NETWORK EKONOMİLER LMESİ VE REKABET SORUNLARI PROF.DR. İ.. YILMAZ ASLAN

Transkript

1 NETWORK EKONOMİLER LERİNİN SERBESTLEŞTİRİLMES LMESİ VE REKABET SORUNLARI PROF.DR. İ.. YILMAZ ASLAN 1. TELEKOMÜNİKASYON KASYON SEKTÖRÜ 2. ELEKTRİK K SEKTÖRÜ 3. DOĞAL GAZ SEKTÖRÜ

2 TELEKOMÜNİKASYON KASYON da Postahane-i Amire nin Sultan Abdülmecit tarafından kurulması de ilk telgraf çekme işlemi i başar arı ile gerçekle ekleştirilmesi, de ilk telefon hattı çekilmesi da da ilk telefon santrali İstanbul Büyük B k Postane Binasında nda tesis edilmesi yılında, y 406 sayılı Telgraf ve Telefon Kanunu kabul edilmesi, halen yürürly rlükte -Bu Kanun ile ülke sınırlars rları içerisinde telefon tesis etme ve işletme i görevi g münhasm nhasıran PTT Genel MüdürlM rlüğü ü ne verilmiştir tarih ve 4000 sayılı Kanunla bir iktisadi devlet teşekk ekkülü olarak Türk T Telekomünikasyon A.Ş.. (Türk Telekom) kurulmuştur.

3 TELEKOMÜNİKASYON KASYON sayılı Kanun ile, katma değerli erli telekomünikasyon hizmetlerinin sunulması için in lisans verilmesinin yolu açılmış,, gelir paylaşı şımı esasına dayanacak şekilde mobil operatörler rler ve kablo-tv operatörleri rleri faaliyetlerine başlama olanağı ğına kavuşmu muşlardır. r. -GSM mobil telekomünikasyon hizmetleri 1994 yılında y gelir paylaşı şımı esasına göre g sunulmaya başlanm lanmış 1998 den itibaren imtiyaz sözles zleşmeleri yoluyla devam etmektedir. dört d GSM operatöründen ikisi birleşti 3 kaldı GSM operatörlerinden rlerinden birisi Telekom un iştirakii

4 TELEKOMÜNİKASYON KASYON - Lisans verme yetkisi Türk T Telekom un teklifi ile Bakanlar Kurulu tarafından kullanılm lmıştır. -Ocak sayılı Kanun un ile 406 S.K değiştirildi. Serbestleşmenin başlang langıcı sayılabilecek olan bu Kanun ile daha önce Ulaştırma Bakanlığı ığı nın n elinde bulunan düzenleyici yetkiler, yeni kurulan Telekomünikasyon Kurumu na devredildi

5 TELEKOMÜNİKASYON KASYON -Mayıs s 2001 de 4673 sayılı Kanunla Ulaştırma Bakanlığı elinde bulunan lisans verme yetkilerinin de düzenleyici d otoriteye devredildi ve özelleştirme ile ilgili altın n hisse dışında herhangi bir hisse sınırlamass rlamasının n kalmadı. -Bu kanun ile tarihinde ses tekelinin son bulması kabul edilmiştir. -Kablo-TV hizmeti ise 1989 da pilot proje olarak Ankara da başlam lamış,, 1991 de de 9 büyük b k ilde özel firmalara ihale edilmiştir yılında, y altyapısı 20 ile yayılm lmış bulunan kablo-tv hizmeti 10 yılly llık k gelir paylaşı şım m sözles zleşmeleri imzalanması yoluyla sunulmaya başlanm lanmıştır.

6 TELEKOMÜNİKASYON KASYON RK Telekomun özelleştirilmesine ilişkin görüşünde; g -Kablo TV alt yapısının n ayrış ıştırılması ve ayrı özelleştirilmesini -TTnet in ayrı bir tüzel t kişilik ilik altında yürütülmesi y (çapraz subvansiyonun önlenmesi) -Turkcell in Telekomu satın n almasının n yasaklanması - perakende işi birimi içerisinde i yer alan PSTN ses hizmetinin ve bu hizmet içerisinde i yer alan şehiriçi, şehirlerarası,, uluslararası ve GSM görüşmelerinin g mutlaka ayrı iş birimleri olarak hesap ayrımına tabi tutulması Konularını incelemiş ve rekabet sorunları olarak dile getirmiştir 3G ihalesi yapıld ldı ve iptal edildi

7 TELEKOMÜNİKASYON KASYON REKABET SORUNLARI Telekom sektörde hakkında en çok şikayet olan şirket durumunda ve onu Turkcell takip etmektedir. Şikayetler genellikle çapraz subvansiyon (fiyat sıkıştırması), ayrımc mcılık, rakiplerin piyasaya girişini ini ve büyümelerini önleme, bir hizmetle birlikte başka hizmetleri de alma yönünde y nde müşterileri m yönlendirme y vb. hallere işaret i etmektedir. -TTelekom a devlet elinde iken bir kez ceza verildi

8 TELEKOMÜNİKASYON KASYON REKABET SORUNLARI Turkcell iki kez ceza aldı en yüksek y ceza rekoru Turkcell de Son iki yılda y açılma lmış bir soruşturma ve sonucunda verilmiş bir ceza bulunmuyor, Fiyatlarla ilgili olarak (Yaz FırtF rtınası kampanyası) ) yeni bir soruşturma var, tedbirli, ancak aynı tarifenin başka isimlerle devam ettiğine ine dair sonraki bir şikayet incelenmemiştir. RK tedbir kararının n uygulanıp uygulanmadığı ığını takip etme gereği i duymamakta ve genel olarak pasif tutumunu göstermesi g açısından a bu karar oldukça önemlidir.

9 TELEKOMÜNİKASYON KASYON REKABET SORUNLARI -Kablo TV ile ilgili olarak halen hiçbir gelişme yok, yakın zamanda da olma ihtimali bulunmuyor, -TK yanlış tasarımla aynı bölge için i in birden fazla kablo şirketine izin veren bir düzenleme d çıkardı -Düzenleme, her bölge b için i in yalnız z bir lisans verileceğini ini varsayan GPO SözleS zleşmeleri ile çelişkili bu nedenle yıllarca y uzayacak ihtilaflar doğdu du -ihtilaflar bitmeden Kablo TV özelleştirmesini beklemek hayaldir -dolayısıyla yla RK görüşünde g belirtilen kaygılar aynen bugün n birer gerçek ek haline dönmd nmüş bulunuyor

10 TELEKOMÜNİKASYON KASYON REKABET SORUNLARI TK ve RK tutumlarının n oldukça a pasiftir, bu durumun Telekom ve TürkcellT rkcell e e yaradığı ığını söylemek mümkün Bu durum mevzuatta ki karışı ışıklıktan ktan ve Kurumların n aralarında uyumlu çalışamamalarından kaynaklanmaktadır Çok sayıda rakip firma olan UMTH ve İnternet hizmetleri açısından ise bu şirketlerden sadece az sayıda kısmk smının n gerçek ek anlamda lider şirketlere rakip olabildiği, i, diğerlerinin genellikle kendi grup şirketlerine hizmet vererek ayakta durabildiği, i, gerek çıkışlarla gerekse birleşmeler ve devirler yolu ile hızlh zlı bir yoğunla unlaşma yaşand andığı,

11 TELEKOMÜNİKASYON KASYON REKABET SORUNLARI TK ve RK nın bu pasif tutumlarını sürdürmeleri rmeleri halinde bu trendin devam edeceği i ve sadece dikey olarak entegre olanların n yaşama ama şansı bulabileceği düşünülmektedir. Sonuç itibariyle yasal olarak serbestleşen en sektörde rekabetin sağlanmas lanması tam olarak başar arılmış değildir. Sektör r liderleri RK ve TK tarafından yeterli bir şekilde denetlenememekte, diğer rakiplere yeterli yaşam am alanı kalmasını sağlayabilecek tedbirler alınamamaktad namamaktadır.

12 ELEKTRİK 1902 yılından y itibaren özel sektör r faaliyeti olarak başlayan layan elektrik üretim ve satışı yıllary llarında devletleştirilmi tirilmiş,, 1970 yılında y TEK e e devredilmiş, belediyelerdeki dağı ğıtım m yetkisi de 1980 de TEK kapsamına alınm nmış,, 1984 de 3099 sayılı kanun daha sonra 3996 sayılı kanunlarla yerli ve yabancı sermaye sektöre çekilmeye çalışılmış,, ancak üretimde YİD, Y YİY ve İHD sözleşmeleri ile girişler olmuşsa da dağı ğıtım özelleştirilememiştir. tir. Bununla birlikte Kayseri, Çukurova ve Antalya bölgeleri b daima özel şirketlerde kalmış ış, Çeaş ve Antalya bölgesi b lgesi şirketi olan Kepez Elektriğin in de devletleştirilmi tirilmiş olmasıyla şu u anda sadece Kayseri dağı ğıtımda özel şirket olarak kalmış bulunuyor.

13 ELEKTRİK Serbestleşmede en önemli adım: 2001 yılında y 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun çıkarılması; ; Amacı: elektriğin in yeterli, kaliteli, sürekli, s düşük d k maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin t kullanımına na sunulması için, in, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine h göre g faaliyet gösterebilecek, mali açıdan a güçg üçlü,, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının n oluşturulmas turulması ve bu piyasada bağı ğımsız z bir düzenleme ve denetimin sağlanmas lanması

14 ELEKTRİK Yüksek Y Planlama Kurulu Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi ile EPK nun nasıl l hayata geçirilece irileceği i konusunda önemli somut adımlar önerilmiştir. -EPK ile Elektrik (daha sonra Enerji) Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) kurulmuştur. -Ayrıca 1993 yılında y kurulmuş olan kamuya ait TEDAŞ faaliyetine devam etmekle birlikte, TEAŞ üçe e ayrılarak, Elektrik Üretim A.Ş.. (EÜAŞ), Türkiye T Elektrik İletim A.Ş.. (TEİAŞ) ) ve Türkiye T Elektrik Taahhüt t ve Ticaret A.Ş.. (TETAŞ) ) olacak şekilde üç ayrı iktisadi devlet teşekk ekkülü olarak yeniden teşkilatland kilatlandırılmıştır.

15 ELEKTRİK -Özelleştirme Strateji Belgesi ile TEDAŞ bünyesinde bulunan dağı ğıtım şebekesi 21 bölgeye b ayrılarak, bunlardan Kayseri haricindeki 20 si yeniden özelleştirme kapsamına alınm nmıştır yılıy itibariyle, üretim aşamasa amasında kamu ve özel sektörlerin ağırlıkları 2001 yılından y beri şu şekilde gelişmi miştir yılında y EÜAŞ ve EÜAŞ ın bağlı ortaklıklar klarının n toplam kurulu güçg içindeki indeki oranı %74.3 iken, 2005 yılında y MW lık toplam kurulu gücün g n %53.8 ine (bkz. Şekil 1) inmiştir. Aynı şekilde, toplam elektrik üretimi içinde i inde EÜAŞE ve EÜAŞ ın bağlı ortaklıklar klarının n payı 2001 yılında y %70.4 iken, 2005 yılında y üretilen toplam milyon kwh elektrik üretimi içindeki i indeki payı %41.4 e e gerilemiştir.

16 ELEKTRİK ÜRETİM Elektrik Üretim Anonim Şirketi Özel Sektör Üretim Şirketleri Otoprodükt ktörler, Otoprodükt ktör r Grupları ve Lisansları Dikey BütünleB nleşme YENİLENEB LENEBİLİR R ENERJİ KAYNAKLARININ TEŞVİKİ NÜKLEER ENERJİ SANTRALLERİNİN N TEŞVİKİ YERLİ KÖMÜR R SANTRALLERİNİN N TEŞVİKİ

17 ELEKTRİK İLETİM M VE TEİAŞ İletim Şirketi İletimin Doğal Tekel Niteliği TEİAŞ ın Yeni Ticaret Kanalları Oluşturma GöreviG TEİAŞ ın Diğer GörevleriG TEİAŞ ın Eşit Davranma YükümlY mlülüğü Dikey Ayrış ıştırma

18 ELEKTRİK DAĞITIM ŞİRKETLER RKETLERİ Dağı ğıtımın n Doğal Tekel Niteliği Hizmet Verme ve Eşit E Davranma Zorunluluğu Perakende Satış Yetkisi Talep Tahminleri Hazırlama GöreviG Gerekli Yatırımlar mları Yapma GöreviG Dikey BütünleB nleştirme

19 ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ ŞİRKETLER RKETLERİ TETAŞ Özel Sektör r Toptan Satış Şirketleri PERAKENDE SATIŞ ŞİRKETLER RKETLERİ Perakende Ticaretinin Rekabet Açısından A Önemi İTHALAT İHRACAT FAALİYETLER YETLERİ ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ TÜKETİCİLER Serbest TüketicilerT Serbest Olmayan TüketicilerT

20 ELEKTRİK TARİFELER FELERİN N ORTAK ESASLARI Eşitler Arasında Eşit E Uygulanma İlkesi İlgili Şirket Tarafından Hazırlanmas rlanması Gelecek Yıla Y Ait Olması Piyasa Faaliyetleri İle İlgili Olması Bağlay layıcı Olması Maliyetleri Yansıtmas tması

21 ELEKTRİK DÜZENLEMEYE TABİ TARİFELER Bağlant lantı ve Sistem Kullanım m Tarifeleri İletim Tarifesi TETAŞ Toptan Satış Tarifesi Dağı ğıtım m Tarifesi Perakende Satış Tarifeleri TARİFELER VE ARZ GÜZENLG ZENLİĞİ TÜKETİCİNİN N DESTEKLENMESİ ve KORUNMASI Tüketicinin Desteklenmesi Tüketicinin Korunması Fiyat Eşitleme E Mekanizması

22 ELEKTRİK ELEKTRİK K PİYASASININ P İŞLEY LEYİŞİ İKİLİ ANLAŞMALAR DENGELEME PİYASASIP VE UZLAŞTIRMA Sistem İşletmecisi (MYTM) Dengeleme Sistemi Piyasa İşletmecisi (PMUM) SPOT PİYASAP YOK VADELİ İŞLEMLER PİYASASIP YOK

23 ELEKTRİK ENERJİ PİYASASI DÜZENLEME D KURUMU Başkanl kanlık k ve GörevleriG Hizmet Birimleri İdari ve Mali Özerkliği İdari ve Teknik Düzenleme D zenleme Yetkileri Ekonomik Düzenleme D zenleme Yetkisi Yaptırım m Uygulama Yetkisi İhtilafların n Hallinde Yetkileri Kamulaştırma ve Diğer İşlemlerde Yetkisi Rekabet Kurumu İle Yetki Paylaşı şımı ve Çatışması EPDK nin Denetimi Kararlarının n Denetimi

24 ELEKTRİK ÖZELLEŞTİRME ÖZELLEŞTİRİLECEK LECEK VARLIKLAR ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMY NTEMİ ÖZELLEŞTİRMEDE ÖNCELİK K SORUNU TEKEL GÜCÜG OLUŞTURULMAMASI YATAY AYRIŞTIRMA DİKEY KEY AYRIŞTIRMA KAYIP KAÇAK AK SORUNU VE ÖZELLEŞTİRME YABANCILARIN DURUMU ŞEFFAFLIK

25 ELEKTRİK Elektrik Piyasasında serbestleşme henüz z sağlanmam lanmamıştır: Fiyatlar Başbakan tarafından açıklana klanıyor Üretimde özel sektör şirketleri olsa bile diğer alanlar devletin elinde serbestleşme ve rekabete açma a ma 2011 yılına y kadar ertelenmiş durumda, sonrası için in dahi netlik yok rekabetin işleyebilmesi i açısından a 4628 sayılı kanun yetersiz Hükümetlerin bakış açısı samimi olarak rekabete açmak a değil, elektrik arz güvenlig venliğini ini sağlayabilmek amacıyla elektrik alanına na özel sektör r yatırımlar mlarını çekmek, tüm t m bu kanunlar vs hep finansman kaygısı ile yapılmaktad lmaktadır. piyasa mekanizmasına na genel olarak bir güvensizlik g var ve bu devam etmektedir

26 DOĞAL GAZ Ülkemizde doğal gaz kullanımı 1976 yılına y kadar uzanmakla birlikte Rus gazının n 1987 de gelmesinden sonra kullanım m hızla h yayılm lmıştır tarih Doğal Gaz Kullanımı Hakkında 397 sayılı KHK'nın 1. maddesi uyarınca; sıvılaştırılmış hali de dahil olmak üzere doğal gaz ithalatı konusunda Botaş'ın tekel hakkına sahip olması öngörülmüştür. 397 sayılı KHK'da doğal gazın ülke içinde i inde dağı ğıtımı yetkisi de esas itibarıyla Botas a ait olmakla birlikte, şehirlerde dağı ğıtım m hizmeti vermek üzere sermaye şirketleri kurulmasına ve bunların n dağı ğıtım faaliyetinde bulunmalarına na Bakanlar Kurulu tarafından izin verilebileceği belirtilmiştir. tir.

27 DOĞAL GAZ yılda 1 milyon m3 üzerinde gaz kullanan sanayi kuruluşlar larına gaz satış yetkisi her zaman Botas a ait olmuştur. Botaş bu şekilde, toplam gaz tüketiminin t %80 lik kısmk smını oluşturan sanayi satış ışlarında doğrudan, diğer doğal gaz satış ışlarında ise dolaylı olarak fiyatlandırma yetkisini kullanmış ıştır. 397 sayılı KHK, ve Botaş ın tekel hakkı 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile yürürly rlükten kaldırılm lmıştır. üretim tarih ve 6326 sayılı Petrol Kanunu hükümleri h tabi ancak piyasa faaliyetleri 4646 sayılı kanuna düzenlenmektedir.

28 DOĞAL GAZ Ancak 4646 sayılı Kanun un geçici 2. madde hükümleriyle h getirilen düzenleme, d ithalat serbestîsinin sinin fiilen uygulanmasını engellemektedir. Bu düzenleme d karşı şısında, hâlihazırda gaz alım m sözles zleşmesi yapılm lmış bulunan Ülkelerden, rakip ithalatçılar ların n gaz alımına, sözleşme süresince s izin verilmeyeceği, i, başka ülkelerden alımlarda ise mevcut sözles zleşmelerle sağlanan gazın n yeterli olup olmadığı incelenecek olduğu, u, dolayısıyla yla BOTAŞ ın n ithalat fiyatlarındaki belirleyici gücünün, g n, uzun bir süre s devam edeceği i anlaşı şılmaktadır. Kanunun geçici 2. maddesine göre, g BOTAŞ ın n da yeni ithalat taahhüdüne giremeyeceği i belirtilmiş,, mevcut sözles zleşmelerini %20 pazar payı kalıncaya kadar ve 2009 a a kadar devretmesi öngörülerek, ithalattaki tekelci konumunun ortadan kaldırılmas lması planlanmış ıştır.

29 DOĞAL GAZ -İLETİM Botaş elindedir ancak EPDK tarafından düzenlemeye tabi, 3. kişilerin ilerin ayrımc mcı olmayacak şekilde erişim im hakkı var -DAĞITIM Dağı ğıtım m her bölgede b tekel, perakende ticaretine yer verilmemiş,, dağı ğıtıcı aynı zamanda perakendecidir, ayrımc mcı olmayan bir erişim im hakkı tanınm nmıştır -PERAKENDE düzenlenmemid zenlenmemiştir, mutlaka dağı ğıtımdan ayrılm lmış bir perakendecilik düzenlenmelidird

30 DOĞAL GAZ -SERBEST TÜKETT KETİCİ 1 Milyon m3 yılly llık k tüketimi t olanlar ihtiyacı olan gazı istediği i yerden alabilirler, rekabetin tesisi açısından a çok önemli olmakla birlikte eşik değer er indirilmelidir -FİYATLAR YATLAR 4646 sayılı Kanun un 15. maddesinde Üst Kurul a a verilen yeni görevler g sayılırken; doğal gaz piyasası içerisinde rekabetin hiç veya yeterince oluşmad madığı alanlarda, fiyat teşekk ekkülüne ilişkin usul ve esasları düzenlemek, doğal Gaz Piyasası Kanunu'nda belirlenen faaliyetlere ilişkin tarifeleri onaylamak veya tarife revizyonları hakkında karar almak. hükmüne yer verilmektedir.

31 DOĞAL GAZ SON DURUM -Shell, Bosphorus, Enerco,, Avrasya Gaz ilk sözles zleşme devirlerini gerçekle ekleştiren şirketlerdir. Henüz Shell dışındakiler toptancılık faaliyetlerine başlayamam layamamışlardır, r, Shell in bir ay kadar önce operasyonlara başlad ladığı bilgisi alınm nmıştır. SözleS zleşme devirleri ile birlikte BOTAŞ,, yeteri kadar müşteriyle m olan sözles zleşmeyi de fesih ederek yeni ithalatçılar ların n piyasaya girişlerine olanak tanımaktad maktadır yılına y kadar hedefe ulaşı şılma olanaklı görünmemektedir yılında y TürkiyeT rkiye de 30,1 milyar metreküp p doğalgaz tüketilmit ketilmiş olup bunun 862 milyon metreküpü yerli üretimden karşı şılanmıştır. Bu çerçevede evede 2006 yılındaki y tüketimin t %96,5 sı ithalat, %3,5 ü yerli üretimden karşı şılanmıştır.

32 DOĞAL GAZ Rekabet Sorunları Bu güne g Kadar Yansıyanlar Fahiş fiyat iddiası hakkında RK inceleme yapmaktan kaçınm nmış bu konuda EPDK yetkilidir demiştir. Kimlerle Kesintili Gaz SözleS zleşmesi, kimlerle Kesintisiz Gaz Sözleşmesi yapılaca lacağı konularında nda EPDK yetkili olduğuna una karar verilmiştir. Serbest tüketicilerin, t keticilerin, dağı ğıtım şirketlerinden almak zorunda olup olmadığı ığına ilişkin şikayete de bakmamış EPDK yetkili görmg rmüş. RK teorik olarak kanundaki hükme h de atıf f yaparak bu alanda yetkilerinin devam ettiğini ini belirtiyor, ancak şimdiye kadar esasa ilişkin bir karar vermekten kaçınm nmış bulunuyor. Ya mahkemeleri ya da EPDK Yİ yetkili göstermig stermiştir. tir.

33 DOĞAL GAZ Genel olarak karşı şılaşılabilecek rekabet sorunları şunlardır: r: Çok uzun sözles zleşmeler meler giriş engeli yaratır Yeniden satış yasağı ğı, İhracat yasağı ğı,, teslim yeri dışına satış yasağı paralel ticareti ve rekabeti önler fiyatların n petrole endekslenmesi (arz talep dışıd etkilenme) üreticilerin, iletim, dağı ğıtım m ve perakende düzeyinde de (göreli düşük d k olsa bile) güçg kazanması dikey entegrasyon ve giriş engeli yaratır

34 DOĞAL GAZ Boru hatlarına erişim im olanaklarının objektif ve eşitlike itlikçi i kriterlere bağlanmas lanması serbest tüketici t limitlerinin düşürülmesi daha çok pazarın rekabete anlaması anlamına na gelir depolama olanakları ve depolara ayrımc mcı olmayan erişim im olanakları sağlanmal lanmalıdır

35 NETWORK EKONOMİLER LERİNİN SERBESTLEŞTİRİLMES LMESİ VE REKABET SORUNLARI PROF.DR. İ.. YILMAZ ASLAN Dikkatle dinlediğiniz iniz için i in teşekk ekkürler