1. Ndonëse ka kaluar një kohë bukur e gjatë, afër 110 vjet, prej se Sami Frashëri

Transkript

1 KDU Sami Frashëri në fushën e gjuhësisë Mehdi Polisi 1. Ndonëse ka kaluar një kohë bukur e gjatë, afër 110 vjet, prej se Sami Frashëri ështe ndarë nga kjo jetë, megjithatë, emri i tij, falë punës së tij vëllimore, të shumanshme dhe, pa dyshim, cilësore, vazhdon të jetë në kujtesë të secilit njeri që sadopak është i lidhur me botën e letrave. Për Sami Frashërin dhe veprën e tij janë bërë shumë studime, si nga studiues vendës, shqiptarë, ashtu dhe nga studiues të huaj. 1 Secili prej tyre ka shkruar në mënyrën e vet, e ajo që është e rëndësishme të thuhet këtu është fakti se të gjithë studiuesit e veprës së Sami Frashërit takohen domosdo në një pikë, të thonë se Sami Frashëri është dijetar i madh, dijetar i kalibrit ndërkombëtar. Dhe, sigurisht, nuk gabojnë sepse këtë cilësim dhe këtë nder, Samiu e meriton. Sa është vepra e Samiut vëllimore, e shumanshme, e thellë dhe cilësore, këtë më së miri mund ta dëshmojnë ata të cilët janë të rrethuar me të, e shumë më mirë ata të cilët janë të detyruar ta shfrytëzojnë atë: albanologë, orientalistë, turkologë, leksikografë, gjuhëtarë, filologë, gramaticientë, letrarë, historianë, gjeografë etj. Mund të them prandaj me ndërgjegjje profesionale e shkencore se, gati se nuk ka fushë të dijes ku emri i Sami Frashërit nuk është pikë reference. Me këtë rast do të përpiqemi të trajtojmë disa mendime e pikëpamje të Samiut nga fusha e gjuhësisë, fushë kjo në të cilën ai dha kontributin e tij më të çmuar shkencor. Por, para së gjithash e ndiej të nevojshme të jap një pasqyrë të shkurtër për përgatitjen e tij si gjuhëtar, sepse kjo përgatitje do ta përcjellë Samiun gjatë tërë punës dhe veprimtarisë së tij gjuhësore. 1 Sami Frashëri, Vepra 00 20, Logos-A, Shkup, Kjo është vepra më e plotë deri më tash e Sami Frashërit në gjuhën shqipe. Vëllimin 00 është Bibliografia e veprave të Samiut dhe kumtesa, kurse nga numri 1-20 janë veprat e tij (po i shënojmë vetëm titujt sipas radhitjes): Shqipëria ç ka qënë, ç është dhe ç do të bëhetë?; Personalitetet shqiptare në Kamus al-alam; Viset shqiptare në Kamus al-alam; Abetare e gjuhësë shqip; Shkronjëtore e gjuhësë shqip; Dheshkronjë; Gjuha; Besa; Dashuria e Talatit me Fitnetin; Fjalë të urta; Anekdota; Përpjekjet e heronjve në përhapjen e Islamit; Qytetërimi Islam; Zëdhënësi i Lindjes; Gratë; Qielli; Toka; Njeriu; Përsëri njeriu; Mitologjitë. Sami Frashëri, Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave të Sami Frashërit, Rilindja, Prishtinë, 1984; Hikmet Turhan, Şemsettin Sami, Hayatı ve Eserleri, Istanbul, 1934; A.S. Levend, Şemsettin Sami, Ankara, 1969; Hasan kaleshi, Sami Frashëri në letërsinë dhe filologjinë turke, në: Gjurmime albanologjike, nr. 1, Prishtinë, 1968; Mehdi Polisi, Sami Frashëri njeriu që shkeli në shumë fusha të dijes, Filologji, nr. 14, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2006 etj. 1

2 Sami Frashëri, siç dihet, lindi në Frashër më Mësimet e para i mori në vendlindje. Që në moshën fëmijërore i vdiqën pridërit. Prandaj, për familjen shumanëtarëshe 2 u përkujdes vëllai më i madh, Abdyli. Meqë Abdyli nuk shihte ndonjë të ardhme në Frashër për t u mundësuar shkollimin vëllezërve të tij më të vegjël dhe për të krijuar kushte më të mira, vendosi ta shpërngulte familjen në Janinë. 3 Këtu në Janinë, Samiu, bashkë me të vëllanë Naimin, u regjistruan në gjimnazin e njohur Zosimea, të cilin e mbaroi para kohe, për 7 vjetë, në vend për 8 sa ishte paraparë, gjë që tregon talentin dhe aftësite intelektuale të tij. Samiu këtu kishte marrë njohuri për greqishten e vjetër dhe të renë, latinishten, frëngjishten, italishten si dhe për historinë, historinë e natyrës, gjeografinë, matematikën, filozofinë etj. Samiu edhe këtu, ashtu si në Frashër, do të vazhdojë të mësojë në mënyrë sistematike nga myderrisët më në zë, edhe turqishten, arabishten dhe persishten dhe kështu ai u pajis me njohuri të thella për gjuhët e Lindjes, nga njëra anë, dhe të Perëndimit nga ana tjetër. Samiu, pas mbarimit të gjimnazit, më 1871, në moshën 21 vjeçare, u shpërngul edhe nga Janina për t u vendosur përgjitmonë në Stamboll, atëherë kryeqendër e Perandorisë Osmane. Njohja e thellë e gjithë atyre gjuhëve, të Lindjes e të Perëndimit, siç do të vërehet në vazhdim të këtij punimi, mësimi sistematik i fushave të ndryshme të dijes, guximi shkencor e intelektual, i ndihmuan Sami Frashërit, këtij gjeniu, të shtrihet e të shkelë në shumë disiplina kulturore e shkencore, duke filluar nga viti 1872, kur del për herë të parë me shkrime në opinion, e deri kur ndërroi jetë, më 18 Qershor E kam thënë edhe më parë dhe detyrohem ta them përsëri, se S. Frashëri ka shkruar mbi 65 vepra, disa me më shumë vëllime, ose shprehur ndryshe, mbi 20 mijë faqe, pa llogaritur veprat e tij në dorëshkrim dhe artikujt e shumtë nëpër gazeta e revista të kohës, me tema shkencore nga më të ndryshmet dhe në shumë gjuhë: shqip, turqisht, arabisht, frëngjisht, greqisht, persisht etj. për një periudhë vjeçare. Është kjo, pa 2 Sipas A.S. Levendit, Şemsettin Sami, Ankara,1969, f. 45 ishin gjashtë vëllezër: Abdyli, Sherifi, Naimi, Samiu, Tahsini e Mehmeti dhe dy motra: Nefisja dhe Shahinisja. 3 Më gjerësisht shih: Sami Frashëri, Personalitetet shqiptare në Kamus al-a lam, zëri Abdyl Frashëri, Logos-A, Shkup, 2004, bot. i tretë dhe mban numrin serik 03 të këtij botimi (Zgjodhi, përktheu dhe shpjegoi Mehdi Polisi) 2

3 diskutim, punë e madhe, punë që kërkon energji, punë që vetëm mendja e ndritur e S. Frashërit ka mund ta bëjë. 4 Duke u mbështetur në veprën origjinale të Samiut, kam vënë re në të dy gjëra kryesore: 1. Se të gjitha veprat dhe punimet e tij, edhe pse janë shkruar para një shekulli, janë punuar e shkruar në atë mënyrë që janë, thuajse, në përputhje të plotë me kriteret e sotme shkencore: kanë qëllimin, hyrjen, brendinë dhe përfundimin dhe, sado e vogël të jetë vepra, megjithatë, të bënë të besosh se tema është shtjelluar në tërësi. Kjo do të thotë se Samiu ka zotëruar shumë mirë teknikën dhe metodologjinë e punës shkencore, dhe 2. Temat që trajton Samiu nuk janë zgjedhur pa ndonjë arsye, domethënë se ato kanë një pikësynim, gjë që tregon se Samiu ka ndjekur në vazhdimësi dhe me kujdes zhvillimet e shoqërisë përgjithësisht. Edhe shtrirja e Samiut në gjuhësi ka një domethënie, edhe politike, edhe shkencore. Ai, kur dëshiron ta vë në dukje rëndësinë e gjuhës për ruajtjen e kombit, shkruan: Kombet ndahen në gjuhët, një komb që humbet gjuhën e vet është i humbur e i harruar që me të humburit të gjuhës së tij është i humbur edhe ai vetë. Njeriu nuk humbet por me të ndërruar gjuhën ndërron edhe kombin dhe bëhet i një kombi tjetër. Kështu janë humbur shumë kombe të vjetër që i shohim nëpër historirat e s i gjejmë sot mbi dhe. 5 Veprimtaria e Samiut, siç u tha dhe më lartë, është shumëdimensionale, por, megjithatë, duhet pranuar se gjuhët dhe gjuhësia qenë bërë pjesë të pandashme të jetës së tij. Ato e ndiqnin atë në çdo hap. Pikëpamjet e tij për gjuhën në përgjithësi, si dukuri shoqërore me rëndësi dhe për shumë gjuhë veç e veç (për shqipen, turqishten, arabishten, persishten, frëngjishten, latinishten, greqishten etj.), Samiu i kishte shprehur qysh në fillim të veprimtarisë së tij në gazeta e revista të kohës, 6 në parathëniet e fjalorëve të tij të mirënjohur, 7 sidomos në parathënien e fjalorit normativ të gjuhës turke, Kamus-i Turki 8, 4 Shih: Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave të Sami Frashërit (përgatitur nga Z. H. Bakiu), Rilindja, Prishtinë, Sami Frashëri, Gjuha shqip, në: Alfabetare, Konstandinopojë, 1879, f A. S. Levend, vep. e cit., f Kamus-i Fransevi: Fransızcadan Türkçeye lugat (Fjalori Turqisht frengjisht), Istanbul, 1299h./1883; është ribotuar edhe tri herë, gjithnjë i plotësuar: 1889, 1902, 1905; Kamus-i Fransevi: Türkçeden Fransızcaya lugat (Fjalori Turqisht frëngjisht), Istanbul, 1885; Kamus-i Arabi: Arapçadan Türkçeye lugat (Fjalori Arabisht turqisht), Istanbul, 1898 etj. 8 Kamus-i Türki, Istanbul, 1317h./

4 në enciklopedinë e tij 6 vëllimore, Kamus al-a lam 9, në polemika e debate që ka zhvilluar ai për probleme të ndryshme gjuhësore 10 etj. Problemeve të gjuhës e të gjuhësisë, Samiu u ka kushtuar një vend të gjerë edhe në revistën Hafta (Java). 11 Në këtë revistë shkruan një artikull të gjatë, në 6 vazhdime 12, për prejardhjen, klasifikimin gjenealogjik të gjuhëve në familje, grupe e nëngrupe, për marrëdhëniet në mes tyre etj. Edhe studimi Historia e shkrimeve botuar këtu (nr.12, f ) është me mjaft interes. Në revistën Hafta ka edhe artikuj të tjerë për gjuhën. Por, megjithatë, për probleme të përgjithshme, teorike të gjuhës, në mënyrë më të hollësishme, Samiu është shprehur në librin Lisan (Gjuha) 13, i cili u botua në kuadër të serisë Biblioteka e xhepit. Në serinë Biblioteka e xhepit janë botuar 32 vepra, 15 prej tyre janë të Samiut. Edhe vepra e fundit e kësaj serie është e Samiut: Usul-i Tenkit ve Tertip (Shenjat e pikësimit dhe radhitjes), 14 po ashtu një vepër që trajton probleme gjuhësore. Duke u mbështetur në përmbajtjen e veprës Lisan, në aftësitë gjuhësore të autorit të saj, Sami Frashërit, si dhe me synim që kjo vepër e rëndësishme gjuhësore të bëhet pronë edhe e lexhuesit shqiptar, në vitin 2001 e përktheva në gjuhën shqipe nga osmanishtja. 15 Vlen të thuhet se Sami Frashëri ka qenë pionier në shumë fusha të diturisë. Ai ka qenë i pari që ka shkruar edhe për probleme të ndryshme gjuhësore, filologjike në Perandorinë Osmane. Kjo shkencë (gjuhësia) te ne ende është e panjohur. Përveç disa artikujve sipërfaqësorë dhe të shkurtër që i kam shkruar para disa vitesh në gjuhën turkeosmane në revistën Hafta (Java), lidhur me këtë çështje nuk është shkruar asgjë më tepër, 9 Kamus al-a lam, I VI, Istanbul, Shih më gjerësisht: Mehdi Polisi, Kamus al-a lami i Sami Frashërit vepër me përmasa kombëtare dhe ndërkombëtare, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, nr. 23/1, Prishtinë, 2004, f A.S.Levend, vep. e cit. f Revista Hafta ka qenë revistë javore: letrare, shkencore dhe artizanale. Është botuar në osmanisht më 1298h./1881 në Stamboll. Kanë dalë 20 numra; çdo numër përbëhej nga 16 faqe, pra gjithsej 320 faqe. Përmban tema të llojllojshme: gjuhësore, letrare, shkencore, edukative, kulturore etj. Ajo që është e rëndësishme të thuhet është fakti se të gjithë artikujt e botuar në këtë revistë janë shkruar nga shkencëtari, enciklopedistidhe poligloti ynë, Sami Frashëri. Kjo flet vetvetiu për seriozitetin e revistës. 12 Hafta, Lisanların insab ve taksimati nr. 1, f ; nr. 2, f ; nr. 4, 60-62; nr. 5, f ; nr ; nr. 8, Sami Frashëri, Lisan, Istanbul, 1303h./1886. Është shkruar në osmanisht dhe shtrihet në 128 faqe të formatiti10/15 cm.; mban shënimin vëllimi 1 dhe numrin rendor Sami Frashëri, Usul-i Tenkit ve Tertip, Istanbul, 1303h./1886. Është shkruar në osmanisht dhe shtrihet në 139 faqe të formatit 10/15 cm. Mban numrin 32 të serisë. 15 Sami Frashëri, Vepra 11, Gjuha, Prishtinë, 2001 (përktheu Mehdi Polisi); bot. i dytë: Sami Frashëri, Gjuha, Logos-A, Shkup, 2002; bot. i tretë, Sami Frashëri, Gjuha, Logos-A, Shkup, Ky botim mban numrin 07 të serisë. Referencat e përdorura në këtë punim do t i japim sipas këtij botimi të fundit. 4

5 prandaj, është e qartë që edhe emri i saj të mos njihet sa duhet 16 shkruan Samiu në librin e tij Gjuha. Mendoj se të hyshë në një fushë të pashkelur, sidomos në një fushë komplekse, siç është gjuhësia, duke trajtuar tema të ndryshme teorike e praktike të saj, duhet pasur në radhë të parë dy cilësi: Guximin intelektual dhe njohuri të thella gjuhësore. Samiu, pa dyshim, i kishte të dyja këto cilësi. I pajisur me një kulturë të gjerë gjuhësore e filologjike, siç u vu në dukje më lartë, Samiu kishte mundësi të ndiqte arritjet e gjuhësisë në Evropë dhe më gjerë, pikërisht në kohën kur ajo nisi të përparonte me shpejtësi, në gjysmën e shekullit 19. Pikëpamjet e tij për gjuhën, si dukuri shoqërore dhe si një nga veçoritë më të rëndësishme të njeriut, si mjeti kryesor që bën dallimin midis njeriut dhe gjallesave të tjera, për rëndësinë e njohjes dhe studimit të gjuhëve të lashta e të reja, për dallimin midis zërit të artikuluar dhe tingullit (britmës), për dallimin e gjuhëve për sa i përket numrit të tingujve, për lidhjen e gjuhës me mendimin, për përcaktimin e emrave dhe shfaqjen e fjalëve, për lidhjet e gjuhësise me gjeologjinë, antropologjinë dhe historinë, për shfaqjen dhe zanafillën e gjuhës, për ndarjen e gjuhëve nga aspekti tipologjik (në gjuhë monosilabike, aglutinative dhe flektive), për klasifikimin e gjuhëve nga aspekti gjenealogjik: gjuhë ariane, gjuhë semite e hamite dhe gjuhë turanike, për grupimin, degëzimin dhe afritë e gjuhëve, duke marrë shembuj përkatës edhe nga gjuha shqipe, si dhe shumë e shumë çështje të tjera kanë zënë vend në veprën e tij gjuhësore Gjuha. Në këtë vepër Samiu, siç shihet, ka prekur shumë probleme që kanë qenë objekt diskutimi në kohën e tij. Për shumë probleme të ndieshme gjuhësore Samiu nuk është pajtuar me të tjerët. Ai është përpjekur që për probleme të tilla të japë dhe mendimet e tij origjinale, duke u shprehur në mënyrë të qartë se... askush nuk do të flasë kundër ndërgjegjes së vet, edhe unë, thotë Samiu, nuk do të heq dorë e të mos shpjegoj veçanërisht mendimin tim Duhet thënë se mendimet e tij në të shumtën e rasteve kanë qenë më të përparuara se ato të bashkëkohësve të tij në Perandorinë Osmane. Mendimet e tij për gjuhën, si mjet komunikimi dhe për gjuhësinë si shkencë, me ndonjë korrigjim të vogël, edhe pas njëqind e sa vitesh vazhdojnë të mbesin vlera dhe si të tilla prandaj i kanë rezistuar e qëndruar kohës dhe kanë bërë që të tërheqin vëmendjen e studiuesve. Tani do 16 Sami Frashëri, Vepra 07, Gjuha, bot. i tretë, Logos-A, Shkup, 2004, f Po aty, f

6 të përpiqemi t i elaborojmë disa çështje të ndieshme gjuhësore të Sami Frashërit të përfaqësuara në veprën Gjuha, duke ia lënë fjalën kryesisht atij. 2. Sami Frashëri, pranon me të drejtë se gjuha është një dukuri shoqërore, se gjuha lind bashkë me shoqërinë, zhvillohet dhe përsoset paralel me zhvillimin dhe përsosjen e saj, se Gjuha është një nga veçoritë më të rëndësishme të njeriut; vetëm njeriu është zotërues i gjuhës; gjuha shërben për komunikim. 18 Këtu Samiu, pasi shpjegon se edhe kafshët mund të shprehin qëllimin e tyre, varësisht nga shkalla e nevojës, nga aftësia e komunikimit, varësisht nga zhvillimi i organeve të tyre, pastaj, pasi shpjegon se edhe shpezët mund të nxjerrin tinguj të ndryshëm, për shembull, papagalli, ai do të thotë në mënyrë të prerë se, megjithatë, ai që me të vërtetë flet, është vetëm njeriu, dhe se gjuha është veçori vetëm e racës njerëzore. 19 Për të përforcuar mendimin e tij se gjuha është vërtet pronë e shoqërisë njerëzore, Samiu sjell prova të ndryshme. Historia e natyrës, thotë Samiu, e vendos njeriun në mesin e shumë kafshëve. Edhe anatomia krahasimtare e afron njeriun me disa kafshë ose ato kafshë i afron me njeriun. Megjithatë, vazhdon Samiu, gjuha është mjeti që i vë në pikëpyetje të gjitha këto afrime dhe pikërisht gjuha vendos një mur të madh ndërmjet njeriut dhe kafshëve. 20 Për Samiun është fare e qartë se, sado primitivë e të prapambetur të jenë njerëzit, nuk mund të gjendet farë e racës njerëzore që nuk ka aftësi të flasë dhe, sado të zgjuara të jenë kafshët dhe shpezët, nuk ekzistojnë lloje të tyre, që mund të flasin një gjuhë e cila me të drejtë do të quhej gjuhë. Në fakt, sipas Samiut, nocioni gjuhë është më i gjerë, domethënë, gjuhë është jo vetëm ajo që e flasim me gojë, por edhe ajo që e shfaqim me shenja grafike, me shkrim. 3. Në veprën e tij Gjuha Sami Frashëri vend të meritueshëm u ka dhënë çështjeve që lidhen me shkencën e gjuhësisë. Këtu ai sqaron një varg problemesh. Interesimi i popujve të lashtë për gjuhën e njëri-tjetrit; mendimet e dijetarëve të vjetër e të rinj për gjuhën; fillet e interesimit të dijetarëve për gjuhësinë dhe zhvillimi e përparimi i 18 Po aty. f Po aty, f Po aty, f

7 ujq etj. 21 Një popull që ka mendim dhe vlerësim të këtillë për fqinjët e vet e humb saj; roli dhe ndihmesa e gjuhësisë për shkencat e tjera; gjuhësia në Perandorinë Osmane etj., janë çështje që ka ngritur Samiu në veprën e tij. Edhe nga historia është i njohur fakti se në kohët e lashta nuk ka pasur bashkësi dhe marrëdhënje të ngushta mes popujve. Secili popull e ka konsideruar veten të privilegjuar. Kështu, për shembull, izraelitët e kanë parë veten si popullin e zgjedhur dhe të dashtur të Zotit, kurse të tjerët i shihnin si pabesimtarë dhe të mallkuar; grekët, të cilët ishin më të qytetëruarit e popujve të lashtë, të gjithë të tjerët jogrekë i quanin barbarë; kinezët emrin njeri e kishin kufizuar vetëm për vete, kurse të tjerët i kanë quajtur të egër, interesimin për të mësuar gjuhën e tyre, e sidomos, duke i menduar ata madje të ndryshëm nga prejardhja e tyre, a mund të paramendohet e të shpresohet se do të përpiqeshin për të hulumtuar dhe për të mësuar gjuhën e tyre, lidhjet dhe ngjashmëritë mes tyre? pyet Samiu. Historianët e vjetër grekë, shkruan ai, sado që bënin fjalë për fiset dhe popujt më të njohur të kohës së tyre, nuk jepnin asnjë njohuri për gjuhët e tyre. Edhe ata që kishin udhëtuar nëpër Azi dhe Egjipt, si për shembull, Herodoti dhe Platoni, vazhdon Samiu, nuk kanë lënë të dhëna për gjuhët e vendeve ku kishin shëtitur. 22 Për gjuhëtarin tonë, Sami Frashëri, ishte e qartë se ai që nuk mëson një gjuhë të huaj, edhe rregullat e imtësitë e gjuhës së vet nuk do të mund t i dallojë lehtë. Sipas tij, ishin popujt e tjerë që, duke qenë të detyruar të mësonin gjuhën e popujve pushtues, u interesuan për rregullat e gjuhëve. Pas rënies së qytetërimit të lashtë grek, rregullat e gjuhës greke janë regjistruar në Aleksandri nga ana e maqedonasve të lashtë, kurse rregullat e gjuhës arabe i kanë regjistruar nga asirianët dhe iranianët 23, shprehet Samiu. Fillet e interesimit të dijetarëve për gjuhën, siç mund të vërehet, Samiu i lidh me këto zhvillime. Samiu pohon se në Perëndim mësoheshin greqishtja dhe latinishja që nga koha e romakëve, kurse në Lindje mësoheshin arabishtja, persishtja dhe turqishtja. Pas një përparimi të rregullave të këtyre gjuhëve, sidomos pasi dijetarët vërejtën fjalë të ngjashme e të përafërta në mes gjuhëve, zuri fill edhe interesimi i tyre për prejardhjen e këtyre fjalëve. Në këtë mënyrë, thotë Samiu, filloi të shfaqet etimologjia, degë e gjuhësisë që ndriçon lidhjet dhe 21 Po aty, f Po aty, f Po aty, f

8 marrëdhëniet si në mes vetë fjalëve të një gjuhe, ashtu dhe lidhjet e përbashkëta në mes gjuhëve të ndryshme. Etimologjia në atë kohë, sipas Samiut, qe në nivelin sa ende nuk mund të jepte asnjë mendim dhe asnjë dëshmi të qartë. 24 Për lidhjet dhe marrëdhëniet në mes gjuhëve nuk ishte shfaqur ndonjë mendim i drejtë, pohon Samiu. Në Evropë, vazhdon ai, për shkak të besimit fetar, besohej se të gjitha gjuhët kishin prejardhje të përbashkët nga hebraishtja, por po të shihet me sy kritik thelbi i këtyre mendimeve dhe i kësaj gjuhe, gjykon Samiu, del se ata janë munduar kot të gjejnë lidhje dhe marrëdhënie në mes gjuhëve evropiane dhe hebraishtes. 25 Pra, duke u mbështetur në shpjegimet e dhëna më lartë, kemi të drejtë të besojmë në pikëpamjet e Samiut se: Mënyra e ndarjes së gjuhëve në lloje e në grupe, në nëngrupe e në degë; mënyra e klasifikimit të gjuhëve të popujve dhe kombeve, si dhe njohuritë dhe përfundimet e drejta shkencore për lindjen e gjuhës dhe për mënyrën e formimit të saj, janë zbulime të kohës së re. Këto fusha, vazhdon Samiu, përbëjnë një shkencë të veçantë (gjuhësinë) që nga gjysma e këtij shekulli (gjysma e shek. 19 M.P.) Sami Frashëri vë në pah rëndësinë e madhe që ka gjuhësia 27 jo vetëm si shkencë që merret me çështjet gjuhësore, por edhe si një shkencë që ka lidhje të ngushtë me historinë. Ai vë në dukje edhe lidhjet e saj me gjeologjinë dhe antropologjinë. Duke folur për rëndësinë që kanë për historinë antropologjia dhe gjuhësia, të cilat sipas tij mbështeten në gjeologjinë, Sami Frashëri shkruan: Antropologjia dhe gjuhësia, që janë krijuar pas gjeologjisë, kanë hapur një faqe të re në historinë e njerëzimit. Kjo shkence e re, duke shembur godinën e vjetër të historisë, i ka vënë themelin një godine të re, të mbështetur në fakte dhe në argumente. Tashmë historia e njerëzimit nuk përbëhet nga disa përralla të mbinatyrshme të sajuara nga rrëfime të prapambetura, as nga disa pushtues të dyshimtë të botës, e as nga ngjarjet e trilluara të disa heronjve të pavërtetë. Është e domosdoshme të bëhet fjalë për historinë e njerëzimit, për qenien dhe racën e 24 Po aty, f Po aty, f Po aty, f Në gjuhët evropiane emërtohet Linguistikë. Edhe pse kishte pasur mendime të ndryshme sa i përket emërtimit, meqë ky term është i thjeshtë, i qartë dhe i përshtatshëm, thotë Samiu, fitoi ndaj të tjerëve dhe gjeti shtrirje më të madhe. Në osmanishte Samiu e emërtoi Ilmu-l-lisan (Shkenca mbi gjuhën). Këtë shpjegim Samiu e kishte dhënë në veprën e tij Yine Insan, nr. 26, Istanbul... (Në gjuhën shqipe e përktheu Mehdi Polisi, Sami Frashëri, Përsëri njeriu, nr. 19, Logos-A, Shkup,

9 njeriut në përgjithësi dhe për gjendjen e natyrshme e për sjelljet e përgjithshme të kombeve dhe të popujve në veçanti. Dhe kjo ka të bëjë me antropologjinë e gjuhësinë, që kanë ndjekur metodat e gjeologjisë. Këto shkenca shënuan përparime shumë të mëdha për një kohë shumë të shkurtër 28, shkruan Samiu, për të thënë më poshtë se Arritjet e tyre të mëtejme do të nxjerrin në shesh shumë të vërteta dhe do të shërbejnë për të zbuluar fshehtësitë e natyrës dhe të krijimit të saj. 29 Gjuhësia, si shkencë e re dhe si shkencë që hodhi hapa gjigantë dhe të pandërprerë që kur zuri të shfaqet, thotë Samiu, duke hyrë në mesin e shkencave më të rëndësishme, tërheq vëmendjen e dijetarëve në tërë Evropën dhe sidomos në Gjermani, në Angli dhe në Francë, ku kanë dalë dijetarë që merren rregullisht vetëm me këtë shkencë. 30 Sipas Samiut, ajo që i shërbeu më së shumti përparimit të shkencës së gjuhësisë, është dëshira për të mësuar më shumë gjuhët që fliten anekënd rruzullit tokësor. 31 Kjo bëri që në Evropë, përveç greqishtes dhe latinishtes dhe bijave të tyre, evropianët të interesohen, thotë Samiu, edhe për mësimin e hebraishtes, asirishtes, arabishtes, indishtes dhe kinishtes (kinezishtes), te njohura me emrin Gjuhë të Lindjes. Kështu, gjuhëtarët evropianë, duke i krahasuar gjuhët që i dinin dhe, duke i shënuar e duke i regjistruar lidhjet e marëdhëniet midis tyre, ata themeluan gjuhësinë. Si gjuhëtar e filolog, Samiu shfaqi interesim të veçantë për gjuhët e lashta. Duke bërë fjalë për detyrën e gjuhësisë në studimin e gjuhëve të lashta, ai shkruan: Zbulimi i gjuhës së lashtë indiane, që quhet Sanskrite dhe i gjuhës së vjetër iraniane, që i thonë Zend, thuajse ka hapur një derë të ndritshme për gjuhësinë. Gjurmët e këtyre gjuhëve, të 28 Sami Frashëri, Gjuha, f Po aty, f Sami Frashëri ka qenë në dijeni të plotë me të arriturat e gjuhësisë në Evropë. Në enciklopedinë e tij Kamus al-a lam II, f shkruan për biografinë e gjuhëtarit të njohur gjerman të gjuhësisë krahasimtare Frantz Bopp-in: Ishte nga më të mëdhenjtë e dijetarëve që është marrë me linguistikë, d.m.th. me studimin e thelluar të gjuhëve. Ky është dijetari i cili ka zbuluar gramatikën (metodën) krahasimtare të gjuhëve të ndryshme në mes të të cilave gjenden afërsi dhe marrëdhënie. Ka lindur më 1791 në qytetin Majnsa të Gjermanisë dhe ka vdekur më Një kohë të gjatë, shkruan Samiu për të, ka qenë mësimdhënës i gjuhës sanskrite në Berlin. Është pranuar dhe anëtar akademie në Akademinë Franceze. Ka shkruar disa libra për marrëdhëniet, afërsitë dhe ngjashmëritë në mes indishtes së vjetër e persishtes dhe gjuhëve evropiane. Më e rëndësishmja nga këto vepra është Gramatika krahasimtare e gjuhëve të lartëpërmendura, e cila është vepër shumë e respektuar e që përbëhet nga 4 vëllime. Kjo vepër është përkthyer në shumë gjuhë, shkruan Samiu. Samiu në Kamus al-a lam shkruan edhe për një numër të konsiderueshëm dijetarësh evropianë (unë i kam nxjerrë rreth 50 zëra të këtyre fushave) që janë marrë jo vetëm me gjuhët e Perëndimit por edhe me ato të Lindjes, nga më të lashtat: sanskritishten, zendishten, pehlevishten, asirishten, haldeishten, indishten, hebraishten, arabishten, sirianishten, kinishten etj. 31 Sami Frashëri, Gjuha, f

10 cilat shihen te gjuhët që fliten sot në çdo anë të Evropës, ruajnë dhe paraqesin një pjesë shumë të rëndësishme të paregjistruar të historisë njerëzore dhe përfytyrimet e formuara mbi bazën e një mendimi krejtësisht të gabuar për gjuhën hebreje, si gjuhë nënë e gjuhëve të tjera, janë shembur dhe janë zëvendësuar me gurthemelin e gjuhësisë 32, shkruan Samiu. Gjithashtu hebraishtja, asirishtja dhe arabishtja bashkë me veprat që i kanë lënë pas vetes disa popuj të lashtë, si: fenikasit, egjiptasit, asirasit, nga njëra anë, së bashku me hulumtimet dhe krahasimet e gjuhëve: turke, mongole, ujgure, jakute, lapone dhe hungareze, nga ana tjetër, të gjitha këto kanë shërbyer mjaft për përparimin dhe përhapjen e gjuhësisë 33, gjykon Samiu. 5. Ndërsa në Evropë gjuhësia përparonte dita më ditë, duke u hapur shkolla, biblioteka, shtypshkronja, qendra për mësimin dhe studimin e gjuhëve të ndryshme, në Lindje gjuhësisë as që i njihej emri, përveç disa artikujve, siç u tha më lartë, që i kishte shkruar vetë Samiu. Dhe kjo e shqetësonte gjuhëtarin tonë, Sami Frashërin. E shqetësonte për faktin se ai, duke u mbështetur në osmanishten, për njohjen e së cilës duhet të mësohen tri gjuhë: turqishtja, arabishtja dhe persishtja, të cilat u takojnë tri grupeve më të mëdha që fliten në rruzullin tokësor: turqishtja gjuhëve turanike, arabishtja gjuhëve semite e hamite dhe persishtja gjuhëve indoveropiane, merr përgjegjësinë të thotë se jemi në gjendje që ta hulumtojmë shkencën e gjuhësisë edhe më mirë se të gjitha kombet dhe popujt e tjerë. Tri gjuhët e përmendura, që janë pjesët përbërëse kryesore të osmanishtes, janë të mjaftueshme për të mësuar edhe për degët e tjera të këtyre tri grupeve të gjuhëve, për të dhënë idenë rreth lidhjeve që ekzistojnë në mes tyre, shkruan Samiu. Arsyet e mosnjohjes dhe mosinteresimit për shkencën e gjuhësisë në Shoqërinë Osmane, Samiu i shihte në mendimet e mbrapshta të njerëzve të caktuar të kësaj shoqërie, të cilët konsideronin se të mësuarit e sankritishtes dhe zendishtes është largim nga rruga e drejtë dhe se të mësuarit e këtyre gjuhëve nuk sjell kurrfarë përfitimesh materiale. Ja pra, për shkak të ndarjes së mendimit tonë të përgjithshëm në këtë mënyrë të çuditshme, shkruan Samiu, ende nuk kemi te ne një shkollë të posaçme e të ngritur në një shkallë për të mësuar jo vetëm gjuhët, si: sanskrite, asiriane dhe hebreje..., por edhe për gjuhën arabe, 32 Po aty, f Po aty, f

11 që e vlerësojmë më se të nevojshme. Dhe, kështu, një shkencë me emrin gjuhësi, ka mbetur për ne ende e panjohur Pasi shpjegon në vija të trasha disa çështje, si, historikun, rëndësinë, përparimin, detyrat etj. të gjuhësisë, Samiu dalëngadalë futet në thelbin e problemit. Ai, në këtë studim të tijin, së pari trajton çështjen se a ka ndryshim mes njeriut dhe kafshëve të tjera për sa i përket zërit dhe tjetra, që lidhet me këtë, zëri, qoftë te njeriu, qoftë te kafsha, është natyror apo lidhet me të mësuarit, pra i përftuar? Sa i përket çështjes së parë, menjëherë mund të themi se, sipas Samiut, zëri i njeriut dhe shumicës së kafshëve është i njëjtë kur del, pra, zëri nuk është i veçantë vetëm për njeriun, sepse edhe kafshët e tjera janë të afta të shqiptojnë zëra të ndryshëm. Vetëm se Të folurit e nyjëtuar, thotë Samiu, që ndërtohet prej tingujsh (zërash) të ndryshëm, është veçori vetëm për gjininë njerëzore 35, domethënë se tingujt a zërat e artikuluar, dallohen nga britma, ushtima dhe ulurima e kafshëve. Duke folur për format dhe mënyrat e ndryshme të zërave, Samiu me të drejtë thotë se zëri është dukuri fiziologjike, që del nga mënyra e zhvillimit dhe funksionimit të organeve anatomike. Meqë formimi dhe zhvillimi i organeve anatomike nuk është i njëjtë te të gjitha kafshët, nuk ka mundësi që çdo lloj kafshe të jetë e aftë të nyjëtojë të gjitha format e tingujve, thotë samiu. Ndërkaq, dallimin në mënyrën e nyjëtimit të tingujve në mes popujve, Samiu nuk ia ngarkon ndryshimit anatomik (sepse ky dallim nuk ekziston te e njëjta gjini) por këtë e mbështet vetëm në rezultatet e ushtrimit dhe mësimit. 36 Sa i përket çështjes së dytë, a është i natyrshëm apo i përftuar zëri? Samiu, në radhë të parë, gjurmon të gjejë dallimin ndërmjet tingullit (britmës) dhe zërit. Duke e përqëndruar vëmendjen në këtë, Samiu shkruan: mund të themi se tingulli është natyror, kurse zëri është i përftuar, prandaj, lidhet me të mësuarit dhe të ushtruarit. Tingulli formohet nga shtyrja e ajrit me shumë pak fuqi, kur goja është vetëm e hapur. Ai del në mënyra të ndryshme, varësisht nga ndërtimi i fytit, gojës dhe hundës së kafshës... kurse zëri përftohet nga trajta e veçantë që merr tingulli (britma)... Gjendja e 34 Po aty, f Po aty, f Po aty, f. 31, 32. Këtu Samiu jep një varg tingujsh që mund t i shqiptojë një popull, por nuk mund t i shqiptojë populli tjetër, p. sh. tingujt emfatikë ajn, s, d, t, z, h, që janë karakteristikë vetëm për gjuhën arabe nuk mund t i nyjëtojë asnjë popull pa i mësuar dhe ushtruar. Po t i përmendnim një nga një, diskutimi do të zgjatej shumë. 11

12 njerëzve, që kanë lindur të shurdhër ose që e kanë humbur aftësinë e dëgjimit sa kanë qenë të vegjël, shkruan Samiu në vazhdim, është e mjaftueshme të dëshmojë se tingulli është i natyrshëm dhe zëri është i lidhur ngushtë me të mësuarit. Ata të pafat, që e kemi zakon t i quajmë memec, thotë Samiu, nuk janë të pagjuhë, por për shkak se kanë qenë të shurdhër, nuk kanë mundur të mësojnë gjuhë. Po të ishte zëri i natyrshëm, këta njerëz do të dinin gjuhë. Për ta argumentuar edhe më tutje çështjen se zëri (i artikuluar) është i përftuar, Samiu merr si shembull fëmijën. Fëmija nuk ka mundësi të artikulojë tinguj derisa nuk i ka mbushur nëntë a dhjetë muaj, e ndonjëherë, derisa nuk i ka mbushur një vit a një vit e gjysmë dhe, kur fillon të flasë për herë të parë edhe tingujt që nxjerr, janë shumë të mangët, porse për disa vjet ia arrin të shqiptojë tinguj të plotë. 37 Lidhur me këtë çështje Samiu sjell shembuj edhe nga bota shtazore. 7. Një problem tjetër të cilit Samiu u përpoq t i japë përgjigje ishte çështja e ndryshimit dhe dallimit mes njeriut e shtazëve të tjera lidhur me kuptimin e shprehjen, pra e lidhjes së gjuhës (të folurit) me kuptimin (mendimin). Sipas tij fjala shoqërohet me kuptimin (pra me mendimin) dhe vetëm në këtë rast ajo bëhet mjet komunikimi midis njerëzve. Duke u përpjekur të argumentojë këtë tezë, Samiu në veprën e vet Gjuha shkruan: Meqenëse të folurit është një cilësi vetëm e gjinisë njerëzore a mund t i themi folës edhe papagallit? Mjerisht jo, nuk mund t i themi, përgjigjet Samiu. Të folurit nuk përbëhet vetëm nga shqiptimi i atyre zërave, e madje, as nga shqiptimi i fjalëve të plota e të përsosura. Të folurit do të thotë, të shprehësh qëllimin dhe të kuptosh qëllimin, që shprehet me fjalë dhe fjali, të formuara me zëra të artikuluar (nënvizimi i M.P). Megjithatë, askush nuk ka parë se ka komunikim mes një njeriu dhe një papagalli ose në mes dy papagajve. Kur papagalli interpreton fjalët e mësuara nga njeriu, këto i bën vetëm sepse imiton dhe jo se i ka kuptuar fjalët. Gjuha pra, nuk është e përbërë vetëm nga shqiptimi i fjalëve nga zëra të ndryshëm. Qëllimi është të shfaqësh një ide nëpërmjet atyre fjalëve dhe të kuptosh idenë e shfaqur nga të tjerët, 38 shpjegon Samiu. Pyetjeve: Kafshët e tjera a nuk mund t i shprehin ndonjë qëllim njëra-tjetrës ose njeriut dhe, a nuk mund të kuptojnë ndonjë qëllim që synohet t u shpjegohet atyre? Samiu preferon që 37 Po aty, f. 35, Po aty, f

13 këtyre pyetjeve të mos u përgjigjemi me nxitim. Duke u mbështetur në mundësitë e shqiptimit të disa fjalëve të papagallit me anë të imitimit, do të jetë gabim të besosh në të folurit e kafshëve dhe, duke u mbështetur dhe në faktin se kafshët nuk kanë aftësi e mundësi për të folur si ne, do të jetë po aq e padrejtë të mendosh e të gjykosh se kafshët në asnjë mënyrë dhe asnjëherë nuk kanë aftësi e mundësi për të kuptuar e për të shprehur qëllimin e tyre. 39 Megjithatë, kur shtrohet çështja e krahasimit mes njeriut e kafshëve të tjera, për çfarëdo çështje qoftë, përfundimi është i qartë, - shkruan Samiu dallimi dhe ndryshimi mes tyre qëndron pikërisht në përsosuri dhe në mangësi; te njeriu nuk ka asnjë veçori e cila është sadopak e përsosur që të mos jetë e mangët te kafshët. 40 Të kuptuarit dhe të shprehurit janë dy llojesh: i pari, thotë Samiu, shprehet me tundje, lëvizje të kokës, mimikë, me shenja ose me disa veprime të tjera dhe, i dyti shprehet me tingull e me zë. Që të dyja këto mënyra i shohim të pranishme edhe te njerëzit edhe te kafshët, por te kafshët në një masë më të vogël. Për të vërtetuar dy pikat e sipërpërmendura, Samiu zbret në rrafshin praktik, duke marrë si shembull për pikën e parë komunikimin e bariut me qenin e tij 41, kurse për pikën e dytë merr si shembull komunikimin e klloçkës me zogjtë. 42 Këto gjëra mund t i provojë vetë çdokush për çdo ditë. Pasi i merr këto shembuj, do të thosha mjaft të përshtatshëm, në fund të këtij kapitulli, Samiu do të shprehet shkurt: Edhe kafshët e kuptojnë dhe e shprehin qëllimin e tyre, si me zë, si me shenja ose me sjellje, lëvizje dhe me veprime të ndryshme. Kjo veçori që është mjaft e mangët te pjesa dërrmuese e kafshëve, te njeriu është shumë e përsosur. Por, padyshim, te njeriu është madje në shkallë të ndryshme. Çdo njeri dhe çdo popull është zotërues i gjuhës varësisht nga nevoja dhe shkalla e zgjursisë dhe qytetërimit të tij... Megjithatë, meqë dallimi në mes njeriut më të qytetëruar dhe atij më primitiv, është i pa rëndësishëm në krahasim me dallimin që ekziston në mes njeriut më primitiv dhe kafshës më të zgjuar, mund të themi 39 Po aty, f Po aty, f Mjafton një veprim i bariut, thotë Samiu, për ta nxitur qenin e tij të sulmojë me një zemërim të madh dhe, po ashtu, mjafton që me një veprim tjetër ta nxisë të qetësohet dhe ta ndërpresë menjëherë atë sulm dhe atë zemërim. (S. Frashëri, Gjuha, f. 40.) 42 Kur i thërret zogjtë për ushqim klloçka përdor tjetër zë, kur nuhat se i kërcënohet ndonjë rrezik dhe kur do t i thërras nën krahë, zë tjetër, si dhe kur dëshiron që t i vijnë prapa zë tjetër, e nga ana tjetër, thotë Samiu, zogjtë, nuk gabojnë në asnjë mënyrë për ta çuar urdhrin e saj në vend.(s. Frashëri, Gjuha, f. 41.) 13

14 se vetëm njeriu është ai që flet me atë mënyrë të qartë e të vlefshme, që quhet gjuhë, dhe të gjithë njerëzit janë zotërues të gjuhës. 43 me 8. Vend të rëndësishëm në veprën e Samiut Gjuha zënë dhe çështja që lidhen shfaqjes e gjuhës; me mënyrën e lindjes së gjuhës; me përcaktimin e emrave dhe shfaqjen e fjalëve si dhe me gjendjn e zanafillës së gjuhës. Mendimet e të lashtëve se gjuha është shfaqur menjëherë dhe në formë të përsosur së bashku me njeriun e parë 44, ose se gjuha është më e vjetër se vetë njeriu 45 për gjuhëtarin tonë të madh, Sami Frashëri, janë të papranueshme dhe të paqëndrueshme. Shkenca, thotë Samiu, mbështetet sot me arsyetime dhe me argumente. Ajo ka treguar në mënyrë të qartë se në shfaqjen e parë, njeriu ka qenë në një shkallë të ulët zhvillimi por, me kalimin e kohës, ka përparuar shkallë-shkallë. Prandaj, gjuha, pohon Samiu me plotë të drejtë, lidhet me përparimin mendor të njeriut. 46 Linguisti Sami qëndron në pozita të drejta kur shprehet se njeriu në paraqitjen e parë ka pasur shumë të meta dhe ka qenë shumë i prapambetur, megjithatë, ka qenë shumë më i zhvilluar dhe më i zgjuar se të gjitha kafshët e tjera, prandaj nuk mund të mbetet farë dyshimi përse ka shkuar shumë përpara llojeve të tjera. Pasi në vazhdim shkruan për njeriun e periudhës së terciarit dhe kuaternarit, për të metat e mangësitë e tij, për mundësinë e nxjerrjes së pak tingujve të thjeshtë, të cilët dalngadalë kanë marrë vlerën e tingujve dhe pas disa kohësh kanë marrë vlerën e fjalës, Samiu thotë: Ky përparim i tillë nuk është bërë shumë lehtë. Janë dashur me miliona vjet. Njerëzit kanë jetuar shumë kohë në një gjendje që mund të quhej pa gjuhë dhe, pas kësaj kohe, kanë folur me gjuhë shumë të mangëta, sa nuk do të mund t i thuhej gjuhë. Gjuha jo vetëm që nuk ka ekzistuar para daljes së racës njerëzore, por ajo është zhvilluar pas shfaqjes së njeriut ose, thënë më drejtë, gjuha është krijuar dhe ka përparuar shkallë-shkallë. 47 Pikëpamjet e S. Frashërit lidhur me mënyrën e lindjes së gjuhës janë plotësisht të drejta. Duke e konsideruar çështje me rëndësi gjuhësore dhe që meriton t i kushtohet kujdes, Samiu shtron këtu një varg pyetjesh. Pasi njeriu është krijuar pa gjuhë, thotë 43 S. Frashëri, Gjuha, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f

15 Samiu, si ka mundur të mendojë që çdo gjëje që e rrethonte t i vinte emër, ta emërtonte, pastaj, kush i ka menduar këta emra, kush i ka vënë, shkaku i emërtimit cili është? etj. Mendimin e shumicës së dijetarëve të vjetër se njerëzit e parë janë marrë vesh mes vete që, për shembull, asaj t i themi ashtu e kësaj kështu, edhe Samiu, ashtu siç kanë vepruar dhe natyralistët, e ka konsideruar të pakuptimtë, pa bazë shkencore, madje qesharak e të çuditshëm. 48 Samiu pranon se, meqë njerëzit e parë kanë pasur organe anatomike përkatëse të të folurit, kanë qenë të aftë të nyjtojnë çdo zë që kanë dëgjuar, e zëra të tillë në ato kohë nuk kanë mundur të dëgjojnë përveçse prej kafshëve. Njerëzit e lashtë, thotë Samiu, së pari kanë zënë t i imitojnë kafshët dhe jo vetëm në gjuhë, por edhe në shumë çështje të tjera, kafshët janë bërë mësuesit e parë të njeriut, - thotë Samiu. Do të duket paksa e çuditshme që kafshët e pagjuhë dhe pa aftësi kuptimi të jenë bërë mësues. Kjo nuk është e pamundshme, por përkundrazi, shumë e natyrshme, përgjigjet Samiu, duke shtuar se sikurse çdo njeri, që ka periudhën e femijërisë, edhe bota njerëzore përgjithësisht ka kaluar një periudhë femijërore. Ajo është koha e shfaqjes së parë të gjuhës. 49 Krahasimi që bën këtu Samiu është plotësisht i arsyeshëm. Dallimi në mes fëmijërisë së secilit njeri dhe fëmijërisë së gjinisë njerëzore në përgjithësi qëndron në faktin se e para zgjat dy-tri vjet, kurse e dyta zgjat shumë kohë. Sami Frashëri pranon se njeriu ka mësuar së pari të nyjëtonte zëra të ndryshëm nëpërmjet imitimit të kafshëve, por, megjithatë, ai nuk pajtohet se çdo gjë ka lindur nga imitimi i zërit të tyre. Sipas gjuhëtarit tonë, njeriu i asaj periudhe shumë herë ka imituar edhe lëvizjet e veprimet e kafshëve dhe të gjësendeve. Kështu, për shembull, ndërsa qyqes, sorrës dhe shumë shpezëve të tjera u ka vënë emrin sipas zërit të këndimit të tyre, kalin 50, lopën, peshkun etj., thotë Samiu, i ka imituar sipas zhurmës së vrapimit, lëvizjes së këcimit të ndonjë objekti ose shushurimës së notimit. Emërtimet a trajtat e ndryshme të fjalëve për një koncept, Samiu i lidh me pamundësinë e imitimit me përpikëri të zërit të kafshëve ose të zhurmës së sendeve. Rrjedhimisht, te emrat që lidhen me këtë imitim, thotë Samiu, do të shihen kundërthënie nga dy pikëpamje. Së pari, vazhdon ai, emërtimi i çdo gjëje bëhet në rrugë të ndryshme, ose sipas gjendjes dhe mënyrës që i ka rënë në sy 48 Po aty, f Po aty, f Sipas Samiut emri i kalit në gjuhën sanskrite është esve, në persisht esb. Rrënja është es, që e lidh me këtë foljen turke esmek dhe fjalën shqipe eci (S. Frashëri, vep. e cit. f. 50). 15

16 më së pari, ose sipas gjendjes dhe mënyrës që ka arritur ta dëgjojë, ose sipas zërit dhe zhurmës së sendit dhe, së dyti, për shkak të pamundësisë së imitimit me përpikëri të të njëjtit zë ose të së njëjtës zhurmë, përpiqet ta paraqesë në mënyra të ndryshme 51, thotë Samiu. Përcaktimin e emrave ose shfaqjen, lindjen a sajimin e fjalëve të reja në kohë të lashta, Samiu e shihte edhe në imitimin e vetë gjendjeve dhe lëvizjeve të njerëzve, sidomos në britmat dhe thirrjet e tyre. Njeriu, thotë Samiu, lëshonte thirrma, si: a!, ah!, oh!, of!, ha!, hi! kur lodhej, kur hidhërohej, kur gëzohej ose kur ndiente diçka tjetër të brendshme. Thënë shkurt, vazhdon Samiu, atë që e bën cilido në fëmijërinë e vet, atë e ka bërë edhe gjinia njerëzore në kohën e shfaqjes së parë, në periudhën fëmijërore të saj. 52 Lidhur me lindjen e gjuhës Samiu nuk ndalet me kaq. Ai nuk pajtohet me mendimin e atyre dijetarëve që mbajnë qëndrimin se gjuha ka lindur vetëm nga imitimi, e as me mendimin e atyre të cilët nuk e pranojnë fare imitimin. Meqenëse të dyja këto rrugë e kanë tepruar, mendoj se e vërteta, thotë Samiu, duhet kërkuar në mesin e tyre. 53 Për Samiun janë të pranueshme edhe njëra edhe tjetra tezë. Sipas Samiut, njerëzit, sa herë që kanë dashur ta shprehin diçka në gjendjen fillestare, fillimisht e kanë treguar me shenja e lëvizje të ndryshme të trupit dhe, për ta dhënë më të qartë këtë përshkrim, përpiqeshin që së bashku me këto veprimeve të riprodhonin a të nxirrnin rastësisht edhe një zë a tingull. Në këtë kuptim, njëri nga njerëzit e parë, thotë Samiu, i cili ka dashur t i komunikonte shokut të tij lëvizjet a veprimet vij dhe shkoj ka riprodhuar rastësisht tingullin g ose v; kur ka dashur të shprehte afrimin dhe ardhjen ka riprodhuar tingullin a ose e dhe, kur ka pasur qëllim të shprehte tërheqjen dhe largimin, ka riprodhuar tingullin i. Të gjitha këto, vazhdon Samiu, në krye të herës, sigurisht janë thënë rastësisht, por me kalimin e kohës ato, duke u bashkuar e duke u kombinuar, janë përgjithësuar dhe njerëzit kanë filluar t i shprehin këto kuptime. Për të dëshmuar vjetërsinë edhe të gjuhës shqipe Samiu në këtë kuadër përmend tingujt e, a, i, të cilët ruajnë kuptimet e sipërpërmendura, p. sh. në shqip ea-ke ose ja-kë që shpreh kuptimin vij, ardhje dhe i-kë, që shpreh kuptimin tërheqje ose largim. Samiu këtu merr në shqyrtim edhe tingullin d, që shpreh kuptimin jap, me dhënë, që haset te fjalët: 51 Po aty, f. 51. Këtu Samiu jep si shembull variantet e ndryshme të lehjes së qenit: hav, av, ham etj. dhe variantet e krismës së armës kur zbrazet: pam, bam, bom, dank etj. 52 Po aty, f Po aty, f

17 persisht dâden, në greqisht dhune, dhidho, në latinisht dare, das, në shqip dha, në arabisht i tā, duke u shpreh në vazhdim për afërsinë e vendnyjëtimit të shkronjave d, dh, t. Samiu jep edhe shembuj të tjerë të formimit të fjalëve të reja në këtë mënyrë. Shkurt, thotë Samiu, ashtu siç do të mund t u themi fjalë imituese fjalëve që lindin vetëm nga imitimi, edhe këtij grupi të dytë të fjalëve të njohura, edhe pse disa gjuhëtarë u kanë thënë fjalë për marrëveshje, mendoj se do të jetë më e qëlluar nëse quhen fjalë rastësie 54, shprehet Samiu. 9. Gjuhëtari ynë, Sami Frashëri, pasi shpjegoi në mënyrë të hollësishme gjendjen e gjuhës në periudhën e parë të shfaqjes së saj, mangësitë dhe vështirësitë e komunikimit të njeriut të parë, zhvillimin e gjuhës shkallë-shkallë, arrin të thotë shkallën e zhvillimit e të begatimit të saj, e si rezultat i kësaj edhe komunikimin e lehtë. Për të komunikuar, thotë Samiu, sot përdorim lloj-lloj fjalësh, të cilat ndahen në klasa të ndryshme: në emra, përemra, mbiemra, folje, ndajfolje; në forma të njëjësit, të shumësit; në rasa emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, në gjini mashkullore, femërore; në veta; e parë, e dytë, e tretë etj., e kur shtojmë edhe fjalë shërbyese, e kemi të gatshme ligjëratën tonë të plotë e të sistemuar 55, - shkruan Samiu. Të besosh se gjuha ka qenë kështu e përsosur, që kur është shfaqur për herë të parë, se të parët tanë kur nisën të flisnin me qindra e mijëra vjet më parë i kanë përdorur gjithë fjalët dhe trajtat e tyre, se kanë mundur të flasin fjalë të lidhura dhe të sistemuara në këtë mënyrë, është sikur të përpiqesh të nxjerrësh nga barku i nënës njeri të përgatitur shkencëtar, dijetar, artist 56, - thotë Samiu. Sipas enciklopedistit tonë, Sami Frashërit, një tingull që e riprodhonin njerëzit e asaj periudhe qoftë si imitim, qoftë të rastësishëm, ka qenë njëherësh edhe emër, edhe mbiemër, edhe folje, edhe ndajfolje dhe, sipas nevojës, është përdorur në çdo pozicion. E për të shprehur e për të shpjeguar llojin dhe gjendjen e tyre, mangësitë i kanë plotësuar me gjeste 57, shkruan Samiu. Për t i argumentuar këto 54 Po aty, f Po aty, f Po aty, f Këtu Samiu merr si shembull tingullin d (u zu ngoje edhe më lartë)dhe shkruan:...kur u nevojitej (njerëzve të parë) të shprehnin kuptimin jap, me dhënë me tingullin d për të nxjerrë nga ky tingull kuptimet, si jap, jepet, dhënie, dhashë, kam dhënë, do të japë, është dhënë, nuk e kanë parë të nevojshme e të domosdoshme t i jepnin forma të ndryshme këtij tingulli, ose të riprodhonin fjalë të tjera të prejardhura nga ky tingull. Ky tingull i thjeshtë ishte i mjaftueshëm të shprehte çdo kuptim, i 17

18 mendime të tij, Samiu merr si shembull gjuhën e fëmijëve që posa fillojnë të flasin dhe gjuhën e popujve primitivë. Fëmijët në moshën një a dy vjeçare përdorin vetëm një fjalë në klasën e emrit, mbiemrit dhe foljes, kurse fjalët shërbyese, siç e shohim nga jeta e përditshme, thuajse nuk i përdorin dot. Kjo gjendje është edhe te popujt primitivë, thotë Samiu. Gjuha nuk mbeti në pozicionin e shfaqjes së saj fillestare, ajo u zhvillua për një kohë shumë të gjatë dalëngadalë dhe shkallë-shkallë bashkë me zhvillimin e njeriut, bashkë me zhvillimin e botës njerëzore. Sa më tepër që njerëzit e kthjellonin mendjen dhe trurin, aq më shumë detyroheshin të gjenin rrugë dhe mundësi për të komunikuar më shumë qëllimet e tyre; sa më shumë që shtoheshin mjetet, gjërat dhe lëndët që përdornin ose i njihnin, shtoheshin, natyrisht, edhe emrat e tyre, zgjerohej, përsosej e pasurohej gjuha 58, shprehet me të drejtë Samiu 10. Në veprën e tij Gjuha Samiu përpiqet të japë mendime edhe për klasifikimin e gjuhëve. Duke njohur mirë të arriturat e gjuhëtarëve evropianë për gjuhësinë në përgjithësi dhe për gjuhësinë krahasimtare në veçanti, si dhe duke vënë në veprim dhe njohuritë e përvojën e tij gjuhësore, S. Frashëri, përveç ndarjes së gjuhëve sipas gjenealogjisë së tyre në tri grupe më të rëndësishme: grupi i gjuhëve ariane, ai i gjuhëve semite e hamite dhe grupi i gjuhëve turanike, siç u vu në dukje më lart, bën dhe ndarjen e tyre sipas veçorive tipologjike. Edhe sipas këtyre veçorive gjuhët i ndan në tri grupe: gjuhë monosilabike (njërrokëshe), gjuhë aglutimative (përngjitëse) dhe gjuhë flektive (eptimore). Samiu jep edhe karakteristikat e secilit tip. 59 Njohësi i rrethanave përgjigjej në mënyrë të pafund botës mendore a kuptimore, e po të mos ishte i mjaftueshëm, atëherë mangësinë do e plotësonin gjestet. (S. Frashëri, Gjuha, f. 58.) 58 Po aty, f Samiu shpjegon se gjuhët njërrokëshe nuk njohin eptimin (lakimin dhe zgjedhimin), sepse fjalët e këtyre gjuhëve janë njërrokëshe, që tregojnë vetëm një ndodhi a ngjarje. Me pranëvënien e një, dy a më shumë fjalëve të këtilla, ndonëse formohet fjalë pa u bashkuar dhe pa u përngjitur me njëra-tjetrën, çdonjëra prej tyre e ruan kuptimin e vet të veçantë (gjuha kineze është gjuhë monosilabike). Edhe te gjuhët përngjitëse përsëritet e njëjta gjë, thotë Samiu, por kur disa fjalë njërrokëshe vijnë pranë njëra-tjetrës dhe formojnë një fjalë me kuptim të caktuar, kuptimin themelor e ruan vetëm njëra prej tyre, kurse të tjera shndërrohen në fjalë shërbyese a elemente formuese të saj. Këto fjalë, duke e humbur mëvetësinë, përngjiten në mes tyre (pa u bashkuar). Një nga karakteristikat kryesore të gjuhëve përngjitëse është fakti se një prapashtesë e cila ndërhyn te një fjalë, ndikon dukshëm tek ajo, sepse mund të tregojë një kuptim që te ndonjëra nga gjuhët flektive do të shprehej me disa fjalë. Këtu Samiu merr si shembull fjalën yazdıramadım të gjuhës turke, si gjuhë përngjitëse, e cila në gjuhën shqipe do të shprehej me një fjali të përbërë nga nëntë fjalë Unë nuk kam mundur ta shtyj dikë të shkruaj. Këtë shembull të turqishtes Samiu e përkthen në gjuhën frënge dhe del me të njëjtin fond fjalësh si në shqipe. E sa u përket gjuhëve flektive, thotë Samiu, çdo fjalë që tregon një ngjarje a një send, duke iu nënshtruar ndryshimit sipas kuptimit dhe përdorimit që synohet, merr trajta 18

19 gjeografike, historike e gjuhësore, Sami Frashëri, përpiqet të përcaktojë shtrirjen e këtyre tri grupeve të gjuhëve jo vetëm nga aspekti hapësinor, por edhe nga aspekti kohor. Sipas Samiut, gjuhët njërrokëshe (monosilabike) fliten në juglindje të Azisë, gjuhët përngjitëse (aglutinative) fliten në shumë treva të Azisë Veriore dhe në Afrikë, në Amerikë e në Australi, kurse gjuhët e eptueshme (flektive) fliten në Azinë Perëndimore, në Afrikën Veriore dhe në Evropë. Nga aspekti kohor, ndërkaq, vazhdon Samiu, gjuhët njërrokëshe janë shfaqur në periudhën e lindjes së gjuhës, gjuhët përngjitëse në periudhën e dytë, pasi përparoi mjaft mendimi njerëzor dhe, gjuhët flektive janë paraqitur në periudhën e tretë, që vazhdon deri në ditët tona 60, shprehet Samiu. Pra, sipas tij, gjuhët monosilabike janë të parat, prej tyre janë zhvilluar gjuhët aglutinative, e prej tyre janë zhvilluar gjuhët flektive. Mënyrën dhe shkakun e lindjes së gjuhëve përngjitëse nga gjuhët njërrokëshë dhe të atyre flektive nga gjuhët përngjitëse, Samiu e sheh si proces të lehtë, shumë të rregullt dhe të drejtë dhe rezultat i natyrshëm i përparimit të mendjes së njeriut. 61 Pyetjes: a nuk kanë qenë të nevojshme të mos ekzistonin këto tri grupe sot? Samiu i përgjigjet në mënyrë shumë të thjeshtë...raca njerëzore, thotë Samiu, e marrë në përgjithësi nuk ka përparuar menjëherë, kanë mbetur shumë popuj në shkallë të ndryshme. Përveç kësaj, vazhdon Samiu, është e domostoshme të theksohet se përparimi i gjuhës nuk varet, nuk lidhet përherë me përparimin e qytetërimit, sepse ka edhe disa rrethana që, së bashku me përparimin e qytetërimit, kushtëzojnë edhe ngecjen e zhvillimit të gjuhës, ose mbetjen e saj në gjendjen e mëparshme 62, shprehet Samiu. 11. Një problem tjetër gjuhësor, në të cilin Samiu e ka përqëndruar vëmendjen e tij është edhe problemi i origjinës së përbashkët të gjuhëve. Në rruzullin tokësor fliten shumë e shumë gjuhë. Të gjitha këto gjuhë, që fliten sot, a janë degëzuar nga një trung dhe nga një gjuhë e përbashkët, apo secili grup a secili nëngrup i gjuhëve është formuar të ndryshme dhe ndërtohen shumë fjalë të prejardhura.. Te këto fjalë të prejardhura nuk dallohet bashkimi dhe përngjitja me elemente formative dhe me fjalë shërbyese. Në thelb eptimi është tipar i posaçëm në këto gjuhë (gjuhët indoevropiane dhe gjuhët semite janë gjuhë eptimore).(s. Frashëri, Gjuha, f ). 60 Po aty, f Po aty, f Pa aty, f. 65. Shih dhe në faqen