Bursa Ulucami. Editör. Bilal KEMİKLİ

Transkript

1 Bursa Ulucami Editör Bilal KEMİKLİ

2 BURSA ULUCAMİ Bursa Kitaplığı Proje Genel Koordinatörü Aziz Elbas Ahmet Erdönmez Proje Yürütücüsü Görsel Yönetmen - Kapak Tasarımı Barış Güleç Görsel İletişim Tasarımı Yakup Şahiner Baskı Cilt SİNCAN MATBAACILIK / ANKARA Işık Demir, Sibel Gök, Aysun Yedikardeş Cengiz Bütün, Cemil Menteşe Editör Prof. Dr. Bilal Kemikli ISBN BASKI, Nisan 2012 Yapım Son Okuma Uygar Umut Arşiv Bursa Büyükşehir Belediyesi Kent Belleği Fotoğraflar Ayhan Turhan, Kayhan Turhan, Sabit Bölükemini, Barış Güleç Katkıda Bulunanlar Ulucami Yapım Onarım ve Yaşatma Derneği Olcay Kocatürk BURSA KÜLTÜR A.Ş Bursa Kültür A.Ş. Bu kitabın tüm yayın hakları Bursa Kültür A.Ş. ye aittir. Yazılı izin olmadan kısmen ya da tamamen yeniden basılamaz. Dağıtım Bursa Kültür A.Ş. Adres: Merinos Parkı Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi B Kapısı Osmangazi Bursa Tel: Faks: info@bursakultur.com /

3 İçindekiler Teşekkür...4 Sunuş...5 Önsöz...7 GİRİŞ ULUCAMİ NİN KAPISINDA...9 Ulucami Medeniyetimiz ve Bursa Ulucami...11 Sadettin Ökten BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİN EŞİĞİNDEN...17 Ulucami nin İnşa Döneminde Bursa da Sosyal ve Kültürel Hayat...19 Osman Çetin Ulucami Tarihçesi...33 M. Asım Yediyıldız Ulucami nin Açıldığı Gün...37 Mefail Hızlı Menkıbelerle Ulucami...41 Hüseyin Algül Bursa Ulucami Vakfiyeleri...49 Hasan Basri Öcalan Ulucami ve İlim Meclisleri...55 Ali İhsan Karataş Geçen Yüzyıllarda Bursa Ulucami Kütüphanesine Mushaf Vakfeden İsimler...61 Bedri Mermutlu Gamküsâr-ı Şemsî...65 Mehmed Şemseddin Efendi İKİNCİ BÖLÜM MİMARIN KALEMİ - HATTATIN OKKASI...71 Ulucami Geleneğinin Anıtsal Sonucu...73 Selçuk Mülayim Bursa Ulucamii Yazılarına Dair...77 M. Uğur Derman Bursa Ulucamii Onarımı...81 Semih İrteş Bursa, Su ve Ulucamii Şadırvanları...89 Doğan Yavaş Ulucami Mİnberi: Efsane ve Gerçek...93 Feyzi Ülgü Ulucami nin Mimarisi...97 Neslihan Dostoğlu Ulucami Çevresindeki Han, Çarşı, Mezar ve Medreseler Salih Pay ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULUCAMİ DE TAHRİR VAZİFESİ Nâgehân Ol Şâra Vardım Ulucami yi Yapılır Gördüm Beşir Ayvazoğlu Mabet Sosyolojisi Bağlamında Ulucamiler ve Bursa Ulucamii nin Konumuna Tarihsel Bakış Bedri MERMUTLU Bir Mabedle Aralanan Zaman Perdesi Ümit Meriç Ulu Cami de Şair Uykusu Metin Önal Mengüşoğlu Ulucaminin Yazıları Bize Ne Söylüyor? Mustafa Kara Çocukluğumun Ulucamii nden Ömer Tuğrul İnançer Ulucami: Bursa nın Mahşeri İsmail Kılıçarslan Lâmiî nin Şehrengizinde Ulucâmi Kenan Özçelik Seyehatnamelerdeki Ulucami Cevat Akkanat Sûretten Sîrete Câmi-i Kebîr-i Şerîf Eski Gravür ve Fotoğraflardan Ulucami ye Bakmak Murat Çelik Sözlerin Ötesinde: Bursa Ulucami nin Güzelliği Karşısında Anna Bigelow Ulucami: Zahitçe Bir Gayret ve Bir Zafer Anıtı Patricia Daunt DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ULUCAMİ, İMAM ve DERVİŞ Ulucami de Doğan Şaheser Mevlid ve Süleyman Çelebi Bilal Kemikli Ulucami de İmam Olmak Yunus Emre Altuntaş Mânevî Cephesiyle Bursa Ulucami Cemal Nur Sargut Bursa da Bir Sabah Namazı Sonunda Nurettin Topçu Ulucami de Öğle Selâhattin Batu ESKİ HARİTALARA GÖRE ULUCAMİ ÇEVRESİ GELİŞİMİ ZAMANI AŞAN GÜZELLİK ULUCAMİ HATLARI...207

4 Teşekkür Bursa Ulucami kitabı, her şeyden önce değerli mesailerini vakfeden ilim, sanat ve kültür dünyamızın yıldızları sayesinde hayat bulmuştur. Bu yıldızlar, başta Prof. Dr. Sadettin Ökten olmak üzere, Prof. Osman Çetin, Prof. Dr. M. Asım Yediyıldız, Prof. Dr. Mefail Hızlı, Prof. Dr. Hüseyin Algül, Dr. H. Basri Öcalan, Yrd. Doç. Dr. Bedri Mermutlu, Doç. Dr. A. İhsan Karataş, Prof. Dr. Selçuk Mulayim, M. Uğur Derman, Semih İrteş, Dr. Doğan Yavaş, Feyzi Ülgü, Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu, Doç. Dr. Salih Pay, Beşir Ayvazoğlu, Prof. Dr. Ümit Meriç, M. Önal Mengüşoğlu, Prof. Dr. Mustafa Kara, Ö. Tuğrul İnançer, İsmail Kılıçarslan, Kenan Özçelik, Cevat Akkanat, Murat Çelik, Yunus Emre Altuntaş ve Cemal Nur Sargut tur; hepsine minnettarım... Keza uzağı yakın ederek bu projeye gönüllü katkı koyan Patricia Daunt ve Anna Bigelow u hayırla anmam gerekir. Bir de bekâ semtine göçen yıldızlarımız var: M. Şemseddin Ulusoy, Nurettin Topçu ve Selâhattin Batu Dilerim ki bu kitap, Ulucami nin bânisi ve hizmetkarlarının yanında bu öncü yıldızlara da rahmet vesilesi olsun! Kitabımızın Zamanı Aşan Güzellik Ulucami Hatları bölümünde değerli fotoğraf sanatçılarımız emek verdiler... Bu güzel yazıları ise Olcay Kocatürk okudu; Kendilerine müteşekkiriz. Burada işin mutfağında çalışan Bursa Araştırmaları Merkezi nin ve Kültür A.Ş. nin değerli elemanlarını hatırlatmak isterim; özellikle Işık Demir, Barış Güleç, Yakup Şahiner ve Aysun Yedikardeş Yıllar öncesinden düşündüğümüz bu projeyi yeniden dile getiren ve işin her aşamasında yanımızda olan Aziz Elbas ve Yayın Kurulu üyelerine teşekkür ederim. Metinlerin ilk halini okuyup düzelten Uygar Umut a ve her zaman çalışmalarımıza renk katan Mehmet Temelli ye de ayrıca teşekkür ederim. Editör 4

5 Sunuş Bursa, bir tarih ve kültür başkentidir. Bursa nın sahip olduğu tarihi ve kültürel miras, onu dünya kentleri içerisinde öne çıkartır. Bursa iki açıdan tarihi ve kültürel mirasıyla öne çıkar: İlkin kalesi, sivil ve resmi binaları ve şehirciliği Bu maddi miras. İkincisi ise, yetiştirdiği bilim ve sanat adamları; bunların yazdığı eserler, söyledikleri sözler, yaptıkları besteler ve hayat verdikleri diğer sanat eserleri. Bu ise, onun manevi mirasıdır. Bu bakımdan içinde yaşadığımız kent bir dünya kentidir. Bu şehrin sakinlerine ve özellikle biz yöneticilere düşen, bu tarih ve kültür kentinin değerlerini tanımak ve tanıtmaktır. Şuna inanıyorum: Kentin tarihini anlamaya ve anlamlandırmaya dönük yapılan çalışmalar, içinde yaşanılan zamanı daha da anlamlı hâle getirecek ve yarınları daha da güvenli kurmamıza katkı sağlayacaktır. Bilimin, sanatın aydınlık yolunda kenti tanımak ve yeniden o değerleri üretmek asli görevimizdir. Şüphesiz Bursa yı Osmanlı kenti yapan süreç, Ulucami nin inşasıyla birlikte ivme kazanmıştır. Kent, Orhan Gazi yle Osmanlı şehri olmuştur; ancak sur içinden dışarı doğru taşmaya başlayan yeni yapılar, külliyelerle gelişmiş ve tam bir Osmanlı şehri olmuştur. Orhan Gazi nin Cami si, Hüdavendigâr ın ve Yıldırım ın külliyeleri bu gelişimin işaretleridir. Şehir, kalenin dışına taşmış, batı ve doğuya doğru genişlemiş, gelişmiştir. Fakat asıl ivme Ulucami nin inşasıyla karşımıza çıkıyor. Neden? Çünkü Ulucami yle birlikte şehrin ufku ve vizyonu genişliyor, adeta Bursa yı taşıyor. Tarihsel süreci bu gözle okuduğumuzda, Ulucami nin Bursa nın tarihinde önemli bir dönüm noktası olduğu görülür. Bursa Ulucami, bazı tarihi kaynaklardan görebildiğimiz kadarıyla, İslam ın beşinci kutsal mabedi olarak kabul görür. Mekke, Medine, Kudüs ve Şam dan sonra beşinci makam olarak Bursa nın görülmesi, bu abidenin tarihteki misyonunu ele vermesi bakımından anlamlıdır. Dolayısıyla Ulucami etrafında oluşan zengin bir sözlü kültür vardır. Daha inşaata başlanmadan önce, nerede inşa edileceği hususuna ilişkin görüşlerin zenginliği ve bu konuda anlatılagelen söylenceler dikkat çeker. Emir Sultan ın rüyası, bizzat cami yerinin Hz. Peygamber tarafından işaret edilmesine işaret eder. Daha sonraki süreçte Somuncu Baba ve kentin diğer saygın şahsiyetlerinin katkıları, anlatılagelen söylencelerde görülür. Bütün bunlar, İslam ın beşinci ulu mabedi olarak Ulucami nin önemini ortaya koymanın yanında, mabedin kentin sosyal ve kültürel hayatına kazandırdığı zengin manevi mirası ele vermesi bakımından da önemlidir. Ulucami de nice insanlar ibadet etmiş, nice sohbetler yapılmış ve kitabın ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı bir şekilde okunacağı gibi, nice âlimler ders vermiştir. Burası bir arınma yeridir, bir okuldur, bir buluşma yeridir Cami ye vakfedilen kitaplar ve 5

6 özel kütüphanesi, bilimin aydınlığının Cami den şehre doğru yayıldığına tanıklık eder. Gerçekten de, Cami nin içerisine her girişimizde, orada Bursa nın ve gelişen Osmanlı nın tarihini okuruz. Duvarları ve sütunları süsleyen hatlarıyla adeta bir galeri özelliğine de sahip olan Cami, içerideki şadırvanın sesiyle ziyaretçisini ruhaniyetli Bursa nın sokaklarında gezintiye çıkarır. Ulucami nin mimari yapısı, tarihsel niteliği ve toplumsal kazanımları bakımından hala cazibe merkezi olduğunu söylemek mümkündür. Anlatılagelen hikâyeler hemen her ziyaretçiyle yeniden, yeniden yazılır. Her bakımdan kentimiz için önemli bir değer olan bu mabette, başta Süleyman Çelebi nin Mevlidi olmak üzere pek çok eser de yazılmış olmalıdır. Kentin dil birikiminin kazanımları bir şekilde Ulucami yle ilişkili olmalıdır. Pek çok şair ve sanatkâr için ilham kaynağı Şimdi yeniden yazılacak romanlarda, hikâyelerde, şiirlerde ve denemelerde neden bu görevini sürdürmesin? Elbette, Ulucami sanatkârları ve bilim adamlarını teşvik ediyor. Bu teşvikin eseri olarak elinizdeki kitap hazırlanmıştır. Bursa ya hizmet eden bir kişi olarak bendeniz, kentimizin tarihi ve kültürel mirasının insanlığın ortak mirası olduğuna inanıyorum. Bu yüzden eserin İngilizce de yayımlanmasının yerinde olacağı inancındayım. Ulucami nin tarihi süreç içerisinde biriktirdiği ve hala biriken o yüce değerine uygun bir kurguyla ve tasarımla, dünyanın hemen her yerindeki ilgilileri bilgilendirecek ve yeni bakışlar kazandıracak bir kitap hazırlamak Evet, hayalimiz buydu. Bu ufuk, elinizdeki böyle nitelikli bir eseri kent belleğine kazandırmıştır. Bu güzel çalışmaya hayat veren, başta Prof. Dr. Bilal Kemikli olmak üzere tüm yazar heyetini, sanatkâr ve bilim adamı dostlarımızı kutluyorum. Bu kitabı bir proje haline getirip kent belleğine kazandıran Bursa Araştırmaları Merkezi ni ve fotoğraf ve grafik tasarımlarıyla esere estetik değer kazandıran diğer ilgilileri kutluyorum. Umuyorum ki, bu kitap Ulucami yi merkez alarak kentimizi anlama ve anlamlandırma çabamıza çok önemli bir katkı olacaktır. Bu itibarla, Bursa Ulucami kitabının, hemşehrilerimize, gençlerimize, ilim ve sanat dünyamıza yararlı olmasını diliyorum. Recep ALTEPE Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı 6

7 Önsöz Bursa Anadolu nun kadim şehirlerinden birisidir. Kadim şehir... Evliya Çelebi, şehrin tarihini Hz. Süleyman ın delaletiyle Nuh Tufanı ndan öncesine kadar götürür. Kadim şehirlerin kuruluş tarihini mitsel bilgilerle izah etmek, sadece Evliya Çelebi nin yolu değildir. Mitos, içinde aradığımız hakikatten biraz esinti barındırmaz mı? Her ne ise, şurası kesin: Şehrin tarihi, hurafeleriyle, destanlarıyla, ağıtları ve türküleriyle bir bütündür. Esasen Evliya Çelebi, bu bütünlüğü tasvir eder. Nuh Tufanı ndan önce kurulan ve tarihin kayıp sayfalarında yerini alan bu kadim şehri, Hz. Süleyman, gönle huzur veren geniş vadide bir güzel şehir olsaydı arzusuyla yeniden inşa eder. Evliya Çelebi nin ruhaniyetli şehir olarak nitelendirdiği Bursa nın kuruluşunu, tarihçilerin Kartaca Kralı Annibal ve Roma İmparatoru I. Prusias arasında gidip gelen izahlarına takılıp kalmadan, insin ve cinin, kurdun ve kuşun lisanına hâkim bir peygamberle ilişkilendirmesi önemlidir. Zira bu izah, Keşiş Dağı ndaki azizlerden Uludağ ın eteklerini mesken tutan abdallara ve diğer dervişlere uzanan bugünkü Bursa yı daha iyi anlamamızı sağlar. Şehre Allah ın elçisinin eli değmiş, onun dokunuşu ve nazarıyla şehir, mana ve mahiyetine kavuşmuş, bereket ve huzur adasına dönüşmüştür. Orhan Gazi nin kale kapılarını Müslüman Türklere açmasıyla şehir, yeniden bereket ve huzura kavuşmuştur. Çünkü fetih, tekfurların sur içine hapsettiği şehrin özgürlüğünü kazanması anlamına gelir. Nitekim Orhan Gazi yle birlikte başlayan ve diğer gazi sultanlar tarafından takip edilen imar faaliyetleriyle, tesis edilen yeni mahalleler, külliyeler, hanlar, hamamlar, imarethaneler, bimarhaneler, mektep ve medreseler, tekke ve camilerle şehir adeta yeniden inşa edilmiştir. Bu sürecin en önemli eseri, şüphesiz Yıldırım ın inşa ettirdiği Ulucami dir. Ulucami, önemlidir; zira Osmanlı nın ufkudur Şehrin kalbidir. Ulucami, bu kadim şehrin kalbidir. Bu kalp neler gördü, neler yaşadı; ama her zaman inanmış gönüllere huzur sundu, şehrin umudu ve güvenli sığınağı oldu. Evet, depremlerde hasar gördü, yangınlar ve talanlar yaşadı; ama her zaman misyonuna sahip çıktı, şehrin hayat damarlarını besledi. Şehrin sakinleri de bu kalbi her zaman koruyup gözettiler; vakıf tesis edenler, şadırvanlar ve çeşmeler kuranlar, kütüphane kuranlar ve mushaf vakfedenler oldu. Cami, cömert sultanların, himmet ehli ricalin ve umur görmüş eşrafın himmetleriyle şehri kucaklamayı sürdürdü. En son geçtiğimiz yıllarda şehrin kalbine devletin vefalı eli dokundu, içi yeniden elden geçti; bu sene de şadırvanı onarıldı, çevre düzenlemesi yapıldı. Böylece şehrin kalbi, adeta yenilendi. Şehrin kalbi yenilendi yenilenmesine; ama bir eksiklik vardı. Neydi o eksiklik? Şehrin kalbini genç nesillere tanıtan, hikayesini, anlatılagelen menkıbelerini ve değerini hatırlatan bir eser yazmak Evet, geride kalan, tarihiyle, mimari özellikleriyle, hatları, kitapları, içinde kurulan ders halkaları, imamları, cemaati ile, ziyaretine gelen seyyahlar, çekilen fotoğraflar, yapılan resimler, çizilen gravürler, bağrında yazılan Mevlid, hakkında yazılan şiirlerle Ulucami yi anlatan bir kitap kalmıştı Esasen geçtiğimiz yıllarda Bursa nın Kalbi Ulucami (Bursa, 2007, 2. Baskı, 2010) adıyla bir kitap hazırlamıştık. Büyük bir boşluğu dolduran bu kitap, Ulucami yi tarihi ve mimari yapısıyla anlama çabasının eseriydi. Elinizdeki bu eser, önceki eserde bırakılan boşlukları tamamlamayı ve bir bütün olarak camiyi tarihiyle ve bugünkü haliyle okumayı amaçlamaktadır. Bunun için konuya bilimsel bakmanın yanında sanatçı duyarlılığıyla yaklaşmak da gerekmekteydi Nitekim Ulucami, sadece siciller, mimari kayıt ve özelliklerden yola çıkılarak izah edilemezdi; disiplinler arası bir buluşma gerekmekteydi. Bu bakımdan kitap, büyük bir buluşmanın, yoğun çalışmanın ve farklı bakışların eseri oldu. Tarih, sanat tarihi, sosyal ve kültürel tarih, şehir tarihi, mimari, hat ve edebiyat Esasen Ulucami yi bir metin olarak okuma çabası. Aynı zamanda Ulucami den hareketle Hz. Süleyman ın dokunduğu Bursa yı anlama gayreti. Şunu açıkça söylemek mümkündür: Ulucami yi tanımak, şehri tanımaktır. Dolayısıyla kitap, ruhaniyetli şehri tanıma çabasının eseridir. Bursa Ulucami kitabı, cami kelimesinin ihsas ettiği anlama uygun olarak farklı bakış açılarını, disiplinleri, kişileri ve meslekleri bir araya getiren bir kitaptır. Bursa Araştırmaları Merkezi tarafından böyle bir kitap hazırlama görevi tarafıma tevdi edildiğinde, öncelikle bu eserin farklılıkları cem etmesini arzuladım. İyi de oldu; bilimle sanat buluştu Adeta vakfiyeler, siciller ve mimari kavramlar, şairane bakışla, felsefi düşünceyle ve estetik duruşla aynı safta niyaza durdu. Bu bakımdan projeye hayat veren, seçkin ilim ve sanat adamlarına teşekkür borçluyum; onlar, başka projelerine ara verdiler ve aylarca Ulucami etrafında çalıştılar, düşündüler ve birikimlerini samimiyetle satırlara nakşettiler. Eseri ilim ve sanat dünyasına hediye eden Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Recep Altepe ve arkadaşları, projenin mutfağında çalışan Bursa Araştırmaları Merkezi çalışanları, grafikerler, fotoğrafçılar ve diğer sanat erbabı; onlara da müteşekkirim Bursa Ulucami kitabı, eserde ismi olan ve olmayan pek çok güzel insanın gayretiyle hazırlanmıştır; bir özveri ve samimiyet eseridir. Bununla birlikte, her eserde olduğu gibi, bazı eksiklikler, dikkatimizden kaçan maddi hatalar da olabilir. Eserin güzellikleri, projeye gönül veren, değerli mesailerini vakfeden dostlara aittir; eksik ve kusurları ise, bu satırların sahibine Kitabın ilim ve kültür hayatımıza katkı sağlamasını dilerim. Temmuz, 2011 Bilal KEMİKLİ Fethiye-Bursa 7

8 8

9 Giriş Ulucami nin Kapısında 9

10 10

11 Ulucami Medeniyetimiz ve Bursa Ulucami Giriş Bu yazıda, Bursa da Yıldırım Bayezid Han tarafından inşa ettirilen Ulucami nin anlamı, hangi geleneğin mensubu olduğu ve Yıldırım Bayezid Han ın bu geleneğe ne şekilde bağlandığı konuları incelenecektir. Ayrıca Ulucami hakkında literatürde birçok kaynakta ayrıntılı bir şekilde bulunan malumat ana hatlarıyla özetlenecek ve bu malumatın yorumlanmasına gayret edilecektir. Yazının son bölümünde ise Bursa Ulucami nin bugünkü anlamı üzerinde durulacak ve İslam medeniyetinin ülkemizdeki bugünkü yorumu açısından yeni bir anlam araması teklif edilecektir. Bu çalışmaya başlarken Bursa Ulucami hakkında teknik ve mimari yönden daha detaylı bilgiler vermek faydalı ve anlamlı olur diye düşünülmüştü. Ancak konu biraz incelendiğinde görüldü ki bu eser fevkalade sade, yalın ve mesajını çok net veren bir abidedir. Dolayısıyla eserin mimari anlamı ve tarihi hakkında etraflı bir literatür oluşmuş ve bunlar birbirlerini tekrarlar duruma gelmiştir. Ancak yapıldığı çağlarda ve onu takip eden asırlarda Bursa Ulucami nin medeniyet ve değerler açısından manası herhalde hiçbir tartışmaya sebebiyet vermeyecek şekilde toplum tarafından anlaşılmış ve içselleştirilmişti. Ancak daha sonraki yüzyıllarda medeniyet dünyamızda oluşan büyük boşluklar bize ait değerleri de oldukça sarsmış ve bunlar üzerinde anlam kaybolmaları ya da kaymaları meydana gelmiştir. Şu halde Bursa Ulucami nin özelliklerine geçmeden önce herhalde İslam medeniyetinde Ulucami kavramı ve buna ait uygulamalar hakkında kısa ve öz bilgi verilmesi uygun olur. Bu bilgiler belli bir şekilde yorumlandıktan sonra Yıldırım Bayezid Han ın Bursa da yaptırdığı Ulucami nin bu geleneğe nasıl bağlandığı ve o günkü medeniyet camiasında nasıl bir yer işgal ettiği daha iyi anlaşılacaktır. Ulucami hakkındaki teknik malumat, bu eserin tarihi ve macerası ile beraber bu hazırlıklardan sonra verilirse daha rahat ve kolay anlaşılır, anlamlandırılır kanaatindeyiz. Yukarıda da temas edildiği gibi İslam medeniyetinin Osmanlı yorumu bugün epey sarsılmış ve zedelenmiş bir şekilde hayatiyetini sürdürmektedir. Pek tabii olarak bu yorumun içinde yer alan maddi eserler de bu sarsıntıdan nasibini almıştır. Bu açıdan bakıldığında Bursa Ulucami nin günümüzdeki anlamı, bu eserin insanımız üzerindeki etkileri, kısacası bizlerde uyandırdığı akisler incelenmeli, irdelenmeli ve tartışılmalıdır. Yeni bir medeniyet açılımına doğru giden sosyal ve kültürel hayatımız içerisinde umuyoruz ki Bursa Ulucami ne geldiği mazi ile ilgisini kesmemiş, o maziden hayat ve kudret alan yeni bir yorum ve anlam kazandırmak mümkün olacaktır. Bu denemenin son bölümünde böyle bir anlam araması için mütevazı bir gayret gösterilmiştir. Ulucami Kavramı ve Uygulamaları İslam medeniyetinde Ulucami uygulamaları bütün diğer mescidler ve camilerde olduğu gibi menşeini Medine deki Peygamber Mescidinden alır. Bu şehirdeki Mescid-i Nebevi İslam tarihinde bugüne kadar yapılmış bütün cami ve mescidlerin ve bundan sonra yapılacak olanların da özü, aslı ve başlangıç noktasıdır. Asr-ı saadette İslam dini yayıldıkça Medine de ve başka beldelerde birçok mescid yapılmıştır. Dört Halife Devrinde Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevi tamir ve tevsi edilmiş, Hazreti Ömer Kudüs ün fethinden sonra Mescid-i Aksa nın kalıntılarını tespit ettirerek o mahalle büyük bir mescid yaptırmıştır. Hicretin 14. senesinde Şam fetholununca orada mevcud olan kadim Yuhanna kilisesinin yarısı Hıristiyan teb aya kilise olarak bırakılmış diğer yarısı ise camiye tahvil olunmuştur. İslam fetihlerinde şehirler sulhen teslim alınırsa kiliselere dokunulmamakta yeni cami ve mescitler inşa edilmektedir. İslam medeniyetinin fethettiği bölgelerde kurduğu Kufe, Basra, Fustat, Kayravan gibi şehirlerde önce mescidin yeri tespit edilmektedir ve bu mahal şehrin merkezini teşkil etmektedir. Yine Hazreti Ömer her şehirde bir merkez camisi olmasını ve cuma günleri Sadettin Ökten İslam medeniyetinde Ulucami uygulamaları bütün diğer mescidler ve camilerde olduğu gibi menşeini Medine deki Peygamber Mescidinden alır. 11

12 İslam medeniyetinde mescid veya cami için aranan tek bir şart mekanın kıbleye müteveccih olmasıdır. Bu şart cami mimarisine büyük bir özgürlük getirdiği gibi, planın basit ve sade olmasını da sağlamıştır. cemaatin cuma namazını eda etmek üzere burada toplanmasını emretmiştir. İslam medeniyetinin gösterdiği büyük gelişme sonucu şehirler kalabalıklaştıkça bir cuma camisi ihtiyaca cevap vermemiş, şehirlerde birkaç cuma camisi inşa edilmiştir. İslam medeniyetinin miladi 10. asırdan itibaren mensubu ve taşıyıcısı olan Türk idarelerinde görülen ulucamiler menşelerini, Hazreti Ömer in iradesi ile kurulan ve anlam kazanan cuma camilerinden almaktadırlar. İslam medeniyetinde ilk asırlar boyunca cami; mabed, eğitim ve öğretim merkezi, kütüphane, devlet işlerinin görüldüğü yer gibi çok farklı işlevler üstlenmiştir. Daha sonraki asırlarda ise, bu farklı fonksiyonlar farklı binalarda icra edilmeye başlanmış, cami sadece ibadet yeri olarak kalmıştır. İslam halifesi devlet merkezindeki merkez camiinde, diğer bir deyişle cuma camiinde imamet yapar. Devlet işlerine ait kararları ümmete bu camide bulunan minberden duyurur. Mihrapta dini önderliği deruhte eden halife minberde aynı zamanda dünyevi önderdir. İslam devlet anlayışında, din ve dünya iki ayrı düşünce, inanç ve eylem alanı değil; aynı inanç, düşünce ve eylemin, kısacası tevhidin bütünlüğü içinde algılanan bir birliktir. Halifenin vilayetlerdeki temsilcileri olan valiler de bulundukları şehrin merkez camiinde imamet ederler ve o vilayete ait işleri halka minberden tebliğ ederler. Halifenin ülke çapında diğer görevleri de bu valilerin vilayet ölçeğinde görevleridir. Emevi devrinde yapılan cuma camilerinden en meşhuru Şam daki Emeviye Cami idir. Emevi halifesi I. Velid tarafından Miladi 8. yüzyıl başında yaptırılan bu cami, Selçukluların diğer Türk emirlerin ve Osmanlı nın ilk dönemine ait ulucamilerin örnek ve ilham alındığı bir eser olmuştur. Yukarıda sayılan siyasal iradelerin yaptırdığı ulucamilerin önemli bir kısmı bugüne intikal etmemiştir. Ancak tarihe intikal eden bu eserler kaynaklardan ve kalıntılarından faydalanarak incelendiğinde, ulucami kavramının zaman içerisinde gelişerek ve zenginleşerek akışına şahitlik edilir. I. Velid Kudüs te Romalılar tarafından yıkılmış olan Mescid-i Aksa nın yerinde Hazreti Ömer in yaptırmış olduğu ilk mescidi ihya ve imar etmiştir. Miladi yılları arasında yapılan bu eser, bugünkü Mescid-i Aksa dır. İleride de görüleceği gibi bu kabil eserler devamlı bakım ve onarım istemektedir. Yukarıda zikrolunan birçok ulucaminin yıkılmasının sebebi de bakım ve onarım eksikliğidir. Her ikisinin inşa ve imarı da I. Velid e nasip olan Şam Emeviye Cami ile Kudüs teki Mescid-i Aksa, sürekli bakım ve onarım altında tutulduklarından bu acı kaderden kurtulmuşlardır. Abbasiler devrine geldiğimizde İslam medeniyetinin yapıcı gücü Halife Mansur un eliyle Bağdat şehrini kurmuş ve bu şehrin tam merkezinde bir cuma camisi ile bir saray inşa etmişti. Miladi 8. yüzyılın ikinci yarısında yapılan Bağdat Cuma Cami i, 13. yüzyıldaki Moğol istilası sırasında müstevli ordular tarafından tamamıyla yıkılmıştır. Bugün bu camiden hiçbir iz bulamamaktayız. Abbasilerin kurduğu diğer iki şehir olan Rakka ve Samarra da da cuma camileri inşa edilmişti. Rakka daki cami miladi 8. yüzyıl sonunda yapılmıştır; günümüze ancak bu eserin kalıntıları ulaşabilmiştir. Samarra şehri ise, miladi 9. yüzyıl ortalarında Abbasi taht şehriydi. Sonradan terk edilerek Bağdat yeniden taht şehri ittihaz edildi. Terk edilen bu şehirdeki Samarra Cuma Cami i bugün harabe halindedir. Selçukluların yaptırmış olduğu ilk cuma camii, 11. yüzyıl sonunda Isfahan da inşa edilen Isfahan Cuma Mescidi dir. Melikşah tarafından yaptırılan bu eserden sonra Selçuklular, 12. yüzyıl başında Kazvin, Zevvare ve Ardistan cuma camilerini yaptırmışlardır. 13. yüzyılın ikinci yarısında yeni kurulan Memlük Devleti, cuma camisi olarak Kahire Baybars Cami ini inşa etmiştir. Bu tarihi süreçten de görüldüğü gibi İslam medeniyetine mensup olan her siyasi irade, bu medeniyetin cuma camii olarak başlayan ve ulucami olarak devam eden geleneğine mutlaka katılmaktadır. Anadolu ya gelen Büyük Selçuklular, bu gelişten hemen sonra kurulan Anadolu Selçukluları ve bunların ikta verdiği beylikler dahi bu geleneği aynen sürdürmüşlerdir. Güneydoğu Anadolu nun bir kısmı Hazreti Ömer devrinde fetholunmuş idi. Buradaki ulucamiler, Şam daki Emeviye Cami inden örnek alınarak Büyük Selçuklular ve bunların beylikleri tarafından inşa edilmiştir. Selçuklu ulucami üslubunun pek görülmediği bu eserler kuzeybatıya doğru gidildikçe yavaş yavaş üslup ve ifade değişimine uğramış, Malatya bölgesi Selçuklu üslubu ile Arap mimarisinin sınırı olarak ortaya çıkmıştır. Diyarbakır ve Silvan daki ulucamiler bazı müelliflerce Selçuklu öncesine atfedilmişler ise de, diğer bazı müellifler tarafından Büyük Selçuklu ve Artuklu eseri olarak zikrolunmuşlardır. Güneydoğu Anadolu da bulunan ve 12. yüzyıla tarihlenen Mardin ve Dunaysır ulucamileri Artuklu eseri; Sivas ve Bitlis ulucamileri ise Büyük Selçuklu nun inşa ettiği anıtlardır. Kuzeydoğu Anadolu daki Erzurum Ulucami, Saltuklu; Sivas Ulucami, Danişment; Divriği Ulucami ve Şifahanesi ise, Mengücüklü beyliklerinin eseridir. Anadolu Selçuklularına ait Malatya Ulucami 13. yüzyılın ilk yarısında yapılmıştır. Yine bu devlete ait Konya daki Alaaddin Ulucami i ise, farklı dönemleri ihtiva eden karmaşık bir yapıdır. Ayrıca, Konya da Kayseri ve Sivas taki kadar görkemli mimari eserler - iki medrese dışındamevcut değildir. Kayseri Ulucami, 12. yüzyılda yapılan bir Danişmentli eseridir. Aynı ildeki Honat Hatun Külliyesi, 13. yüzyılın ilk yarısına ait bir Anadolu Selçuklu anıtıdır. Niğde ve Amasya da Anadolu Selçuklularının yaptırdığı ulucamiler, Beyşehir de ise Eşrefoğulları nın inşa ettirdiği; dış duvarları taş, direkleri ve çatısı ahşap çok ilginç bir Ulucami bulunmaktadır. İslam medeniyetinde mescid veya cami için aranan tek bir şart mekanın kıbleye müteveccih olmasıdır. Bu şart cami mimarisine büyük bir özgürlük getirdiği gibi, planın basit ve sade olmasını da sağlamıştır. Zaman içinde bu medeniyet yeni yorumlarla zenginleştikçe camiler için yeni plan tipleri ortaya çıkmıştır. Mabed mimarisinde, bir mukayese yapmak gerekirse, Hıristiyanlıkta mabedin kitlesi ve planı bellidir. Kilise hem yapı kitlesi hem de plan olarak simgesel bir özellik arz ederken, cami sadece yapı kitlesi olarak ve kilise kadar da biçimsel kurallara bağlı kalmaksızın bir simgesellik taşır. İslam dünyası genişleyip camilerin cemaatı çoğaldıkça dört duvarla tanımlanan tek bir mekân yetersiz kalmış, camiler orta mekânda genellikle kârgir ayaklar ile taşınan çatı örtüleri ile donatılarak, o zamana göre oldukça büyük plan ölçülerine kavuşmuştur. Yukarıda adı geçen birçok ulucamide dikdörtgen şeklinde olan planın dış ölçüleri metre mertebesindedir. Bu boyutlardaki bir mekân ortada destekler olmaksızın bir çatı örtüsü ile örtülemeyeceğinden bu zaruret orta ayaklı ulucami tipini ortaya çıkarmıştır. 12

13 Selçuklular Anadolu ya geldiklerinde, ilk dönemde kiliseler cami olarak da kullanılmıştır. Fetholunan Anadolu şehirlerinde Müslüman nüfus oldukça azdır. Türkmenler genellikle kırsalda yaşamaktadırlar. Bu sebepten dolayı ulucamiler genellikle avlusuz yapılmıştır. Ancak avlu yerine geçmek üzere mihrap önündeki ayaklar arasında bulunan alan çatı örtüsü itibariyle bir miktar yükseltilmiş ve iç mekana ışık alır hale getirilmiştir. Böylece Anadolu Selçuklularının ve ondan sonra Osmanlı nın ilk dönemlerinde inşa edilen kârgir ayaklı ve mihrap kubbeli dikdörtgen planlı yalın ve sade ulucami üslubu ortaya çıkmıştır. Selçuklu nun Anadolu yu fethinden sonraki ilk dönemlerde Sultan Melikşah ın Anadolu daki ulucamilere ahşap minberler gönderdiği bilinmektedir. Minberin İslam halifesinin veya onun vekili olan valinin dünyevi ahkamı halka tebliğ ettiği yer olduğu bilindiğine göre, Melikşah ın gönderdiği bu minberlerin sembolik anlamı çok büyüktür. Anadolu da Melikşah ile başlayan bu gelenek ondan sonraki birkaç asırda bir başka şekle evrilerek devam etmiştir. Öyle ki, minber, ulucami kadar olmasa da adeta ona yakın bir ehemmiyette görülmüş ve benimsenmiştir. Bu anlayışın Bursa Ulucami indeki yansıması ise, burada halen mevcut olan ve büyük bir sanat eseri niteliğini taşıyan ahşap minberdir. Bursa daki Ulucami Yukarıdaki açıklamalarda ulucaminin kavramsal nitelikleri ve bunların hayata aksettiği örnekler üzerinde durulmuştur. Burada, bu örnekler zincirinin bir devamı olmak üzere Bursa Ulucami ne dikkat nazarlarımızı çeviriyoruz. Bu eser, Osmanlı Devleti nin ait olduğu medeniyet silsilesine ilk ve önemli bir bağlantı noktasıdır. Önce caminin nerede yapıldığı ile başlayalım. Cami nin adından da anlaşıldığı gibi, Bursa şehrinin tarihine baktığımız zaman o devirdeki Bursa, antik çağın İÖ 2. yüzyılının Prusa sıdır. Helenistik çağda Bithinya Krallarından Prusias ın kurmuş olduğu şehir, daha sonra Roma nın eline geçmiş, Doğu Roma nın Bizans a dönüşmesi ile İsa dan sonraki uzun asırları bir Bizans şehri olarak geçirmiştir. Malazgirt zaferinden sonra Bursa, 1080 de Anadolu Selçuklu emiri Süleyman Şah tarafından fetholunur. Ancak I. Haçlı Seferi sonunda şehir tekrar Bizans a geçer. Osmanlı Beyliği kurulduktan sonra Osman Bey in hedefinde Bursa vardır. Şehir ablukaya alınır; bunun sonunda Bursa 1326 da Osmanlı ya teslim olur. Osmanlı Beyliği Bursa yı beylik merkezi yapar. Bu anda geriye dönüp baktığımız zaman görülen manzara şudur: 1326 da Osmanlı Beyliği nin merkezi olan şehir takriben 15 asırdan beri antik Roma ve Hıristiyan kültürlerinin hüküm sürdüğü bir merkezdir. Bu dönemler içinde en uzunu ise, Hıristiyan dönemidir. Osmanlı Beyliği böyle birikimli bir şehri kendi medeniyet algısının istikametine dönüştürmek için sürekli ve hummalı bir faaliyete girişir. Bursa daki Orhan Külliyesi, 1339 yılında inşa edilmeye başlanır; cami, imaret, medrese, hamam ve kervansaraydan oluşan bu külliye aynı zamanda şehrin yeni merkezini de tanımlar. O dönemden günümüze kadar geçen yedi yüzyıla rağmen bu merkez bugün de canlıdır. Bugünkü hayatiyet, o zamanki yer seçiminin isabetini ve o zamandaki medeniyet algısının o dönemden bu döneme temadiyetini vurgulamaktadır. Orhan Külliyesi ile beraber Bursa da yeni semtler kurulmuş, pazar yerleri ve caddeler düzenlenmiştir. Padişahlar ve ileri gelenler vakıflar tesis etmişler, bunların neticesinde dini ve ticari merkezler ortaya çıkmıştır. Şehir geliştikçe yeni yerleşim bölgeleri de zuhur etmeye başlamıştır. Osmanlı şehircilik anlayışının çok tipik ve yalın örneklerini Bursa da da görmek kabildir. Bu anlayışa göre, bir semt ortaya çıkmazdan evvel onun çekirdeği mesabesinde olan merkez külliyeler inşa edilmekteydi. Yıldırım, Emir Sultan ve Muradiye Külliyeleri bu anlayışın örnekleridir. 14. yüzyıl biterken Bursa en büyük gelişmesini Yıldırım Bayezid devrinde göstermiştir. Şehre gelen yabancı gezginler burayı Batı Anadolu nun en gelişmiş şehirlerinden biri olarak nitelendirmektedirler. Bursa daki Ulucami şehrin bu dönemine ait bir simge eserdir. Ancak etkisi ve akisleri o dönemle sınırlı kalmamış, aradaki uzun zaman dilimlerini aşarak günümüzden geleceğe doğru uzanmıştır. Yıldırım ın 1402 de Ankara da Timur a mağlubiyeti üzerine Bursa işgal edildi. Bir süre karmaşa, yağma ve yangın şehrin kaderi oldu. Fetret Devri adını alan zor zamanlar geçtikten sonra Çelebi Mehmet, II. Murat ve Fatih Bursa ya tekrar gereken ihtimamı gösterdiler. Yıldırım ın yaptırdığı Ulucami kaderi böyle olan bir şehirde inşa edilmiştir. Şimdi Ulucami nin inşa edildiği döneme daha geniş bir açıdan, o zamanki dünya perspektifinden bakalım. 14. yüzyılda Akdeniz ticareti İtalyan şehir devletleri tarafından geliştirilmektedir. Daha önceki dönemlerde, özellikle Doğu Akdeniz e hâkim olan Müslüman Araplar bu denizden uzaklaştırılmış, Kıbrıs ve Sicilya gibi adalar onlardan geri alınmıştır. Anadolu da ise, özellikle 13. yüzyılda kara ticaretini yöneten ve yönlendiren Anadolu Selçukluları artık yoktur. Bizans İmparatorluğu sürekli bir gerileme sürecine girmiş, denizlerden ve kıyılardan çekilmek zorunda kalmıştır. Anadolu Selçuklularından sonra ortaya çıkan beyliklerden Aydın ve Menteşe Beylikleri ise, Akdeniz de söz sahibi olmak için yeterince güçlü değillerdir. Sadece yerel ve küçük çapta ticaret yapabilmektedirler. O zamanki dünyanın ana ticaret güzergâhı olan Akdeniz, bütün imkânlarıyla Latinlerin hâkimiyetindedir. Osmanlı Beyliği bu manzara içinde Kuzeybatı Anadolu da zuhur etmiştir. Ağır, temkinli ve sağlam adımlarla yavaş yavaş gelişmektedir. Akdeniz ticaretine katılmak, bu ticarette hatırı sayılır bir pay sahibi olmak hatta daha ileri gidilirse, bu ticarete hâkim olmak Osmanlı Beyliği nin karar vermesi gereken mühim bir mevzudur. Böyle bir iddiaya sahip olmadığında Osmanlı Beyliği, ömrü en çok birkaç asır süren yerel veya en çok bölgesel bir güç olarak kalmaya mahkûmdur. Bu ticarete hâkim olmak kararını verirse dünyayı etkileyen âlemşümul bir kudret olma ihtimali çok fazladır. Osmanlı Devleti nin fetih ve iskân politikalarına bakıldığı zaman, bu gücün Anadolu da sağlam bir köprübaşı tuttuktan sonra Balkanlara geçip Tuna ya eriştiği görülür. Tuna 14. yüzyılın sonu için Osmanlı Devleti nin tabii ve güvenilir sınırıdır. Diğer yandan Akdeniz ve Ege ye de ulaşılmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra ortaya çıkan on emirlikten yedisini Yıldırım Bayezid ya devlete tabi kılmış yahut da ilhak etmiştir. Gelibolu Tersanesi de onun zamanında kurulmuştur. Bu siyasi ve ekonomik gelişmelerin yanı sıra söz konusu dönemde Batı dünyası yeni bir medeniyet algısına doğru yol almaktadır. İtalya da Rönesans hareketi sanatlarla başlamıştır. Ticaret sayesinde zengin olan İtalyan şehir devletlerinin üst tabakası Osmanlı şehircilik anlayışının çok tipik ve yalın örneklerini Bursa da da görmek kabildir. Bu anlayışa göre, bir semt ortaya çıkmazdan evvel onun çekirdeği mesabesinde olan merkez külliyeler inşa edilmekteydi. 13

14 Osmanlı nın fethinden sonra Bursa nın yeni merkezi, Orhan Gazi nin seçip kendi külliyesini inşa ettirdiği mahaldir. Ancak bu olayı izleyen yıllarda şehir çok hızlı gelişmiş ve Yıldırım Bayezid in inşa ettirdiği Ulucami, yeni bir merkezin çekirdeği olmuştur. mali imkânları ile bu hareketi desteklemektedirler. Neticede yeni bir medeniyet tasavvurunun filizlendiğini ve giderek belirgin bir hale geldiğini görmekteyiz. Osmanlı Devleti bu ortamda var olmaktadır ve aldığı kararlara ve ortaya koyduğu eylemlere baktığımız zaman var olmaya devam edecektir. Bu karar ve eylemler bir bütün olarak düşünüldüğünde, Osmanlı varlığının Yıldırım Bayezid devrinde ve onu izleyen asırlarda İslam Medeniyetinin en güçlü ve etkili temsilcisi olmaya karar verdiği ortaya çıkar. Bursa daki Ulucami bu serüvende önemli ve simgesel bir merhale, bir köşe taşıdır. Yıldırım Bayezid Han 1389 da tahta geçtiği zaman, Osmanlı Devleti nin Balkanlarda Sırpsındığı ve I. Kosova olmak üzere iki zaferi vardı. Yıldırım Han, bu zaferlere 1396 da Niğbolu zaferini de eklemiştir. Bursa Ulucami bu tarihten sonra inşa edildi. Osmanlı Devleti nin uzun, sebatkâr ve başarılı çabalarının tarihine baktığımız zaman, bu tarihin çok önemli bir noktası olan İstanbul un fethine kadar beş mühim savaş olduğunu görüyoruz. Bunlardan üçü yukarıda zikredilen muharebeler, diğer ikisi ise, 1444 tarihli Varna ve 1448 tarihli II. Kosova zaferleridir. Bütün bu macera Osmanlı Devleti nin siyasal, ekonomik ve kültürel bir varlık olarak Batı dünyasına kendisini kabul ettirmek çabasının tarihi seyri olarak yaşanmıştır. Aynı noktadan bakıldığında Bursa Ulucami nin de aynı çabayı destekleyen ve güçlendiren çok önemli ve vazgeçilmez bir fonksiyonu olduğu görülür. Osmanlı Devleti yukarıda da açıklamaya çalıştığımız çok yönlü macera sonucu Yıldırım Bayezid Han devrinde iddiası ile mütenasip bir Ulucami yapabilme noktasına gelmiştir. Bu eser tarihi akış içinde İslam Medeniyetinin Osmanlı toplumu üzerinden ortaya çıkmakta olan yeni yorumunun maddi plana yansıyan ilk büyük izdüşümüdür. Yapı maddi olmakla birlikte toplumdaki algısı tamamen manevidir. Öyle ki, Ulucami hem o dönemde yaşayan nesillere hem de ondan sonra gelenlere eski öze bağlı yeni bir kimlik sunma vesilesi olmuştur. Hele başlangıç safhasında yani Yıldırım Bayezid Han döneminde büyük bir medeniyet hamlesinin ilk adımlarını atan Osmanlı toplumu için Bursa Ulucami, asla vazgeçilmez ve umutla beklenen bir büyük ihtiyaçtı. Yıldırım Bayezid Han bu camiyi inşa etmekle İslam Medeniyetinin özüne bağlandığını ifade etmekle kalmamış bu medeniyete getirilecek yeni hamlenin öncülüğünü de yapmıştır. Bu sebeple kısaca söylemek gerekirse; Bursa Ulucami mazideki büyük öze bağlanan ve aynı zamanda geleceğe açılan bir ümit, kimlik ve gayret nişanesidir. Osmanlı nın fethinden sonra Bursa nın yeni merkezi, Orhan Gazi nin seçip kendi külliyesini inşa ettirdiği mahaldir. Ancak bu olayı izleyen yıllarda şehir çok hızlı gelişmiş ve Yıldırım Bayezid in inşa ettirdiği Ulucami, yeni bir merkezin çekirdeği olmuştur. Eser, yapıldığı dönemlerde toplum tarafından çok itibarlı addedilmiş ve diğer medreselerin hocaları burada ders vermeyi bir şeref bilmişlerdir. Ulucami de kütüphane yapılmıştır. Caminin iç mekânını süsleyen ve alışılmışın dışında büyük ebatlı yazılar da toplumsal ilgi ve itibarın bir başka sebebi olmuştur. Cami in mimarisi fevkalade sade ve mütevazıdır. Plan 55 x 69 metre boyutlarında bir dikdörtgendir. Eserde avlu ve son cemaat yeri yoktur. İç mekân 3 x 3 metre boyutlarındaki 12 kâgir ayak ile taşınan 20 adet kubbe ile örtülmüştür. Bunlardan sadece şadırvan üzerindeki kubbe açıktır. Diğer 19 u kapalı kârgir kubbelerdir. Cami in çok güzel ahşap minberinin kitabesinde tarihi mevcuttur. Bu tarih eserin bitiş zamanını göstermektedir. Müezzin mahfeli daha sonraki bir devre aittir tarihli bu ahşap mahfel, Osmanlı mimarisinin özgün ve şerefli devrine aittir. Camideki mermer vaaz kürsüsü, Osmanlıya yabancı rokoko üslubundadır. Mihrabın ilk halinin zengin ve süslü olduğu tahmin ediliyor. Ancak 16. ve 20. yüzyıldaki müdahaleler sonucu bu durum değişmiştir. Caminin açılışında ilk hutbeyi Somuncu Baba nın yani Şeyh Hamidüddin-i Aksarâyî nin okuduğu rivayet olunur. Eser, Timur un Bursa yı işgali sırasında ve Fetret Devri nde, Karamanoğlu Mehmet Bey in Bursa muhasarasında dış cephelerine odun yığılarak yakılmaya çalışılmıştır. Bu yangınlar 14

15 sonucu dış cephe kaplaması tahrip olmuş, ortaya çıkan moloz duvar dokusu kalın sıva dolgu ile örtülmüştür. Bu durum, eserin 1950 lerdeki restorasyonuna kadar böyle devam etmiştir. Ulucami nin ilk tamir vesikası 1494 tarihini taşıyor. Bundan sonra, 1862 senesine kadar 23 tamir vesikası daha vardır. Bu sayı, Osmanlı Devleti nin bu eserin bakımı ve onarımına karşı gösterdiği dikkat ve ihtimamı çok iyi anlatır. Ulucami, 1855 Bursa zelzelesinde zarar görmüş; ancak felaketten hemen sonra esaslı bir tamir geçirmiştir. Bu arada İstanbul dan gönderilen ünlü hattatlar büyük yazıları tekrar elden geçirmişlerdir. Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde de cami içindeki yazıların çok büyük olduğu zikrolunmaktadır. Tahminlere göre iç mekândaki yazılar caminin açılışında mevcut değildi. Zaman içinde iç mekândaki büyük satıhların bu yazılarla tezyin edilmesi anlayışı gelişmiş olmalıdır. Ulucami de ayaklar oldukça kalındır ve iç mekânda ışık dağılımı homojen değildir. Ancak küfeki kaplı dış cepheler hareketli ve güzeldir. Cephelerdeki doluluk-boşluk oranı da mükemmeldir. Caminin iki minaresinden batıdaki Yıldırım Bayezid, doğudaki de Çelebi Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Ulucami in Bugünkü Anlamı Yukarıdaki paragraflarda verilen açıklamalardan anlaşılacağı gibi; genelde Ulucami, özelde Bursa Ulucami, İslam Medeniyeti dairesi içinde bir anlam ifade eder. Bir medeniyet algısı hayatı bütünüyle kapsar, kuşatır ve hayatın içindeki her olay ve olgu için bir yorumu, önerisi ve değerlendirmesi vardır. Dolayısıyla Bursa Ulucami ne İslam Medeniyeti nin o dönemdeki bir mensubu olarak bakılabilirse, gerçek ve ciddi bir anlam yüklenebilir. Bir medeniyet algısı zamanla sadece biçimlerini değiştirir veya yeniler, algının istinad ettiği ve beslendiği öz asla değişmez. Bu sebeple Ulucami in yapıldığı dönemden sonra gelen Osmanlı insanı da Ulucami ye ecdadının yüklediği anlamlarla anlam vermiş ve eseri o gözle değerlendirmiştir. Ulucami gibi bir eserin İslam Medeniyeti noktasından anlamı şöyle ifade edilebilir: Osmanlı Devleti veya ondan önce gelen diğer Müslüman devletler, dünyayı İslam medeniyetine göre yönettiklerini bu simgesel eserle insanlara ilan etmektedirler. Yine yukarıda da değindiğimiz gibi, bütün ulucamilerin esası ve özü Medine deki Mescid-i Nebevi dir. Oradaki öğretide ise, hayat, dinî ve dünyevî olarak ikiye ayrılmamakta, tevhidî bir anlayışla bir bütün olarak algılanmaktadır. Bu algılamanın temelindeki öz ise, İslam Medeniyetinin ana kaynaklarından başka bir şey değildir. Bununla birlikte günümüzde Mescid-i Nebevi algısı bile sadece ruhani ve manevi bir boyuta indirgenmiştir. Hayatın oradan yönetildiğine ait gerçekler ise mazinin hoş ve heyecan verici hatıraları olarak düşünülmektedir. Mescid-i Nebevi nin yönetim ve yönlendirme fonksiyonları ihmal edildiği zaman İslam medeniyetinin de sadece manevi planda kalma, maddi hayata yansımama ihtimali ortaya çıkar. Günümüzde Bursa Ulucami nin de algılanma tarzı bundan farklı değildir. Buraya gelen insanlar buradaki derin manevi havayı solumakta, bu manevi havanın dışarıdaki dünyadan yalıtılmış bir ortam olduğunu hissetmektedirler. Ancak yapıldığı yıllarda ve sonraki uzun asırlarda Bursa Ulucami nin içindeki ve dışındaki hayat aynı ilke ve esaslar doğrultusunda yönetilmekte ve yönlendirilmekteydi. Çağımızın insanı ya da ondan sonra gelecek nesiller, Bursa Ulucami ine, yapıldığı dönemin medeniyet algısı içerisinde bakabilecekler mi yoksa onu ikili bir anlayışla mı değerlendirecekler? sorusunu sormakla yetiniyoruz. Bursa Ulucami nin içindeki hayat belki ve muhtemelen eski anlayışın bir devamıdır. Ama şu anda dışında yaşanan hayat, kapitalist dünyaya ait değer yargılarının masum ve mazlum Bursa ya yansıyan yerel kopyalarıdır. Bu ikilem sürdüğü müddetçe ne Bursa Ulucami ni ne de onu inşa eden zihniyeti anlamak mümkün olur ve ne de o zihniyeti hayata geçiren eski insanlarla ülfet etmek kabildir. Buraya gelen insanlar buradaki derin manevi havayı solumakta, bu manevi havanın dışarıdaki dünyadan yalıtılmış bir ortam olduğunu hissetmektedirler. 15

16 16