Mısır, Hitit, Yunan, Roma, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde bitkisel ilâçlar kullanılmıştır. Osmanlı zamanında da halkın ilaç ihtiyacı bitkilerden sağlanmakta olduğu belirtilmektedir. Zira, 1868 yılında İstanbul da 45 eczaneye karşılık 200 aktarın bulunması bu durumu desteklemektedir (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Ancak, 20. yüzyılda teknolojide meydana gelen hızlı gelişmeler, sosyo-ekonomik durumun değişmesi bitkilerin ilaç olarak kullanımını azaltmıştır. Özellikle lı yıllardan sonra organik kimyasalların sentezi ve buna bağlı olarak tıbbi bitkilere alternatif sentetik ilaçların üretilmeye başlanması, 1970 li yılların sonuna kadar tıbbi bitkilerin kullanımını önemli oranda azaltmıştır. Nitekim 20.yüzyılın başlarında %40 olan bitkisel kökenli ilaç kullanımı, 1970 li yılların ortalarında %5 e gerilemiştir. (Cracker ve ark., 2003; Bayram ve ark., 2010) lara gelindiğinde ise, sentetik ilaçların yan etkilerinin ortaya çıkması, özellikle gelişmiş ülkelerde insanların bitkiler konusunda bilinçlenmesi ve buna bağlı olarak doğal ürünlere ilginin artması sonucu tıbbi bitkilerin yeniden önem kazanmaya başlamıştır (Başer, 1998). Günümüzde de bu durum açıkça görülmektedir. Nitekim pazarlarda ve sürekli çoğalan aktarlarda organik ürünlere ve droglara olan talep giderek artmaktadır. Türkiye, sahip olduğu iklim ve topoğrafik yapısı, üç tarafının denizlerle çevrili olması, üç önemli fitocoğrafik bölgeyi barındırması (Avrupa-Sibirya, İran-Turan ve Akdeniz) ve Asya- Avrupa kesişiminde bulunması nedeniyle dünyada yadsınamayacak derecede bitki 3

4 zenginliğine sahiptir. Ülkemizin sahip olduğu bitki türlerinin %34 ünün endemik olduğu göz önüne alındığında, bu zenginlik daha iyi anlaşılacaktır. Nitekim ülkemizde bitki taksonu doğal yayılış göstermekte olup, bunların 3649 u endemiktir (Anonim, 2016). Bu bitki zenginliği içerisinde tıbbi ve aromatik bitkilerin de ayrı bir yeri ve önemi vardır. Diğer bir deyişle, Türkiye gelişmiş ülkelerin bitkisel ilaç, bitki kimyasalları, gıda ve katkı maddeleri, kozmetik ve parfümeri sanayilerinin girdisini oluşturan pek çok bitkisel ürünü florasında barındırmaktadır (Bayram ve ark., 2010). Türkiye dünya genelinde yaklaşık 100 ülkeye tıbbi ve aromatik bitki dış satımını gerçekleştirmektedir. Dış satımının önemli bir kısmını Kuzey Amerika, Avrupa Birliği, Latin Amerika, Uzak Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine yapmaktadır. Bu ülkelerden ABD, Almanya, Vietnam, Hollanda, Polonya, Brezilya, Kanada, İtalya, Belçika, Yunanistan, Fransa ve Japonya listenin başında yer almaktadırlar. Ülkemizin ihraç ettiği önemli tıbbi ve aromatik bitkiler ise kekik, defne yaprağı, kimyon, anason, rezene tohumu, ardıç kabuğu, mahlep, çemen, biberiye, meyan kökü, nane, sumak, adaçayı ve ıhlamur çiçeğidir (Bayram ve ark., 2010). Ülkemizde ihracatı yapılan türlerin bir kısmının tarımı yapılmakla birlikte, geri kalan kısmı doğadan toplanmak suretiyle temin edilmektedir. Doğadan toplamayla, özellikle kontrolsüz toplama sonucu bitki türlerinin nesillerinin tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalınır. Ayrıca, doğadan toplanan türlerde her zaman aynı kalitede bitkileri toplamak mümkün olmayabilir. Zira tıbbi bitkilerin etken maddeleri üzerine iklim, toprak, yükseklik, yöney, yapılan kültürel uygulamalar gibi pek çok faktör etki yapmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu bu bitkilerin tarımının yapılmasıyla kalite bakımından standardizasyon da sağlanmış olur. Tüm bunların sonucunda da katma değeri yüksek bitkiler elde edilmiş olur. Bu raporda Kızılcahamam İlçesi nde tarımı yapılabilecek tıbbi bitkiler ve yetiştirme teknikleri üzerinde durulacaktır. 4

5 Bitki önerileri yapabilmek için, öncelikle bölgenin iklimi hakkında bilgi vermek gerekir. Kızılcahamam İlçesi 975 m rakıma sahip olup, karasal iklime sahiptir. Aynı zamanda, İç Anadolu ve Batı Karadeniz Bölgeleri arasında yer aldığından dolayı da geçiş iklimi özelliği göstermektedir. Yıllık yağış miktarı 550 mm olan ilçede yağmurlar genel olarak ilkbaharda daha yoğun olmakla beraber, ormanlık alanların fazla olmasından dolayı yıl itibariyle yağışlıdır. Ölçülen en düşük sıcaklık -20 C ve en yüksek sıcaklık +34 C olup, ortalama sıcaklık +11 C dir. Ankara iline baktığımızda, yıllık yağış miktarı 416 mm, minimum sıcaklık C, maksimum sıcaklık 41 C olup, ortalama sıcaklık 12 C dir. Dolayısıyla, Ankara ya göre daha yağış almakta olup, diğer parametreler bakımından yakın değerler göstermektedir. Bu sonuçtan hareketle, Ankara ilinde yetişebilen tıbbi bitkilerin Kızılcahamam ilçesinde de tarımı yapılabilir. Diğer taraftan, doğal florasında bulunan bitkiler de, bölgede yetiştirilebilecek bitki hakkında bize yol gösterebilir. Kızılcahamam ın doğal florasına baktığımızda, yukarıda da bahsedildiği gibi bir iklimsel bir geçiş bölgesi olduğundan dolayı özellikle ilçede bulunan Soğuksu Milli Parkı önemli bir bitki zenginliğine sahiptir. Nitekim yapılan çalışmalarda, adı geçen milli parkta toplam 428 bitki türünün doğal olarak bulunduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla, bölgede doğal olarak yetişen ve aynı zamanda ekonomik olan tıbbi bitkileri bilmek, bölgede tarımı yapılabilecek tıbbi bitki bitkileri önerebilmek açısından önem taşımaktadır. Bahsi geçen çalışmaya bakıldığında, ilçede tıbbi değeri olan ve tarımı yapılabilecek türler şunlardır: 1. Hypericum perforatum (Sarı Kantaron) Hypericaceae familyası dünyada 11 cinse ait 584 taksonla temsil edilmektedir. Ülkemizde ise bu familyaya ait doğal yayılış gösteren tek cins Hypericum olup, bu cinse ait 116 takson doğal yayılış göstermektedir (Anonim, 2016a; Anonim 2016b). Hypericum cinsi içerisinde tıbbi etkisi olan ve dünya genelinde yaygın kullanım alanı bulan türlerden bir tanesi de Hypericum perforatum dur. Ülkemizde sarı kantaron, binbir delik otu, kanotu, kılıç otu, koyun kıran, kuzu kıran, mayasıl otu ve yara otu gibi yöresel isimlerle 5

6 bilinen bu bitki, eski devirlerden beri yaraları iyileştirici etkisiyle bilinmekte; ayrıca son zamanlarda yapılan klinik çalışmalarda antidepresan aktivitesi kanıtlanan ve dünya genelinde kullanımı hızla yayılan bir tıbbi bitkidir. Bunun yanında kanser, şeker hastalığı, kronik romatizma, ülser, mide bağırsak hastalıkları, karaciğer-safra rahatsızlıkları, sarılık, bronşitin yanı sıra boğaz enfeksiyonları, soğuk algınlıkları, kurt düşürücü, antiseptik yara iyileştirici) olarak da kullanılmaktadır. Ayrıca, bitkinin etken maddesi olan hiperisinin çok sayıda virüse karşı etkili olması nedeniyle AIDS tedavisinde kullanılabileceği belirtilmiştir (Tümen ve Sekendiz 1989; Baytop 1999; Ekren ve ark., 2011). Sarı kantaron (Hypericum perforatum L.) dünyada, özellikle Avrupa da oldukça fazla miktarda tüketilmektedir. Tüketilen hammaddenin büyük bir bölümü kültürü yapılarak sağlanırken, bir kısmı da doğadan toplamak suretiyle temin edilmektedir. Yapılan araştırmalara göre sarı kantaron bitkisinde etken madde olarak % oranında hiperisin, %0.2-1 oranında uçucu yağ, flavonoit ve tanenlerin bulunduğu belirtilmektedir (Ekren ve ark., 2011). Bitkinin tıbbi etkisi de içerdiği bu etken maddelerden kaynaklanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerin içerdiği bu etken maddelerin miktarı da pek çok faktöre bağlı olarak değişim göstermektedir. Doğadan toplanan türlerle tarımı yapılan türler arasında, içerdikleri etken maddenin bazı kalite kriterlerine sahip olması bakımından farklılıklar bulunmaktadır. Doğadan toplanan türlerde her zaman aynı kalitede bitkilerin bulunması mümkün olmamaktadır. Bu nedenledir ki, önemli kullanım alanı olan tıbbi bitkilerin, doğadan toplanması yerine, tarımının yapılması önerilir. Böylelikle bitkinin neslinin tükenmesi ya da tehlike altına girmesi de önlenmiş olur. Bu durumu sarı kantaron açısından değerlendirdiğimizde de durum aynıdır. Nitekim dünyada önemli kullanım alanı bulan ve gelişmiş ülkelerde tarımı yapılan sarı kantaron, ülkemizde doğadan toplanmak suretiyle temin edilmektedir. Tarımı yapıldığında istenilen zamanda ve daha fazla miktarda hammadde temin edileceği açıktır. Yapılan araştırmalarda Kızılcahamam ilçesi florasında sarı kantaron bitkisi doğal olarak yetişmektedir. Bir bitkinin bir bölgede doğal olarak bulunması, o bitkinin o bölgede tarımının yapılabileceğinin de bir göstergesidir. Bunun yanında, ülkemizde sadece doğadan toplanarak 6

7 hem iç tüketimde kullanılan ve hem de ihracatı yapılan önemli bir bitki olan sarı kantaronun tarımının yapılması hem ülkemize hem de üreticiye daha fazla gelir getireceği aşikârdır. Dolayısıyla, florasında doğal olarak sarı kantaron bulunan Kızılcahamam ilçesinde sarı kantaron tarımının yapılması yerinde olacaktır. Bunun yanında, Beypazarı nın havucu, Ayaş ın domatesi gibi turistik özelliğiyle adını duyuran Kızılcahamam ın da sarı kantaronunun ünlü olmaması için hiçbir sebep yoktur. Bitkisel üretimde toprak ve iklim-çevre faktörleri başlıca olmak üzere verimi etkileyen çok sayıda faktör vardır. Her bitkiye özgü olan yetiştirme teknikleri de verimi önemli derecede belirlemektedir. Sarı kantaron (Hypericum perforatum L.), çok yıllık, otsu yapıda ve dik gelişen bir yapıya sahip olup, bitki boyu cm arasında değişmektedir. Bitkinin çiçek ve yapraklarının çevresinde etken maddesini (hiperisin) içeren ve gözle görülebilen çok sayıda noktacık şeklinde salgı cepleri bulunmakta olup, binbir delik otu ismini de bu noktacıklardan almıştır. Yapılan araştırmalara göre, en yüksek etken madde (hiperisin) içeriği ve en yüksek ürün veriminin bitkinin tepe kısmının 1/3 lük kısmında, tomurcuk ve çiçeklerde olduğu belirtilmiştir (Kaçar ve Azkan, 2004). Dolayısıyla, bitki tomurcuk ve çiçek sayısının en fazla olduğu dönemde, tam çiçeklenme döneminde hasat edilmelidir. Nitekim Pluhar ve Bernath (2000) ve Kaçar ve Azkan (2004) tarafından yapılan çalışmalarda kaliteli drog ve yüksek miktarda etken madde elde etmede çiçekli dallar oranının yüksek olması gerektiği belirtilmiştir. Sarı kantaronun özel bir toprak ve iklim isteği olmamakla birlikte, tüm bitkiler gibi organik maddesi yüksek kumlu-tınlı topraklarda yetişirse daha tatminkar verim alınabilir. İlk gelişme döneminde su ister; diğer dönemlerde su isteği fazla değildir. Bitki tohumla çoğaltılmaktadır. Tohumları çok küçük olduğundan, önce viyollere ekilip yetişkin fidelerin tarlaya şaşırtılması daha pratik bir yoldur. Yaklaşık 10 cm boyuna ulaşan fideler ilkbaharda bölgenin durumuna göre nisan sonu-mayıs başı gibi 40x40 olarak tarlaya şaşırtılır. Dikimle beraber taban gübresi 10 kg/da DAP (Diamonyum Fosfat) ve üst gübre olarak yaklaşık 5 kg CAN (Kalsiyum 7

8 Amonyum Nitrat-%26) verilmelidir. Nitekim yapılan bir çalışmada, bahsedilen bu miktarlarda verilen gübrenin bitkide uçucu yağ oranını arttırdığı tespit edilmiştir (Yaldız ve ark., 2012). İlk gelişme döneminde tüm bitkiler gibi yabancı otlara karşı hassas olduğundan, yabancı ot mücadelesi önemlidir. Bitki ileriki dönemlerinde suya çok ihtiyaç duymaz. Hasat zamanı olarak yukarıda bahsedildiği gibi etken madde miktarları açısından tam çiçeklenme dönemi en uygun zamandır. 2. Melissa officinalis ssp. officinalis (Oğulotu) Halk arasında oğulotu olarak da bilinen bitki çok değerli bir uçucu yağ bitkisi olmakla birlikte çay şeklinde de tüketilmektedir. Melissa officinalis eczacılık, kozmetik, parfümeri, gıda gibi pek çok alanda kullanım alanı bulmuştur. Eski zamanlardan beri arıları kovana çekmek amacıyla kullanıldığından oğulotu adını buradan almıştır. Tıbbi olarak oğulotu; sarı kantaronda olduğu gibi sakinleştirici, midevi, gaz söktürücü, terletici, antibakteriyal, antivirütik ve antifungal etkilere sahiptir. Ayrıca, ekstraklarının çeşitli dozlarının Alzheimer hastaları üzerinde olumlu etkilerinin bulunduğu kaydedilmiştir (Baytop 1984, Akhondzadeh vd. 2003). Uçucu yağı yüksek antioksidan etkisinden dolayı sebze ve meyvelerin muhafazasında kullanılan sentetik antioksidanlar yerine doğal madde olması nedeniyle tercih edilmektedir (Ponce vd. 2004). Lamiaceae (Ballıbabagiller) familyasına bağlı olan Melissa cinsi ülkemizde 2 alttür (ssp. inodora ve ssp. officinalis) ile temsil edilmekte olup, sadece ssp. officinalis alttürü tıbbi özellik taşımaktadır. Yapılan çalışmaya göre, tıbbi özellik taşıyan Melissa officinalis ssp. officinalis alttürü Kızılcahamam ilçesinde de doğal yayılış göstermektedir. Dolayısıyla, yukarıda sarı kantaron konusunda bahsedildiği gibi, doğal yetişme yeri de olduğundan Kızılcahamam ilçesinde rahatlıkla tarımı yapılabilir. Nitekim Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından Ankara ili koşullarında da yetiştirilebilmektedir. Oğulotu Lamiaceae familyasına ait olan, dik veya yarı yatık formlarda gelişen, cm boylanabilen, hoş kokulu ve sarımsı renkte uçucu yağ içeren çok yıllık (ekonomik ömrü 4-5 8

9 yıl) bir tıbbi bitkidir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) kayıtlarına göre çok değerli olan bu bitkinin ülkemizde sadece 512 da alanda 242 tonluk üretimi yapılmaktadır. Bu 512 da ekim alanının tamamına yakını (507 da) Adana ve Karaman illerinde iken, Samsun da 5 da alanda tarımı yapılmaktadır. Oysa ekonomik öneminden dolayı Almanya, Bulgaristan, Fransa, İtalya, Romanya ve Kuzey Amerika ülkelerinde geniş alanlarda tarımı yapılmaktadır. Oğulotu, tarımı yapıldığında yüksek verim alınan bitkilerdendir. Nemli, sıcak ve güneşli yerlerde iyi gelişir. Tohumla ve çelikle çoğaltılabilir. Tohumları küçük olduğundan, özellikle ağır yapılı topraklarda çimlenme ve çıkış güçlüğü görülme riskinden dolayı tohumlar direkt tarlaya ekilmek suretiyle çoğaltım tavsiye edilmez. Bunun yerine, yastıklara ekilen tohumlardan elde edilen fidelerin tarlaya şaşırtılması şeklinde çoğaltım daha doğru olacaktır. Bunun için tohumlar Şubat-Mart aylarında yastıklara ekilir ve yetişkin fideler elde edildiğinde (4-6 yapraklı) ilkbahar geç donlarından (Nisan-sonu-Mayıs başı) sonra 40x30 sıra aralığında tarlaya şaşırtılır. Nitekim Ankara koşullarında oğulotu için 40x30 sıra aralığının bitkinin drog yaprak verimi ve uçucu yağ oranı bakımından en uygun olduğu tespit edilmiştir (Katar ve Gürbüz, 2008). Bundan başka çelikle çoğaltım metodu da uygulanabilir. Oğulotu plantasyonu bulunan bir tarladan ilkbaharda yeni gelişen sürgünler alınarak, kum ya da perlit gibi bitki büyüme ortamlarında köklendirilip yine 40x30 sıra aralığında tarla şaşırtılabilir. Bazı durumlarda, köklendirmek üzere alınan çeliklere köklenmeyi teşvik edici hormonlar (GA3, IBA) belirli oranlarda (500 ppm, 1000 ppm) kullanılabilir. Oğulotu hızlı gelişme gösterdiğinden toprak üstünü hızlıca kapatır ve bu sırada da topraktan fazla miktarda besin elementi, özellikle N kaldırır. Dolayısıyla, oğulotu tarımında N önemli bir girdidir. Ankara koşullarında yapılan bir çalışmada oğulotu için 12 kg/da N uygulamasının yeterli olduğu belirlenmiştir (Katar ve Gürbüz, 2008). Yabancı otlar her bitkide olduğu gibi, oğulotunda da özellikle ilk gelişim döneminde problem teşkil etmektedir. Dolayısıyla, yabancı mücadelesi zamanında yapılmalıdır. Bir başka önemli 9

10 husus ise sulamadır. Yeterli miktarda sulama yapıldığında, biçim sayısı arttırılabilir. Nitekim Ankara koşullarında yılda 3 biçim almak mümkün olup, ortalama drog yaprak verimi 1000 kg/da ın üzerinde olmaktadır. Tıbbi bitkilerde biçim zamanı, yukarıda sayılan verimi etkileyen faktörler kadar verim ve etken madde miktarı açısından önemlidir. Dolayısıyla, bitkiyi doğru zamanda ve günün doğru saatinde biçmek büyük önem taşımaktadır. Oğulotu Mayıs sonu Haziran başı çiçeklenmeye başlar ve Temmuzun ortalarında tam çiçeklenmeye ulaşır. Oğulotunda ontogenetik ve diurnal varyabiliteyi belirlemek amacıyla Ankara koşullarında yapılan bir çalışmada, oğulotu için en uygun biçim zamanının çiçeklenme öncesi dönem olduğu ve biçimin en geç öğle saatlerine kadar tamamlanması gerektiği belirlenmiştir (Uyanık, 2013). Aksi halde bitkiden alınacak drog verimi ve uçucu yağ oranı önemli oranda azalmaktadır. Hasat edilen bitkiler gölge bir yerde kurutulmalıdır. 3. Salvia officinalis (Tıbbi Adaçayı) Halk arasında adaçayı olarak da bilinen Salvia cinsinin bazı türleri de Kızılcahamam ilçesinde yetiştirilebilir. Nitekim ilçenin florasında Salvia tomentosa ve Salvia sclerea türleri doğal yayılış göstermektedir. Salvia officinalis, ülkemiz doğal florasında bulunmamakla birlikte, ülkemiz ekolojisinde oldukça iyi gelişen ve en çok yetiştirilen; aynı zamanda ihracatı yapılan türdür. Nitekim 2014 yılında 1326 ton adaçayı ihraç edilmiştir (Anonim, 2016a). Salvia türleri, sahip oldukları antibakteriyel, antifungal, antiviral, karminatif, antidiyabetik gibi tıbbi özelliklerden dolayı eski zamanlardan beri hastalıkların tedavisinde kulanılmaktadır (Baytop 1984; Gürbüz vd 2009). Hatta Salvia cinsi üzerinde yapılan çalışmalar, bu türlerdeki bazı kimyasal bileşiklerin DNA sentez hızını yavaşlattığını ortaya koymuş olup, bu durum kanser tedavisinde önemli bir gelişmedir (Nakiboğlu 1993; Kandemir 2003). Dolayısıyla, Salvia adının da bu tıbbi etkilerinden dolayı latincede 10

11 tedavi edici, kurtarıcı anlamına gelen Salveo kelimesinden türetildiği belirtilmektedir (Nakiboğlu 1993). Bunun yanında Salvia türleri, hoş kokulu uçucu yağları nedeniyle kozmetik sanayinde de geniş kullanım alanı bulmakta ve uçucu yağlarının antioksidan etkisi sayesinde gıdaların raf ömrünü uzatmaktadır (Sallı 1998; Fu et al. 2013). Türkiye, bir çok bitkide olduğu gibi Salvia cinsi bakımından da önemli zenginliğe sahiptir. Nitekim dünyada 1032 taksonla temsil edilen Salvia cinsinin ülkemizde 58 i endemik (sadece kendi ülkemizde bulunan) olmak üzere 106 taksonu doğal yayılış göstermektedir. Kızılcahamam folorasının incelendiği çalışmaya bakıldığında da, Salvia tomentosa ve Salvia sclerea türlerinin doğal olarak yetiştiği görülmektedir. Dolayısıyla bu türler de ilçede tarımı yapılabilecek türler arasındadır. Yukarıda da bahsedildiği gibi, Salvia officinalis, Türkçe adıyla tıbbi adaçayı sahip olduğu adaptasyon yeteneği ve tıbbi özelliği nedeniyle gerek ülkemizde gerekse dünyada en çok tarımı yapılan adaçayı türüdür. TÜİK kayıtlarına bakıldığında ülkemizdeki adaçayı tarım alanlarının artışı net bir şekilde görülecektir. Nitekim 2013 yılına 30 da alanda 4 tonluk bir üretim (sadece Karaman ilinde) söz konusuyken, 2015 yılında 536 da alanda taoplam 80 tonluk üretim yapılmıştır. Ayrıca 2013 yılında sadece Karaman ilinde adaçayı tarımı yapılırken, 2015 yılına gelindiğinde en fazla ekim alanı Kütahya da olmak üzere (355 da) Denizli, Muğla da adaçayı tarımı yapan illere dâhil olmuştur. Tarımı yapılan tür ise yukarıda bahsi geçen ve tıbbi adaçayı olarak bilinen Salvia officinalis türüdür. Görüldüğü gibi, ülkemizde adaçayına talep giderek artmakta ve dolayısıyla da ekim alanına da buna paralel olarak artmaktadır. Ekim alanının artması ayrıca, adaçayının ülkemizde pazar payının olduğunu da göstermektedir. Adaçayı türlerinin kullanılan kısmı yaprakları ve çiçekleridir. Yapraklarında ortalama % oranında uçucu yağ bulunur. Her adaçayı türü farklı oranda uçucu yağ içerdiği gibi, uçucu yağlarının etken maddeleri de birbirinden farklılık göstermektedir. Kültürü yapılan tıbbi adaçayı (Salvia officinalis) türünde ortalama %2-2.5 oranında uçucu yağ 11

12 bulunur. Adaçayının uçucu yağı antibiyotik, antiseptik özelliği taşıdığından boğaz enfeksiyonları, diş iltihaplanmaları ve ağız yaralarının tedavisinde kullanılan ilaçların yapısında kullanılmaktadır. Bunun yanında yine, yapraklar bitkisel çay olarak tüketilmekte ve özellikle soğuk algınlığının giderilmesinde oldukça etkili olmaktadır (Baydar, 2009). Çok yıllık bir bitki olan adaçayı ülkemizde her bölgede rahatlıkla yetişebilen bir türdür. Soğuklardan etkilenmemesi ve dolayısıyla kıştan zarar görmeden çıkması önemli avantajlarındadır. Kireç bakımından zengin, alkali yapıda ve kumlu-tınlı topraklarda iyi gelişir. Bakım işlerinin gerektiği yapıldığı takdirde Ankara koşullarında 3 biçim almak mümkündür. Salvia türlerinin çoğunluğunda çimlenme problemi vardır; ancak tarımı yapılan Salvia offcinalis türünün tohumları rahatlıkla çimlenebilmektedir. Dolayısıyla, bitki tohumla ya da vejetatif olarak, yani çelikle çoğalabilmektedir. Tohumları yukarıda bahsedilen sarı kantaron ve oğulotu tohumlarına göre daha büyük olduğundan direkt olarak tarlaya ekilebilir; ya da yastıklara ekilen tohumlardan elde edilen yetişkin (yaklaşık cm) fidelerin tarlaya şaşırtılması şeklinde adaçayı plantasyonu kurulabilir. Bunun yanında, daha önce kurulu olan adaçayı plantasyonundan yeni gelişen sürgünlerin alınıp, perlit ya da kum gibi havalanması iyi olan ve bitkiyi sıkmayan yetiştirme ortamlarında köklendirildikten sonra tarlaya şaşırtılması şeklinde de tarlada adaçayı plantasyonu kurulabilir. Bunun için alınan çelikler Indol Bütürik Asit (IBA) veya Giberellik Asit (GA3) gibi köklenmeyi teşvik edici hormonlarla 10 dk süreyle muamele edildikten sonra köklendirme ortamına dikilir. Burada çelikler yaklaşık 2 hafta sonunda köklenir ve daha sonra bu köklenen bitkiler tarlaya şaşırtılır. Adaçayı fazlaca dallanan bir yapıya sahip olduğundan, plantasyon kurulurken dikim sıklığı 50x30 ya da 60x40 olmalıdır. Tohumla ekim yapılacaksa da bu dikim sıklıklarına uyulmak suretiyle dekara 2-3 kg tohum yeterli olmaktadır. Tarlada homojen bitki örtüsünün olması isteniyorsa ve daha sonraki bakım işlerinin rahatlığı açısından tohumla ekim diğer yöntemlerden sonra düşünülmelidir. 12

13 Adaçayının azotlu gübrelemeye olumlu tepki gösterdiği yapılan çalışmalarla belirlenmiştir. Nitekim Ankara koşullarında azotlu gübrelemenin tıbbi adaçayının verimi üzerine yapılan bir çalışmada 10 ve 15 kg/da azot uygulamasından daha yüksek oranda yaprak oranı elde edildiği tespit edilmiştir (İpek, 2007). Bitkilerin gelişimi süresince özellikle yabancı ot mücadelesi titizlikle yapılmalıdır. Bitkiler çiçeklenme başlangıcı döneminde (Ankara koşullarında takriben mayıs ayının üçüncü haftası) 10 cm yükseklikten biçilmeli ve biçilen bitkiler uçucu yağ kaybını önlemek için doğrudan güneş ışığı almayan, gölge bir yerde kurutulmalıdır. Adaçayı Ankara koşulların ortalama 3 biçim verir ve toplamda ortalama 2000 kg/da yeşil yaprak ve yaklaşık 500 kg/da kuru yaprak verimi alınır. Ülkemizde 2015 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından geliştirilen ve tescillenen 2 tıbbi adaçayı çeşidi bulunmaktadır. Bunlar uçucu yağında bulunan thujon miktarının azlığı ile öne çıkmış Erada Tj,ile yüksek verim veren Güripek çeşitleridir. Bu çeşitler rahatlıkla yetiştirilebilir. Ayrıca, çeşitleri tescil eden kuruluşa başvurarak daha ayrıntılı bilgiler de alınabilir. 4. Origanum onites (İzmir Kekiği) Kekik, Lamiaceae (Ballıbabagiller) familyasına ait olan değerli bir uçucu yağ ve baharat bitkisidir. Kısaca kekiğin tanımını yapmak gerekirse, uçucu yağının temel bileşeni timol ve karvakrol olan bitkilere kekik adı verilmektedir. Ülkemizde bu tanıma giren, yani kekik olarak adlandırılan birden fazla cins vardır. Thymus, Origanum, Thimbra ve Satureja ülkemizde doğal yayılış gösteren ve türleri kekik olarak adlandırılan cinslerdir. Türkiye kekik üretimi ve ihracatında dünyada birinci sırada yer almaktadır. Nitekim ülkemiz dünya kekik ticaretinin %70 ini elinde tutmaktadır. Dolayısıyla kekik, ülkemiz ekonomisine en fazla gelir getiren tıbbi ve aromatik bitkilerin başında gelmektedir. Ülkemiz kekik türleri bakımından önemli takson zenginliğine sahiptir. Nitekim Türkiye 13

14 florasında Thymus cinsi 42 takson (%42 si endemik), Origanum cinsi 30 takson (%50 si endemik), Thymbra cinsi 5 takson (%20 si endemik) ve Satureja cinsi ise 15 takson (%33 ü endemik) ile temsil edilmektedir. Kekik ülkemizde hem doğadan toplanarak hem de tarımı yapılarak ihraç edilmektedir. Genel olarak ülkemizden Origanum cinsine ait türler toplanmaktadır. Bu türler içerisinde özellikle İzmir kekiği (Origanum onites), İstanbul kekiği (Origanum vulgare ssp.hirtum), Sütçüler kekiği (Origanum minutiflorum), Alanya kekiği (Origanum majorana) ve Suriye kekiği (Origanum syriacum) ticari olarak önem taşımaktadır. Thymus cinsi ükemizde Origanum cinsine göre takson sayısı bakımından daha zengin olmasına rağmen, Thymus türlerinin ekonomik değeri Origanum türleri kadar önemli değildir (Baydar, 2009). Satureja türleri ile Thymbra türleri daha çok yerel pazarlarda satılan ve çay ve baharat olarak tüketilen türlerdir. Dolayısıyla, ülkemiz kekik ihracatının yaklaşık %90 lık bir kısmını Origanum türleri oluşturmakta olup, bunun içindeki en büyük payı da İzmir kekiği olarak bilinen Origanum onites almaktadır (Sancaktaroğlu ve Bayram, 2011). İzmir kekiği (Origanum onites) diğerlerinden farklı olarak tarımı yapılarak ihraç edilmektedir. Kekik gerek halk hekimliği ve gerekse baharat olarak kullanımı bakımından önemli bir yere sahiptir. Halk ilacı olarak mide ve baş ağrılarına karşı, sindirim sistemi ve üst solunum yolu rahatsızlıklarında, hazımsızlık ve iştahsızlığa karşı kullanımı mevcuttur. Bunun yanında, uçucu yağında bulunan yüksek orandaki timol ve karvakroldan dolayı güçlü bir anti bakteriyel özellik taşıdığı için gıdalarda bozulma ve zehirlenmeler karşı son zamanlarda fazlaca aranan bir baharat bitkisidir (Bayram, 2003; Baydar, 2009). Ayrıca, kekiğin uçucu yağ için damıtılması esnasında, uçucu yağın altında biriken ve % arasında kekik yağı da içeren kekik suyu özellikle kolesterol ve kan şekerinin düşürülmesinde, sindirim ve mide rahatsızlıklarında da kullanılmaktadır (Baydar, 2009). Bunların yanında kekik, baharat olarak özellikle et yemeklerinde, pizza ve salatalarda yaygın şekilde kullanılmaktadır. 14

15 Kekiğin tüm toprak üstü kısımları (herba ve yaprak) kullanılır. Toprak üstü aksamının su distilasyonu yöntemiyle önemli oranda (%2-6) uçucu yağ elde edilmektedir. Uçucu yağ endüstrisinde kullanılan kekik türlerinde uçucu yağ miktarının ez az %2.5 olması ve bu uçucu yağın karvakrol bakımından zengin (en az %75) olması istenir (Baydar, 2009). Ülkemizde ihracatı yapılan kekiklerin büyük çoğunluğunun doğadan toplanması, doğayı tahrip etmesinin yanı sıra, kekikte istenilen kaliteyi elde etmek ve korumak için kekiğin tarımının yapılması gündeme gelmiştir. Günümüzde Denizli, İzmir ve Isparta başta olmak üzere bazı illerde İzmir kekiği (Origanum onites) ve İstanbul kekiğinin (Origanun vulgare var.hirtum) tarımı yapılmaktdır. Nitekim 2005 yılında da olan kekik ekim alanı 2015 yılında %100 ün üzerinde artış göstererek dekara yükselmiştir. Hatta 2005 yılındaki kekik tarımı yapan illere 2015 yılında yenileri ya eklenmiş ya da mevcut iller alanlarını arttırmıştır. Nitekim Kütahya ilinin kekik ekim alanı 2005 yılında 30 dekar iken 2015 yılında dekara yükselmiştir (TÜİK, 2016). Bu durum kekik üretiminin ekonomik getirisinin yüksek olduğunu göstermektedir. Kekik, Akdeniz bitkisi olmasına rağmen sıcak ve soğuğa oldukça dayanıklıdır. Ancak, sıcak bölgelerde daha iyi gelişir. Belirgin bir toprak isteği yoktur. Kekik tohumla ya da çelikle çoğaltılabilir. Tohumları çok küçük olduğundan doğrudan tarlaya ekilmesi tavsiye edilmez. Bunun yerine, tohumlar önce fideliklere ya da viyollere ekilip, yetişkin fideler elde edilince tarlaya şaşırtma yapılmalıdır. Bunun için fidelikte her m 2 ye 2-3 gr tohum atılmalıdır. Fideler cm boya ulaştıklarında, kışı sert geçen bölgelerde ilkbahar geç donlarından sonra 45x15 dikim sıklığıyla tarlaya şaşırtılmalıdır. Kekiğin bundan başka bir başka çoğaltım metodu da, adaçayı ve oğulotunda anlatıldığı gibi çelikle çoğaltımdır. Bunun için mevcut olan plantasyondan ilkbaharda yeni çıkan sürgünler alınıp, köklendirme ortamında köklendirildikten sonra, ilkbaharda uygun zamanda 40x15 dikim sıklığıyla tarlaya şaşırtılmalıdır. Dikimden hemen sonra yapılan sulama, bitkilerin tutma oranlarını arttırır. İlerleyen dönemlerinde de sulamaya dikkat edilmelidir. 15

16 Kekik üretimi yapılan tarlaya her yıl 6 kg fosfor, 6 kg potasyum ve 10 kg azot verilmelidir. Zira, azotlu gübreler bitkide gelişimi önemli ölçüde arttırmaktadır. Kekikler tarlaya dikildikten sonra bakım işlerine azami dikkat edilmelidir. Özellikler yabancı otlar ilk dönemlerde büyük problemdir. Mücadele edilmezlerse esas bitkiden daha hızlı gelişirler ve bitkinin gelişimine izin vermezler. Yine sulamaya dikkat edilmelidir. Kekik her ne kadar kuraklığa dayanıklı olsa da, kurak zamanlarda su verilmesi verimi arttıracaktır. Özellikle biçimlerden sonra sulama yapılması, bitkinin gelişimi ve sonraki biçimden alınacak verim için çok önemlidir. Kekikte bakım iyi yapılırsa ekonomik olarak 5-6 yıl verim alınabilir. Ankara koşullarında yılda 2 biçim alınabilir. Toplamda yetiştirme koşullarına bağlı olarak kg/da arasında drog yaprak verimi alınabilir. Biçim zamanı olarak çiçeklenme başlangıcı en uygun dönemdir. Biçim cm yükseklikten yapılmalı ve biçimden sonra mutlaka tarla sulanmalıdır yılı itibariyle ülkemizde tescilli 3 adet İzmir kekiği çeşidi bulunmaktadır. Bunlardan Ceylan 2002 ve Tayşi 2002 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından 2002 yılında tescil ettirilirken, Winter çeşidi Anadolu Tohum Üretim ve Paz. A.Ş. tarafından 2015 yılında geliştirilmiştir. SONUÇ Tıbbi ve aromatik bitkiler, eski çağlardan beri insanların hep ilgisini çekmiş günümüze ve kadar sürekli kullanılagelmiştir. Sentetik ilaçların ortaya çıkmasıyla bir dönem kullanımı azalsa da, kimyasalların olumsuz etkilerinin görülmeye başlamasıyla birlikte yeniden ivme kazanmıştır. Günümüzde tıbbi bitkilere olan talep giderek artmaktadır. Çevremizde açılan aktarların sayısındaki artış, insanların bu bitkilere ne denli meraklı olduğunu açıkça göstermektedir. Tıbbi bitkilere talebin artmasıyla birlikte de hammadde temininde önemli adımlar da atılmaya başlanmıştır. Özellikle gelişmiş ülkelerde tıbbi bitkilerin tarımı hızla artmış ve artık ülkelerin önemli ihracat kalemlerinden biri haline gelmiştir. Ülkemizde de durumun farkına varılmış ve bu konuda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından 16

17 tıbbi bitkilerin desteklenmesi yönünde umut verici adımlar atılmıştır. Nitekim üretimin karlılığından bazı illerimiz, daha önce tıbbi bitki tarımı yapmazken, şu anda yoğun bir şekilde tıbbi bitki tarımına yönelmişlerdir. Kızılcahamam ilçe halkının ekonomik olarak daha fazla gelir elde edebileceği tıbbi ve aromatik bitkiler tarımına yönelmesini teşvik etmek amacıyla hazırlanan bu raporda, öncelikle Kızılcahamam ilçesinin doğal bitkileri incelenmiş ve akabinde bu doğrultuda hangi bitkilerin tarımının yapılabileceği konusu üzerinde durulmuştur. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünün bu konudaki çalışmaları ışığında, ilçemizde de tarımı yapılabilecek ülkemiz açısından bazı önemli bitkilerin önemi ve yetiştirme teknikleri üzerinde durulmuştur. En nihayetinde, Ankara koşullarında başarılı bir şekilde tarımı yapılan tıbbi adaçayı, oğulotu ve kekik bitkisi bölgeye önerilmiştir. Yine, ilçe florasında doğal olarak bulunan ve dünya genelinde önemi çok iyi bilinen, değerli bir tıbbi bitki olan sarı kantaronun tarımı yapıldığı takdirde yine, ilçe halkına gelir getireceği tahmin edilmektedir. Önerilen bitkiler elbette ki bu kadarla sınırlı değildir. Ancak, öncelikle çok yıllık olan, en az 5-6 yıl boyunca ekonomik ürün alınabilen, çoğaltım problemi olmayan ve aynı zamanda ülkemizde pazar imkânlarının da bulunabileceği bitkiler önerilmiştir. Bu bağlamda ilçe halkının kayıtsız-şartsız alışageldiği üretim desenini değiştirip tamamen tıbbi bitkilere yönelmesi beklenemez. Haklı olarak bu durumun gelir-gider durumunu, yapılabilirliğini ve pazarlama olanaklarını düşüneceklerdir. Bu noktada da İl ve İlçe Tarım Müdürlüğüne üreticiye tohum temini, pazar bulma olanakları konusunda en azından ilk etapta destek olmaları, projenin amacına ulaşmasına yardımcı olacaktır. Yine, İlçe Tarım Müdürlüğü de önerilen bu türlerin demonstrasyon amaçlı üretimini yapmalı ve üreticinin varsaendişelerini gidermelidir. 17

18 KAYNAKLAR Anonim, 2016a. Anonim, 2016b. Akondzdeh, S., Nooroonzıan, M., Mohammadı, M., Ohadınıa, S., Jamshıdı, A. H. and Khanı, M Melissa officinalis Extract in the Treatment of Patient With Mild to Moderate Alzheimer s Disease: a Double Blind, Randomised, Placebo Controlled Trial. Food Prot April, 66(4): Baydar H., Tıbbi ve aromatik bitkiler bilimi ve teknolojisi (Genisletişmiş 3. Baskı). Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 51. Baytop T Türkiye de Bitkilerle Tedavi. İstanbul Üniversitesi. Yayın No: 3255, Eczacılık Fakültesi No: 40, İstanbul. Baytop T., Türkiye de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). Nobel Tıp Kitapevi, İlaveli İkinci Baskı, İstanbul, Bayram E., Kekik yetiştiriciliği. Ege Üniversitesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi Teknik Bülten: 42. Bayram E., Kırıcı S., Tansı S., Yılmaz G., Arabacı O., Kızıl S., Telci İ., Tıbbi ve aromatik bitkiler üretiminin arttırılması olanakları. VII. Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi Kitabı, Craker L.E., Gardner Z., Etter S.C., Herbs in American fields: a horticultural perspective of herb and medical plant production in the united sates. HortScience 38: Başer H.C., Tıbbi ve aromatik bitkilerin endüstriyel kullanımı. TAB Bülteni 13-14: Ekren S., Sönmez Ç., Bayram E., Sarı kantaron (Hypericum perforatum L.) klonlarında bazı tarımsal ve kalite özelliklerinin belirlenmesi. Tarım Bilimleri Dergisi, 16: Fu Z., Wang H., Hu X., Sun Z., Han C., The pharmacological properties of Salvia essential oils, Journal of Applied Pharmaceutical Science, 3 (07), Gürbüz B., İpek A., Bingöl M.Ü., Geven F., Akgül G., Ekonomik önemi olan bazı adaçayı (Salvia spp.) türlerinin kültüre alınması ve uçucu yağ bileşenlerinin belirlenmesi. TÜBİTAK Proje No: 106 O

19 Kaçar O., Azkan N., Sarı kantaronda (Hypericum perforatum L.) hiperisin ve üst drog herba verimi ile bazı morfolojik ve agronomik özellikler arasındaki ilişkiler. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 18 (2): Katar D. ve Gürbüz, B Oğulotu (Melissa officinalis L.) nda farklı bitki sıklığı ve azot dozlarının drog yaprak verimi ve bazı özellikler üzerine etkisi. Tarım Bilimleri Dergisi, 14 (1), Nakiboğlu, M Bazı adaçayı (Salvia) türleri ve bu türlerin ekonomik önemi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 6, Pluhar Z.S., Bernath J., Variability of production biological properties at different drug types of Hypericum perforatum L. popularions. Lippay Janos and Vas Karoly Symposium, 6-7 November 2000, Section of Medicinal Plant Sciences: 227 p. Ponce, A. G., Valle, C. E. and Roura, S. I Natural Essential Oils as Reducing Agents of Peroxidase Activity in Leafy Vegetables. Lebensmitte Wissenschaft und Technologic. Vol. 37. Issue. 2. Pages Sancaktaroğlu S., bayram E., Farklı kökenli İstanbul kekiği (Origanum vulgare var.hirtum) popülasyonlarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi üzerine araştırmalar. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 48 (3): Sallı N Bazı Salvia türlerinde kuruma nedenlerinin tesbiti ve bunlarla savasım olanakları üzerinde arastırmalar. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı, 100 s Yaldız G., Kara Ş.M., Şekeroğlu N., Farklı gübre uygulamalarının Hypericum perforatum da uçucu yağ oranı üzerine etkisi. 1. Tıbbi ve aromatik Bitkiler Sempozyumu, Eylül 2012, Tokat. Uyanık M., Oğulotu (Melissa officinalis L.) nda ontogenetik, morfogenetik ve iurnal varyabilitenin Ankara koşullarında belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 47 s. 19