Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları

Transkript

1 Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları TÜRK YE B L MLER AKADEM S B L M ET KOM TES Prof. Dr. Cumhur ERTEK N (Baflkan) Prof. Dr. Nihat BERKER Prof. Dr. Asl han TOLUN Prof. Dr. Dinçer ÜLKÜ Katk da Bulunanlar Prof. Dr. Do an Aksan Prof. Dr. Ayfle Erzan Prof. Dr. Adnan Güriz Prof. Dr. M. Orhan Öztürk 05 MART 2002 Prof. Dr. Gürol Irz k a yap c elefltirileri için Türkiye Bilimler Akademisi teflekkür eder. Türkiye Bilimler Akademisi Y a y n l a r

2 Ç NDEK LER Önsöz Girifl I. Bilimsel Araflt rman n Do as ve Bilim nsanlar n n Görev ve Sorumluluklar Bilim nsanlar n n Sorumluluklar Bilim Kurumlar n n Sorumluluklar TÜRK YE B L MLER AKADEM S YAYINLARI S ra No: 1 Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti i Komitesi Türkiye Bilimler Akademisi Bu kitab n tüm yay n haklar sakl d r. Tan t m için yap lacak k sa al nt lar d fl nda yay nc n n yaz l izni olmaks z n hiçbir yolla ço alt lamaz, CD ya da manyetik bant haline getirilemez. II. Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Araflt rmada Varsay m vetasar m Araflt rma Projesi, Protokolü ve Metodolojisi Denekler Araflt rma Verilerinin Arflivlenmesi Araflt rma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin Yay na Dönüfltürülmesi Yazarlar n S ralanmas Yöntemler Kaynak Gösterme (At flar, Göndermeler) Bilimsel Yay nlarda Teflekkür Konusu Hakemli Dergilerde De erlendirme (Peer Review) Bilimsel Bilginin Tan t m ISBN: Birinci Bas m: May s 2002 ( adet) Tübitak Matbaas -Ankara, 2002 Atatürk Bulvar No: 221, Kavakl dere Ankara Tel: Faks: e-posta: tuba@tuba.gov.tr III. Bilimsel Araflt rmalarda Kusurlu Davran fl n Tan m ve Nedenleri Bilimde Etik D fl Davran fl Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araflt rma Yinelenen Yay n Sahtecilik, Sapt rmaca ya da Aldatmaca Uydurmac l k Afl rmac l k Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar - 3 -

3 Bilimde Etik D fl Davran fl n Nedenleri IV. Bilim nsan, Etik ve Toplum V. Akademik Etkinlikler ve Etik Akademik Yükseltilmede ve Ödüllendirilmede Etik ve Sorunlar E itimde Sorunlar ve Kopyac l k Mali Deste e liflkin Etik Sorunlar VI. Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik T p Eti i Özgürlü e Sayg lkesi Adalet lkesi Yarar - Zarar lkeleri Sa l k Bilimlerinde Etik ve Toplum Ö retim Üyesi Olarak Hekim ve Etik VII. Bilimde Etik D fl Davran fl Karfl s nda Neler Yap labilir? Bilimde Etik D fl Davran fllar Nas l En Aza ndirilebilir Ülkemiz ve Bilimde Etik D fl Davran fllara Karfl Yaklafl mlar VIII. Bilim Eti inde Temel lkeler Yararlan lan Kaynaklar Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

4 ÖNSÖZ Bilim ahlak, kuruluflundan bu yana, Türkiye Bilimler Akademisi nin öncelikli bir ilgi alan n oluflturmufltur. Akademi üyeleri, ülkemizde bu konuyla ilgili eksikliklerin giderilmesi ve bilimde etik d fl davran fllar n üstüne kararl biçimde gidilmesinde Akademinin daha etkin bir rol oynamas yönünde beklentilerini dile getirmifllerdir. Akademi Genel Kurulu 1998 y l nda Akademinin kendi d fl ndaki kurulufllarca veya üyeleri d fl ndaki kiflilerce sergilenen etik d fl davran fllara karfl hukuki bir yapt r m gücü olmad n saptam fl, ancak kendi üyeleri ile ilgili olarak ortaya ç kabilecek etik konular incelemek üzere bir Onur Kurulu kurmufltur. Bilim eti inin, bir bilim akademisi için, yaln zca kendi üyelerinin kusurlu davran fllar n inceleme ile s n rl kalacak bir konu olmad aç kt r. Sorunun yaln zca bilimde etik d fl davran fllar n izlenerek yapt r ma ba lanmas ile s n rl bir çerçevede ele al nmas da yeterli de ildir. Türkiye Bilimler Akademisi, 2001 y l nda, bu yanlar n da göz önüne alarak bilim eti i konusunda çal flmak üzere ikinci bir kurulu, Bilim Eti i Komitesi ni, oluflturmufltur. Bu komitenin amac ülkemizde bilim eti i ilkelerinin belirlenmesine ve ülkemiz bilim insanlar n n, özellikle genç bilimcilerin, bu ilkeler do rultusunda bilgilendirilmesine ve bilinçlendirilmesine hizmet edecek bir platform oluflturmakt r. Bu yolla, yeni yetiflecek kuflaklar n bilimin, akademik ilerleme ve sosyo-ekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok, insanlar yücelten bir u rafl, bir ülkü oldu u yönünde ayd nlat lmalar hedeflenmektedir. Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti i Komitesi, üstlendi i görev çer Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar - 7 -

5 çevesinde ilk aflamada, bilim insanlar na ve doktora ve uzmanl k çal flmas yapan ö rencilere ulaflmak üzere "Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar " bafll kl bu rehber kitab haz rlam flt r. Bilimle ilgili do ru davran fl ilkelerini ortaya koyan bu kitab, konuyu derinlemesine inceleyecek baflka kitaplar n izlemesi öngörülmektedir. Yukar da da aç kland gibi bilim eti i, bilimsel araflt rmalar n yürütülmesinde ve sonuçlar n n yay nlanmas nda izlenecek kurallarla veya bu süreçteki kusurlu davran fllarla s n rl olabilecek bir konu de ildir. Ülkemiz bilim toplulu unun, etik d fl davran fl ve uygulamalar n önlenmesinde etkili olabilecek mekanizmalar yaflama geçirmenin ötesinde, bilim eti inin daha soylu yanlar yla u raflabilme becerisini de sergilemesi gerekir. Ça dafl ülkelerin bilimdeki geliflmelerin toplum ve çevre ya da daha genel anlamda insanl k ve dünya üzerindeki etkilerini tart flt bir dönemde Türk bilim insan bu tart flmalar n d fl nda kalmamal d r. Ülkemiz bilim toplulu u, bilimin buyurucu olmayan, akl n üstünlü üne ve düflünce özgürlü üne dayanan do rular üzerinde birlefltirici ve yüceltici nitelikleriyle ve bunlardan kaynaklanan etik içeri iyle de alg lanmas n n yayg nl k kazanaca günlerin beklentisi içindedir. Sayg lar mla, Prof. Dr. Engin Bermek Akademi Baflkan Mart 2002 G R fi nsan n olaylar anlama merak, onu daha ilk ça larda soru sormaya ve yan t aramaya yöneltmifltir. Bu itici güç, do an n anlafl lmas nda en güvenilir, mant ksal ve nicel bak mdan s nanabilen yolu sa layan bilimsel araflt rman n ve onun sonucunda da, bilimin do mas na ve geliflmesine yol açm flt r. Bilimle gündelik yaflam için gerekli olan bilginin uygulanmaya konuldu- u teknoloji, uzun süre ayr mecralarda, birbirinden bir ölçüde ba ms z olarak geliflmifltir. 19. yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren bilimsel bulgular teknolojik uygulamalara yol açm fl, teknolojik geliflmeler de bilimsel araflt rmalara ivme kazand rm flt r. Buna koflut olarak, merak giderici temel araflt rmalar n yan s ra teknoloji yönelimli araflt rmalar da a rl k kazanm flt r. Günümüzde bilim ve teknoloji iç içe geçmifltir. Bu iç içelik, gündelik yaflam, sosyo-ekonomik geliflmeyi ve çevreyi do rudan ve büyük çapta etkilemekte, bilim-teknoloji-endüstri-ekonomi iliflkilerinin yo unlu u, insanl haz rl kl olmad baz yeni durumlarla, bilim insan n ise yeni sorumluluklarla karfl karfl ya b rakmaktad r. Bilim insan n n bu sorumluluklar n n üstesinden gelebilmesinde bafll ca dayana do ruluk, erdemlilik gibi nitelikleri kapsayan bilim eti idir. Bu kitap, bilim eti i normlar n n bilim yaflam m zda ve toplumumuzda yayg nlaflarak yerleflmesine katk sa lamak amac yla haz rlanm flt r Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar - 9 -

6 I. B L MSEL ARAfiTIRMANIN DO ASI VE B L M NSANLARININ GÖREV VE SORUMLULUKLARI Bilimsel araflt rmalar, bilim insanlar n n do aya, insana ve topluma özgü bilgileri ortaya koyma yönündeki zihinsel çabalar n ve uygulamalar n içerir. Bilim insanlar, araflt rmalar n ba ms z olarak yürütseler bile, ortaya ç kabilecek bilginin çevre ve topluma yans mas n irdelemek ve sonuçlar konusunda gerekli uyar lar yapmak sorumlulu unu da tafl rlar. Bu nedenle, bilimsel ve teknolojik geliflmelerin günümüzde toplum ve do a üzerinde yo unlaflan etkileriyle birlikte bilim insanlar n n toplumsal ve etik sorumluluklar da giderek artmaktad r. Bilimde ve bilimsel araflt rmada ilerleme, güvene dayan r. Bilim insanlar, bilim dünyas n n kendilerine duydu u güveni koruyacak nitelik ve nicelikte araflt rmalar yapmak zorundad rlar. Yaln zca bilim dünyas n n de- il, toplumun da bilim insanlar na güven ve sayg duymas çok önemlidir. Toplumsal güvenin kazan l p korunmas nda dürüstlük ve titizlik yaflamsal önem tafl r. Bilimin uzun geçmifle dayanan gelene inden kaynaklanan ve bilim toplulu u içinde kendili inden gerçekleflen bir denetleme yüzy llar boyunca bilim eti ine dayal güven ortam n büyük ölçüde sa lam flt r. Ancak, bilimde sa lanan bu güven ortam özellikle son 20 y l aflk n bir süredir çeflitli geliflmeler ve toplumsal de iflmeler sonucu zorluklara ve sars nt lara u ram flt r. Bunun bafll ca nedenleri flunlard r: 1. Bilimsel araflt rma destekleri ve kaynaklar için gereksinim giderek Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

7 Bilimsel Araflt rman n Do as ve Bilim nsanlar n n Görev ve Sorumluluklar Bilimsel Araflt rman n Do as ve Bilim nsanlar n n Görev ve Sorumluluklar artm fl ve bu yönde bilim insanlar aras ndaki yar flma h zlanarak büyümüfltür. 2. Yay nlar bilimsel baflar n n ölçütü olarak daha fazla önem kazanm fl, bu da, bilim insanlar üzerinde bask lar yaratm flt r. Böylece, en k sa yoldan yeni bilimsel veri ve sonuçlara ulaflma çabas na girilmifltir. 3. Bilimsel araflt rmalar n say s n n patlama ölçüsünde artt günümüzde, etik sorunlar da bu patlamaya paralel olarak ço alm flt r. Biyomedikal araflt rmalar ile sosyal bilim alan ndaki çal flmalarda etik konular hep ön planda olmufltur. Çünkü, burada insan ve toplum do rudan araflt rma konusudur. Biyomedikal ve biyoteknolojik araflt rmalardaki ilerlemelerle birlikte etik sorunlar da, genetik çal flmalarda oldu u gibi artm flt r. Geleneksel bilim anlay fl içinde kendili inden gelen düzenlemeler, ne yaz k ki, günümüzde yeterlili ini yitirmifltir. Bütün bunlar baz bilim insanlar n n dürüstlük anlay fllar nda, meslek normlar nda ve uygulama ilkelerinde yeni aray fllara yol açm flt r. Bu geliflmeler ve aray fllar, bilim insanlar n n bilimsel sorumluluklar n n yeniden gözden geçirilmesini gündeme getirmifltir. tav r içinde olmak; bu tav rlar n bilimsel makale yaz m nda tam olarak korumak Bilimsel araflt rman n tüm evrelerinde titiz bir dürüstlü ün temel oldu u belirtilmiflti. Bu nedenle, araflt rmac n n yaln z kendisinin de il, içinde bulundu u araflt rma grubunun tüm üyelerinin de bilimde etik d fl davran fllara girmesi kesinlikle önlenmelidir. Bilim Kurumlar n n Sorumluluklar stenilen düzeyde etkin bilimsel araflt rmalar yapabilmek için, bilim insanlar n n çal flt bilim kurumlar n n da bu yönde kurallar, gerekli altyap lar ve saydam yönetimleri olmal d r. Kurumlar n ilk sorumlulu u, kurum içinde bilim insanlar n n nitelikli bilimsel araflt rma yapabilmeleri için elveriflli kurallar gelifltirmeleri ve uygun bilimsel ortam sa lamalar d r. Bilimde etik d fl davran fllara karfl duyarl ve donan ml olunmal ve bunlara karfl yap sal ve düzenleyici önlemler al nmal d r. Çeflitli bilimsel konularda etik ilkeler aç s ndan sivil toplum kurulufllar yla iflbirli i yap lmas nda yarar vard r. Bilimsel kurumlarda etik kurullar kurulmal, onlar n etkin ve ba ms z olarak çal flabilmeleri sa lanmal d r. Bilim nsanlar n n Sorumluluklar Bilimsel dürüstlük, temelinde güven duygusunun yatt bir kavramd r ve tüm bilimsel iliflkilerin ve ba lant lar n özünü oluflturur. Bütün bilim insanlar n n güvene ve dürüstlü e dayal de erleri korumalar elzemdir. Bilimsel araflt rmaya kat lanlar, her zaman ve ayr cal ks z olarak afla daki temel ilkelere ba l olmal d rlar: 1. Araflt rman n tasar m ve yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara sahip olmak 2. Araflt rman n yap l fl ve bulgular n analizi s ras nda özelefltiri, dürüstlük ve aç kl elden b rakmamak 3. Ayn konu üzerinde araflt rma yapm fl ve yapmakta olan di er araflt rmac lara karfl, onlar n katk lar n içtenlikle ve aç kça teslim edici bir Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

8 II. B L MSEL ARAfiTIRMADA YAPILMASI GEREKENLER Her geliflen de erde oldu u gibi, toplumun ve bilim kurumu içinde yer alanlar n (üniversiteler vb. gibi), bilimi özünden kavrama yerine, onun sahtesinden ve sapm fl fleklinden bafllama olas l klar vard r. E er bilimde sapk nl klar, sapt rmacalar veya kusurlu davran fllar gerçek bilimsel araflt rmalardan daha çok say da olacak ise elimize geçen bir f rsat kaç rm fl oluruz. Çünkü, etik de erleri çi neyenler ço ald kça, genç ve yetenekli insanlar bilim yaflam n n içine çekebilmek zorlaflacak, genç beyinlerin kusurlu örnekleri izleyerek bilime yaklaflmalar söz konusu olacakt r. Ayr - ca, bilimde etik d fl davran fl, toplumda bilimin de erinin yükselmesini zorlaflt racak, hatta engelleyecektir. Bu bölümde bilimsel bilginin üretilmesi ya da bilimsel araflt rman n tüm evrelerini kapsayan süreçte oluflabilecek eti i ilgilendiren durumlar belirli bir s rada ele al nacakt r. Bu bölüm, ayr ca, bilimsel uygulaman n en iyi flekilde yap labilmesi için okuyucuya yard mc olmay amaçlamaktad r. Araflt rmada Varsay m ve Tasar m Bir bilimsel araflt rma, bir bilim insan n n veya araflt rma grubunun kendi özgün gözlemlerine dayanarak ya da baflka araflt r c lar n birikmifl bilgilerini kullanarak bir konuda özgün bir düflünceye varmas n gerektirir. Bu düflünce gelifltirilerek özgün bir varsay m haline getirilir. Bir tasar m ile araflt rma yapmaya karar verilir Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

9 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Kuflkusuz varsay m, kuram ve tasar m n düflünce sistemi olarak geliflmesi her zaman ba ms z bir bilim ortam içinde olmaz. Baz durumlarda devlet kurumlar veya özel kurumlar için, bu kurumlar n genel amaçlar na uygun olan güdümlü araflt rmalar yap labilir. Böylesi ba ml ve özel ödenekli durumlarda bile, bilim insanlar ba ms z, yans z, nesnel ve yarat c düflünme sistemlerini sonuna kadar korumakla yükümlüdür. Aksi halde, araflt rma sürecinde bilimsel gerçe i bulmada güçlükler veya yan lg lar ortaya ç kabilir. ster merak, ilgi veya özgün gözlem ve/veya özgün düflünce ile güdülenmifl olarak, isterse belli amac olan bir kurumda (örne in ilaç endüstrisi gibi) görevli olarak belirli konulara yönelik bilgi üretimine girmeye haz rlans n, bilim insan n n bafllang çta bir ön çal flma yapmas zorunludur. Bilimsel araflt rmaya bafllamadan önce, amaçlanan varsay m konusu ile ilgili bilim literatürünü ayr nt l flekilde gözden geçirmek, varsay m n ve özgün düflüncenin, önceki bilimsel bilgi birikimin içinde alabilece i yeri sorgulamak gerekir. Bilim insanlar okuduklar n gözden geçirirken, bilimsel kuflkuculu u, elefltirel bak fl ve bu arada yeni kavramlara aç k olma gibi tutumlar n, baflka bir deyiflle, bilimsel araflt rma disiplinini korumal d rlar. Asl nda bu tutum araflt rman n tüm süreci için de geçerli olmal d r. Özgün bir bulgu veya düflünceye de inirken, çok s k görülmeyen ancak önemli bir olguya de inmek gerekir. Bir bilim insan baflka araflt r c - lar n fikir ve görüfllerinin kendisine ait oldu u yan lg s na düflebilir. Bu durumda, meslektafllar aras nda paylafl lm fl ama yay mlanmam fl bir aç klama, kuram veya araflt rma fikri, belli bir süreç içinde bilinçalt mekanizmalarla, bu bilim insan n n kendi düflünce sisteminde üretilmifl gibi benimsenmifltir. Bu olguya bilinçalt yan lsama (Cryptomnesia) denir. Bu olay n bir etik sorun olup olmad na karar verebilmek güçtür. Sorunun konu ile ilgili kaynaklar n taranmas ya da bu konuda kat l nm fl seminer ve tart flmalar n bu aç dan gözden geçirilmesi ile çözülmesi gerekir. Araflt rma Projesi, Protokolü ve Metodolojisi Araflt rma projesi, bir çal flmay destekleyeceklere gerekçeli ve ayr nt l bir öneri olarak sunulmak üzere haz rlan r. E er çal flma bir kurum taraf ndan desteklenmeyecekse, araflt rma projesi ve protokolü yaz lmaya- bilir. Ancak, do a ve yaflam bilimlerinde teknik ve etik izleme aç s ndan ve çal fl lan bilim kurumunun yetkili kuruluna sunulmak üzere, maddi destek istenmese bile, bir araflt rma projesi haz rlamak zorunlulu u vard r. Parasal destek gören araflt rma projelerinin ise ayr nt l bir flekilde yaz lmas gerekir. Amaç, gereçler, yöntemler, denekler ve çal flmadan beklenen sonuçlar ayr nt l olarak yaz l r. Ayr ca, araflt rman n süresi ve öngörülen giderlerin dökümü de ayr nt l olarak verilir. Araflt rma etkinliklerine kat - lanlar n say s günümüzde giderek ço almaktad r. Bütün bu kiflilerin, baflta k demli araflt r c olmak üzere araflt rma içindeki yükümlülükleri ve ay racaklar zaman aç k bir flekilde belirtilir. Araflt rma protokolleri ve projelerin tümü aç k ve kar fl k olmayan bir ifadeyle yaz lmal d r. Araflt rma projesi geçerli bir bilimsel soruya yan t vermek üzere bir olay, bir kavram, bir gözlemi veya k saca bir fenomeni anlamaya katk olarak aç k bir nesnellik içinde ortaya konmal d r. Araflt rman n tasar m, mant ksal temele oturmal d r. Metodolojideki yöntemler ve teknikler baflkalar n n da tekrarlayabilece i biçimde anlat lmal d r. statistik analiz yöntemleri, araflt rman n do a ve amac na uygun ve geçerli nitelikte olmal d r. K sacas, araflt rma projesi yap lacak olan bilimsel araflt rmay tam olarak yans tmal d r. Kurum ve flirketlerden mali destek alabilmek u runa projenin nesnellikten saparak abart l bir flekilde yaz lmas, daha araflt rman n bafl nda etik kuflkular n do mas na yol açabilir. Deneysel çal flmalarda, araflt rmac lar n projeye yapt düflünce ve eylem düzeyindeki olas katk lar n aç k bir flekilde önceden belirtilmesi, ileride yaz lacak olan bilimsel kitap ve/veya makalede yazar s ralamas konusunda ortaya ç kabilecek etik sorunlar da en aza indirmifl olur. Ancak, kuramsal çal flmalarda problemi çözmede belirleyici katk n n kimden gelece- i eflitler aras nda yürütülen bir çal flmada önceden kestirilemeyebilir. Bilimsel araflt rmada araflt rman n belkemi ini metodoloji oluflturur. Bilimsel yöntemin amac, bilimsel gözlemlerin yans z olarak ortaya ç kar lmas n kolaylaflt rmakt r. Çal fl lan bilim alan na göre çok de iflik yöntemler olabilir. Deneysel araflt rma yöntem ve teknikleri ile uygun istatistik yöntemler ve ayn yöntemleri kullanarak elde edilen bulgulardaki hata paylar n n hesaplanmas, araflt rmac n n elde etti i verilerde yanl olma olas l n en aza indirir. Araflt r c lar, bu yolla di er araflt r c lar n kolayl k Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

10 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler la ayn sonuçlara ulaflmalar n sa larlarsa, önemli bir bilimsel güç de kazan rlar. Çünkü, ulaflt klar sonuçlar n baflkalar nca da kabul edilmesini ve yeni elde ettikleri bilimsel bilgi etraf nda bir görüfl birli i oluflmas n sa lam fl olurlar. Genel kabul görmüfl yöntemler araflt rmada aynen kullan labildi i gibi, yeni bir varsay m kan tlamak ve özgün bilgi üretmek için yeni yöntemler gelifltirmek de gerekebilir. Bu durumda, yeni yöntemin deneklere ve çevreye verebilece i olas zararlar ve bunlara karfl nas l önlem al naca aç kça belirtilmelidir. Ayr ca, bu yeni yöntemin benzeri her kurumda ve her yerde uygulanabilir ya da tekrarlanabilir olmas, duyarl l k ve özgüllü- ünün (sensitivity ve specificity) hesaplanmas ve ortaya konmas gerekmektedir. Yukar da da belirtildi i gibi, yöntemler ve bunun civar nda dönen paradigmalar tek yanl bir mant kla ifllememeli ve düflünülen varsay m n tersinin ç kabilece i ya da çürütülebilece i olas l da göz önünde bulundurularak düzenlenmelidir. K sacas, kullan lan yöntem yans z ve baflkalar nca da yinelenebilir olmal d r. Yeni yöntemlerin kullan lmas, bulgunun bilim dünyas nda kabul edilmesi bak m ndan araflt r c y baflka güçlüklere sokabilir. Çünkü, bilim insanlar n n yeni yöntemlerle elde edilmifl sonuçlar kabul etmeleri her zaman kolay olmayabilir ve zaman alabilir. Di er taraftan, araflt r c da yeni yöntemi bilimsel soruyu aç klamada en uygunu oldu unu görerek gelifltirmifl oldu undan, di er bilim adamlar sadece verilerin de erini de il, yöntemin de erini de tart fl rlar. Bilim çevresi, öne sürülen yeni yöntemin yeni bilginin elde edilmesinde güvenilir bir araç olarak uygun olup olmayaca konusunda emin olmak ister. Tüm bu nedenlerle yeni bir yöntemin s n rlar n n çok iyi bir flekilde çizilmesi gerekir. Yöntemler bilimde çok önemli yer tutarlar. Ancak bilimsel bilginin do as nda oldu u gibi, yanl fls z ve afl lamayacak de ildirler; yanl fla aç k olabilirler. Yetersizlikleri belirlenen veya az kabul gören yöntemlerin yerini zamanla daha iyi yöntemler al r. Böylece, yöntemler ve bilimsel bilgi paralel olarak ilerler ve biri di erine katk da bulunur. Yöntemlerin yanl - fla aç k olmas, asl nda bilimde kuflkuculu un önemini vurgulayan bir olgudur. Bilimsel bilgi ve bilimsel yöntemler eski veya yeni olsun, olas bir bi- limsel yan lg ya karfl devaml olarak sorgulanmal ve s nanmal d rlar. Sonuçta, bir bilim insan karfl s na ç kan bilimsel soruyu yan tlama süresinde yeni yöntemler gelifltirmek durumunda kalabilir. Bunu da nesnellik ilkesine sad k kalmak koflulu ile gelifltirmekten ve tart flmaya sunmaktan kaç nmamal d r. Denekler Bilimsel araflt rmada deneklerin kullan m etik aç dan büyük önem tafl r. Denek olan bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyolojik ve hukuksal varl klar n korumak ve özgün iradelerine sayg göstermek burada birincil kofluldur. Denekler gönüllü olarak ya da ücret karfl l nda hizmet verebilirler. Denek kullan m nda önemli olan hususlar flunlard r: 1. T p araflt rmalar nda insanlar n denek olarak kullan lmas, özellikle klinik araflt rmalarda kaç n lmaz görünmektedir. Ama böylesi araflt rmalarda insanlar n denek olarak kullan lmalar n n gerekçeleri aç k biçimde ortaya konulmal d r. nsan denekler üzerinde araflt rma yap lmas yaln zca önerilen araflt rma projesinden beklenen bilimsel geliflmenin baflka türlü sa lanmas n n mümkün olmad durumlarda düflünülmelidir. 2. Denekler, sa l kl veya hasta bireylerdir. Her iki halde de, araflt rma öncesinde çal flman n amac ve uygulamas tüm aç kl ile anlat larak denek ayd nlat lmal, oluru al nmal d r. Deney s ras nda denek olurunu geri çekerse, bu karar hemen uygulanmal ve üzerinde yürütülen araflt rma durdurulmal d r. Bunun için dene in araflt rmaya gönüllü olarak veya ücret karfl l kat lm fl olmas fark etmez. Bu ba lamda burada, zorunlu olarak, Bilgilendirilmifl Olur ve Etik Kurul hakk nda baz ayr nt lara girilecektir. Bilgilendirilmifl olur ve etik kurullar bireysel uygulamalarda ortaya ç kan t bbi etik sorunlar nda önemli oldu u gibi, sa l k bilimlerindeki araflt rmalarda da önemlidirler. Nas l ki hekimlik uygulamalar s ras nda hastan n özerkli ine sayg gösteriliyor, hastan n yarar gözetilerek zarar vermekten sak n l yor ve adaletli olma a özen gösteriliyorsa, sa l k bilimleri ala Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

11 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler n nda yap lan bilimsel araflt rmalarda araflt rmaya kat lan hasta veya sa l kl bireylere de ayn ilkeler do rultusunda yaklafl lmal d r. Bilim eti inin do ru olarak uygulanmas nda, araflt rma projesinin ve bununla ilgili bilgilendirilmifl olur haz rl klar n n yeterli olup olmad na karar verilmesinde en yetkili kurumlar etik kurullard r. Araflt rma yap lan tüm kurumlarda bu etik kurullar n n olmas, etkin bir flekilde çal flmas ve kurumun tam deste ini görmesi gerekir. Asl nda etik kurullar n sadece araflt rma kurumlar nda de il, sa l k uygulamas yap lan tüm kurumlarda bulunmas beklenmelidir. Anayasam z n 17. maddesinde "T bbi zorunluluklar ve kanunda yaz l haller d fl nda kiflinin vücut bütünlü üne dokunulamaz; r zas olmadan bilimsel ve t bbi deneylere tabi tutulamaz" denmektedir. Bu hüküm, araflt rma için olsun veya olmas n, herhangi bir uygulamadan önce kiflinin bilinçli olurunun al nmas anlam na gelmektedir. Hasta haklar ve t p eti i ile ilgili hemen tüm uluslararas ve uluslarüstü belgelerde olur hakk kesin bir flekilde belirtilmektedir. Al nan olurun geçerli olabilmesi için baz koflullar n yerine getirilmesi gerekmektedir. Her fleyden önce, hasta veya sa l kl denek, olur verdi i araflt rma konusunda ayd nlat lm fl olmal d r. Bu bilgilendirme hastaya uygulanacak yöntemler veya ilaç konusunda eksiksiz olmal d r. Bilgilendirme s ras nda bir yönlendirme çabas içine girilmemelidir. Denek herhangi bir zorlanma ile karfl laflmamal d r. Bilgiler herhangi bir flekilde abart lmamal, bireyin kültür düzeyine uygun düflen bir üslup ile verilmelidir. Bilgi ve kiflili i yetersiz olan bireyler normal denek olarak kabul edilmemelidir. Di er bir deyiflle, olurun geçerli olmas için ilgili bireyin, bilgileri anlayabilecek, de erlendirebilecek, karar verebilecek ve bunlar uygulamaya koyabilecek yeterlili i tafl mas gereklidir. Genellikle bilgilendirilmifl olur terimi kullan lmakla beraber, gönüllü olma ve yeterli kiflilik ö eleri ön plana al narak geçerli olur teriminin kullan lmas da tart fl lmaktad r. E er, araflt rma konusu bireyin yeterlili ine engel olan bir hastal k, örne in bunama (demans) veya küçük çocuklarla ilgili hastal klar üzerine ise, hastan n en sorumlu olan akrabas, velisi, vasisi, vekili veya herhangi bir yasal sorumlusundan ayn usullerle olur almak gerekecektir. Böylece, bir dolayl olur söz konusu olur. Baz ülkelerde bilgilendirilmifl olur un yaz l olmas istenmektedir. Ül- kemizde pek s k görülmemekle beraber, geliflmifl ülkelerde deneklere belirli bir ücret ödenmekte ancak, bu ücretin çok yüksek mebla lara ulaflmamas önerilmektedir. Mali durumu çok kötü olan deneklere para ödendi inde sak ncalar ortaya ç kabilir. Yüksek ödemeler cüretkâr ve denetimsiz araflt rmalara neden olabilir. Yap lan araflt rma yeni bir ilac n denenmesini veya yaralay c (invasive) bir yöntemi içeriyorsa, denekler için olas riskleri ayr nt l olarak hesaplamak, al nmas gereken önlemleri planlamak, bunlar deneklere anlatmak ve etik kurullara aç klamak zorunludur. Yukar da da de inildi i, gibi baz hasta gruplar, haklar n n çi nenmesi bak m ndan di er insanlara ve hastalara göre daha savunmas z ve korunmaya muhtaçt rlar. A r psikiyatrik bozuklu u olanlar, bilinç bozuklu u gösterenler, çocuklar, ileri yafll lar, bunam fl bireyler, HIV tafl y c lar ve AIDS hastalar ve tutuklular bunlar aras nda say labilir. Bu gruplar sa l k hakk ve hasta haklar aç s ndan kendi yararlar n, ç karlar n ve benliklerini koruyabilecek yeterlilikte de ildirler. Bu bireylerin haklar korunmaya al nmal ve kendi grubuna yönelik bir araflt rma söz konusu olmad sürece (örne in AIDS'te yeni bir ilac n denenmesi gibi), araflt rmalarda denek olarak kullan lmamal d rlar. Bak mevlerinde yaflayan çocuklar ve yafll lar, mahkûmlar, k fllalardaki erler, zaman zaman sa l k araflt rmalar nda denek olarak kullan labilmektedirler. Bu durumda, hem dene in hem de ba l oldu u kurum yetkilisinin olurlar n n al nmas gerekir. Kurumlarda etik kurullar oluflturulurken, bu kurullar n iflleyifl kurallar aç k olarak belirlenmeli, ulusal ve uluslararas sa l k ilkeleriyle çat flmayacak flekilde düzenlenmelidir. Etik kurullar baz durumlarda, sadece o kurumun içindeki deneyimli araflt rmac hekimler ve deontoloji uzmanlar taraf ndan oluflturulur. Baz durumlarda ise kurumun bulundu u yerleflim biriminden hukuk, felsefe ve sosyoloji uzmanlar n n da kat l m yla daha genifl bir grup oluflturulur. Nas l organize edilirse edilsin, burada iki durum önem tafl r. lk olarak, bu kurullara, tüm yaflam boyunca ahlak de erlerini en üst düzeyde tutmufl bilim insanlar ve bilge kifliler seçilmelidir. Di er bir deyiflle, etik kurullara seçilen bi Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

12 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler reylerin bizzat kendileri geçmiflte etik kurallar çi nememifl olmal d rlar. kinci olarak, etik kurullara ba ms z bir çal flma ortam sa lanmal ve d flar dan gelebilecek etkilerden tamamen ar nd r lm fl çal flma olanaklar verilmelidir. Etik kurullar düzenli flekilde toplan p, kendi kurumlar n n özelli ini de göz önüne alarak, de iflik konularda etik uygulama kurallar üretmeye çal flmal d rlar. Etik kurullar di er kurumlardaki etik kurullarla ba lant l olmal ve mümkünse, daha üst düzeyde, daha yetkili kurullar da oluflturulmal d r. 3. Denekler konusunda bir nokta, ülkemizi yak ndan ilgilendirmektedir. Bilimsel yönden geliflmifl ülkeler, zaman zaman, kendi mali ve kültürel etkileri alt nda kalm fl ülkelerle medikal araflt rmalarda iflbirli i yapmaktad rlar. Örne in, yan etkileri henüz bilinmeyen ve ABD'de Besin ve laç daresi (FDA) taraf ndan izin verilmemifl baz ilaçlara iliflkin araflt rmalar n yoksul ülkelerde uyguland bildirilmifltir. Bu koflullarda ABD'li bilim kurumu veya ilaç firmas yetkilileri ile yoksul ülkenin hekimleri aras nda bir iflbirli i oluflmakta ve böyle bir ilaç, yoksul ülkede, deneklere ücret verilerek uygulanabilmektedir. Bu durum, dünyada, deneklerin birinci ve ikinci s n fa ayr lmas gibi insan haklar ve insan onuruyla ba daflmayan çok önemli bir etik sorunu ortaya ç - karmaktad r. Geliflmifl veya geliflmekte olsun, hiçbir ülkede araflt r c hekimlerinin böyle çal flmalara girmesi kabul edilemez. 4. Bofluna (göstermelik) denek kullan lmamal d r. Uluslararas ilaç firmalar tüm araflt rma evreleri tamamlanm fl yeni bir ilac, bilimsel olarak geri kalm fl bir ülkenin t p fakülteleri ve di er sa l k kurumlar na sunarak bu ilaçla bilimsel araflt rma yapmalar n önerebilirler. Burada ilac n etkinli inin bilimsel olarak s nanmas söz konusu de ildir: Reklam n yapmak amac yla, ilaç üzerinde sanki o ülkedeki kurumlarda araflt rma yap l yormufl gibi bir izlenim verilmek istenmektedir. Üniversitelerin ve t p mensuplar n n bilimsel onurlar n zedeleyecek böyle bir tuza a düflmemeleri gerekir. Verilecek mali desteklere de kap lmamak gerekir. Ayr ca, bu yolla, kontrol grubunu oluflturan kiflilere de gerekli olmad halde ilaç verilmifl olur. 5. Epidemiolojik çal flmalarda deneklerin özel yaflamlar na ve toplumdaki konumlar na sayg gösterilmesi ve deneklerin kimliklerinin sakl tutulmas gerekir. Gizlilik ilkesine titizlikle uyularak her dene e bir rumuz veya kod numaras verilmeli ve dosyas, araflt rma grubundaki yaln zca bir veya iki araflt r c taraf ndan bilinen bir yerde saklanmal - d r. Tutulan kay tlar ve eldeki bilgiler hastan n onay olmadan üçüncü kiflilere aktar lmamal d r. 6. Hayvan deneyleri: Baz araflt rmalar n insan üzerinde yap lmas bilim ahlak na, insan haklar na ve onuruna ayk r olabilir. Bu nedenle baz araflt rmalar n insana, en az ndan, kuramsal olarak uygulanabilirli inin anlafl lmas için, hayvanlar üzerinde yap lmas gerekir. Di er bir deyiflle, bilginin ilerlemesi, insan hastal klar n anlama ve sa alt m olanaklar n n gelifltirilmesi için canl hayvanlar üzerinde deney yapmak gerekli olabilir. Bu durumda da uluslararas etik kurallara uymak gerekir. Özetle, araflt rmada deney hayvanlar na ac ve huzursuzluk vermeyecek koflullar n sa lanmas gerekir. Deney hayvanlar deneyden sonra yaflat l yorsa hayvanlar n bar nma, beslenme ve çevre koflullar veteriner hekim kontrolünde ve uygun bir ortam içinde yap lmal d r.* Araflt rma Verilerinin Arflivlenmesi Bulgular ve çal flma verileri (deneysel, biyolojik/denekli ve klinik) araflt rmalar n birincil ürünleridir. Veriler önemli bir kaynakt r ve s k s k onlara geri dönüp analizler yapmak gerekebilir. Bilimsel bilgiye veya bir kuram n geliflmesine katk lar olabildi i gibi, yeni araflt rmalara da bir bafllang ç oluflturabilirler. Bu nedenle, tüm veriler emin ve kolay ulafl labilir bir biçimde arflivlenmelidir. Araflt rma s ras nda bafltan sona, günlük olarak yap lanlar net ve kesin kay tlar olarak not edilmeli ve kay tlar saklanmal d r. Bu kay tlar n tam olmas, düzgünlü ü, do rulu u ve gizlili i konusunda özel dikkat gerekir. Her çal flma gününün sonunda verileri tafl yan kay tla- * Avrupa Bilim Vakf 'n n (ESF) hayvanlar n deneylerde kullan m na iliflkin ilkeleri flunlard r: - Hayvanlar n duygulu varl klar olmalar n n gerektirdi i özenle muamele görmeleri; mümkün oldu unca deneylerin yerine geçebilecek (hayvanlar n kullan lmad ) alternatif deney sistemlerin kullan lmas ; - Deneylerde kullan lan hayvanlar n mümkün olan en az say ile s n rland r lmas ; hayvan kullan m na seçenek olmad durumlarda deney hayvanlar n n az ac çekece i koflullar n sa lanmas ; Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

13 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler ra, araflt r c taraf ndan tarih konup imza edilerek kiflisellik kazand r lmal d r. Kay tlar, güvenli bir flekilde dosya veya defterler içinde korunabildi- i gibi, elektronik ortamda da korunabilir. Araflt rmaya ait arfliv ve depolar n, k saca, tüm verilerin belirli bir yerde, en az ndan 5-10 y l gibi bir süre saklanmalar gerekti i öne sürülmektedir. Verileri saklama uygulamas iki aç dan önem tafl r: 1. Araflt rma sonras dönemde elde edilen bulgular n tekrarlanmas gerekti inde, veri arflivi kolayl kla ve h zl bir flekilde gözden geçirilebilir. 2. Yap lan araflt rma ile ilgili etik bir sorun ortaya ç kt nda, saklanm fl araflt rma verilerinin tekrar gözden geçirilmesi ve etik aç dan baflka bilim insanlar n n denetimine aç lmas mümkün olabilir. - Deney süresince hayvana verilebilecek ac y en aza indirmek üzere gerekli sakinlefltirici, a r giderici veya anestetik uygulamalara gidilmesi; deney hayvanlar n n kullan m n gerektiren bir çal flmadan önce, çal flman n, bilimsel ölçütleri yan s ra, hayvanlara verilebilecek ac aç s ndan da ba ms z bir uzman taraf ndan irdelenmesi, - Hayvanlar için uygun bar nd rma ve bak m koflullar n n sa lanmas ; bilim ve araflt rmadan sorumlu bakanl klar n kat l m yla hayvanlar n deneylerde kullan m na iliflkin düzenlemelerin haz rlanmas ; - De iflik ülkelerdeki farkl düzenlemelerin belirli, kamuoyunun güvenini kazanabilecek bir örnek niteli e ulaflmas n n sa lanmas ve ESF üyesi kurulufllar n belirlenen düzenlemelerin izleyicisi olmas ; araflt r c lar n ve bak m görevlilerinin hayvanlar n kullan m n gerektiren deneylerin tasar m ve yürütülmesi konular nda gerekti ince e itilmesi ve ESF üyesi kurulufllar n bu amaçla kurslar düzenlemesi; - Hayvanlar n kullan ld deneylerin sonuçlar n n yay mland dergilerin yay n kurullar n n "Yazarlar çin Bilgiler" bölümünde, deney hayvanlar n kullan m n n eti ine iliflkin duyuruyu içermesi ve ESF üyesi kurulufllar taraf ndan hayvanlarla yap lan deneylerin denetimi ve deney hayvanlar n n esenli inin korunmas n amaçlayan düzenlemelerin yay mlanmas ve düzenli biçiminde yeniden gözden geçirilerek güncellefltirilmesi. Araflt rma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin Yay na Dönüfltürülmesi Araflt rma verilerinin güvenilirli inin (reliability) ve geçerlili inin (validity) saptanm fl araçlarla elde edilmesi zorunludur. Bu verilerin baz alanlarda istatistik yöntemleriyle analizi gerekir. Sonuca ulaflma do rultusunda istatisti in bir amaç de il, bir araç oldu unu unutmamak gerekir. Araflt r c lar istatistikler içinde bo ulmamal, altta yatan özgün verileri yakalayabilmelidir. Veriler de erlendirilirken, ortaya ç kan sonuçlar yans z bir flekilde verilmelidir. Sonuçlara ulaflmada, verilerle istenilen amaç veya varsay m do rultusunda de ifliklik yap lmamal d r. Aksi durumda, bir bilim eti i sorunu ortaya ç kar ve konu etik d fl davran fla girer. Araflt rma tamamlan p, araflt r c ve grubu yeni bir bilimsel bilgiye ulaflt klar nda veya varsay mlar n n do rulu unu kan tlad klar nda, araflt rman n yay na dönüflme sürecine girilir. Yeni bilimsel bilgi veya yeni bir kuram, art k bilim dünyas na sunulup benzer konularda çal flan di er kifliler taraf ndan incelenebilir hale getirilebilir. Bunun da temel yolu bilimsel kitap veya makale dir. Bilimsel makale yaz l rken baz aflamalarda etik sorunlar ç kabilir. Bunlar n bafll calar flöyle s ralanabilir: Yazarlar n s ralanmas Gereç ve yöntemler (metodoloji) Kaynak gösterme (at flar/göndermeler) Bilimsel yay nlarda teflekkür Yazarlar n s ralanmas Yazar s ralamas, bilimde sayg nl k kazanma çerçevesinde önemlidir. Günümüzde, geçmifle göre bilimsel araflt rmalar çok daha fazla say da bireyin kat l m ile gerçeklefltirilmektedir. Baz durumlarda laboratuarlar aras iflbirli i gerekli olur. Örne in New England Journal of Medicine da 1925 y l nda makale bafl na düflen yazar say s ortalamas birden biraz fazla iken, bugün bu say alt y geçmektedir. Baz alanlarda, örne in yüksek enerji fizi i ve genetikte, yazar say s yüzlere ç kabilmektedir. Her ne ka Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

14 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler dar bu iflbirli i çok olumlu geliflmelere yol açm flsa da, yazarl k s ralamas nda farkl düflünce ve uygulamalara da neden olmufltur. Birçok alanda yazarlar listesinde bir ismin daha önlerde yer almas, daha fazla katk da bulundu u anlam na gelmektedir. Ancak, bu durum disiplinler aras nda ve araflt rma gruplar aras nda büyük farkl l klar gösterir. Baz alanlarda k - demli araflt r c listede ilk isimdir. Di er alanlarda ise, k demli araflt r c n n ad daima sonda yer al r (Gene baz alanlarda araflt rma kurumunun baflkan n n ad, makale ile do rudan ilgili olmasa bile etik olmayan bir flekilde yazarlar listesine girer. Bu, ülkemizde oldukça s k görülen bir durumdur). Baz araflt rma gruplar ise yazar s ralamas n alfabetik olarak yaparlar. Daha çal flman n bafllang c nda ve proje yaz lmas döneminde araflt rma grubu içinde olas yazar s ras konusunun aç kça konuflulmas, araflt rma ve alan n n elverdi i ölçüde bir karara ba lanmas, sonraki pürüz ve güçlükleri önler (bkz Araflt rma Projesi, Protokolü, Metodolojisi). K demli araflt r c ile genç araflt r c n n listedeki yeri konusunda da tart flmalar vard r. Genelde, genç araflt r c lara bilimsel sayg nl k kazand r lmas na özen gösterilmelidir. K sacas, yazar s ralamas nda araflt rman n özelli ine ve o araflt rma alan ndaki geleneklere ve grup içi ilkesel kararlara ba l olarak de erlendirme yap l r. Kuflkusuz bilimsel makalede ad geçen yazarlar n hepsi makalenin getirebilece i bilimsel onuru birlikte paylaflacaklard r. Ancak, makaleden ortaya ç kabilecek etik sorunlar n ve hatalar n sorumlulu unu da birlikte yüklenmeleri gerekir. S ralaman n yan s ra, yazarl a iliflkin bafll ca iki etik sorun ile karfl laflmak mümkündür: 1. Hayali (Sanal veya Gölge) Yazarl k (Ghost Authorship) veya Onursal Yazarl k (Honorary Authorship) Baz durumlarda yazar listesine, çal flmaya hemen hiç katk s olmayan birinin ad n n yerlefltirildi i görülür. Bu davran fl, bu konuda tan nm fl bir bilim adam n yazar listesine sokarak çal flman n bilimsel dergide daha kolayl kla kabul edilmesinin sa lanabilece i inanc ndan kaynaklanabilir. Oysa, esas çal flmaya kat lanlar n sayg nl veya güvenilirli i bu onursal yazar nedeni ile az msanm fl olmaktad r. Gölge yazarl k teri- minin genellikle ilaç firmalar n n bilimsel araflt rmalar ndan kaynakland söylenir. Ciddi bilimsel dergilerin, ilaç firmalar ndan do rudan yay n kabul etme konusunda halen bir direniflleri vard r. Bunu bilen firmalar, araflt rma konusunda isim yapm fl ve kendileriyle ba lant s olmayan bir araflt r c n n ad n yazarlar listesinde göze çarpan bir yere koyabilirler. Bu uygulama, araflt rman n yay na kabul edilmesini kolaylaflt r r. Ancak, böyle bir gölge yazarl k genellikle belirli bir para karfl l nda sa lan r. Etik aç s ndan kabul edilebilir olmayan bu durum, daha çok bat literatüründe ortaya ç km fl bir etik sorundur. 2. Arma an Yazarl k (Gift Authorship) kinci sorun, arma an yazarl k fleklinde ifade edilmektedir. Burada çal flmay as l yürüten k demli araflt r c, bu çal flma ile hiç ilgisi olmayan veya pek az ilgisi olan kiflileri yazar listesine ekler. Bu zorla olabilir; örne in, genç bir araflt r c n n baz hocalar n yay n listesine koymaya zorlanmas gibi. Ülkemizde bunun örnekleri çoktur. Bir baflka örnek, yay n say lar n art rmak için baz anlaflmal gruplar n oluflturulmas nda görülür. Örne in, t pta birbirine yak n A,B ve C bilim dallar nda, her grup yapt çal flmaya di er çal flma gruplar n n ad n ekler. Böylece araflt r c lar n yay n listeleri kabart l r. Bilim At f Dizini (Science Citation Index - SCI) taramas alt ndaki hakemli dergilerde bunlara karfl baz önlemler al nmaya bafllanm flt r. Bu dergilerin editörleri, yazarlar listesindeki her yazar n çal flmaya olan katk s n n aç k bir flekilde belirtilmesini istemektedir. Birçok bilim dergisi yazarlar listesine, ancak do rudan ve temel katk s olan kiflilerin konulmas üzerinde durmakta ve tüm yazarlar n imzas n tafl yan ve makaledeki her konuda tüm yazarlar n fikir birli i içinde olduklar n bildiren bir belgeyi yay ndan önce istemektedir. Yöntemler Bilim adamlar kendi çal flmalar ndaki gereç ve yöntemleri çok aç k ve ayr nt l bir flekilde yazmal d rlar veya ayr nt l yaz lm fl önceki bir makaleyi kaynak göstermelidirler. Böylece okuyucu, benimsenen yaklafl mlar n de erini yarg lama olana n elde eder. Baflka araflt r c lar, e er dilerlerse, Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

15 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler ayn nitelikte gereçleri ve yöntemleri kullanarak sonuçlar yeniden gözden geçirebilirler (Metodoloji konusu yukar da ayr nt l olarak ele al nm flt r). dergide bulunan Yazarlara Mektup bölümlerine yazarak kaynak göstermede eksi i olan makalenin yazar n uyarmak mümkündür. Kaynak Gösterme (At flar, Göndermeler) Bilimsel makalede, ayn konuda çal flm fl olan önceki araflt r c lar n çal flmalar n n kaynak gösterilmesi çok önemlidir. Bu flekilde konu ile ilgili, kabul görmüfl veya tart flmal, bas lm fl bilgilerle yay mlanmakta olan makale aras ndaki iliflki sa lanm fl olur. Ayr ca, kaynak gösterme daha baflka amaçlara da hizmet eder; örne in, di er araflt r c lar n çal flmalar na sayg gösterilmifl böylece, önceki bilim insanlar n n düflün ürünlerine karfl bilim eti i aç s ndan da do ru davran lm fl olur. Göndermeler okuyucuyu ek bilgi kaynaklar na yöneltir ve önceki bilimsel sorulardaki anlaflmazl klara iflaret eder. Makalenin yazarlar gösterilen kaynaklar arac l yla yeni bilgi ve varsay mlar için destek alm fl olurlar. Di er araflt r c lar n çal flmalar n n kaynak gösterilmesi, yaz lan makalenin s n rlar içinde kusursuz ve eksiksiz yap lmal d r. Kaynak göstermede baz kas tl davran fllar da söz konusu olabilir. Örne in, baz araflt r c - lar ulusal duygularla kendi ülkelerindeki araflt r c lar n çal flmalar n n kaynak gösterilmesine a rl k verir ( ngiliz ngiliz e, Frans z Frans z a gibi). Oysa, bilimsel bilginin ulusal niteli i yoktur; bilim ve bilgi evrenseldir. Yazar grubunun kendilerinden önce yap lm fl olan benzer bir çal flmay görmezden gelmeleri bir etik sorundur. Bilim insanlar, di erlerinin çal flmalar n kaynak göstermek bak m ndan devaml olarak ihmalkâr davrand klar nda kendi kariyerlerinde güç durumlara düflebilirler. Bir bilim insan n n yay mlanm fl yaz lar, o kiflinin bilime yaklafl m n gösterir; ne kadar aç k ve dürüst oldu u konusunda önemli bir fikir verir. Ayr ca araflt rmac lar n bilimsel katk larla dolu üretkenliklerinin meslektafllar nca takdir edilmesinin, an msanmas n n ve onurland r lmas n n en iyi ifadesi, çal flmalar n n kaynak gösterilmesidir. Hakemli dergilerde, kaynak gösterme ihmalleri ve eksiklikleri genellikle hakemler taraf ndan giderilmeye çal fl l r ve gerekli uyar lar yap l r. E er bu konuda hakemlerin gözünden kaçm fl eksiklik ve yetersizlik varsa, birçok Bilimsel Yay nlarda Teflekkür Konusu Bilimsel makalede üç farkl tür katk ya teflekkür etme olana vard r. Bunlardan birincisi, araflt rman n yürütülmesine ve/veya makalenin haz rlanmas na teknik ve sekreterlik hizmeti sa layanlara teflekkür edilmesidir. kincisi, araflt rma bitmeden önce veya bittikten sonra ayn kurumda veya baflka kurumlarda çal flan baz bilim adamlar n n fikirleri al nabilir; düflünce ve elefltirilerinden yararlan labilir. Gelenek, böyle durumlarda bu bilim adamlar na teflekkür edilmesini öngörür. Üçüncüsü ise, bilimsel araflt rman n tümüne veya bir bölümüne parasal destek veren kurulufllara teflekkür edilmesidir. Burada, etik aç dan önemli olabilecek konu, araflt rmac - n n destekleyen kurumlar (örne in bir ilaç firmas n, özel bir endüstri ya da kamu kuruluflunu) makalede eksiksiz olarak belirtmesidir. Hakemli Dergilerde De erlendirme (Peer Review) Makale, yaz lmas bittikten sonra hakemli dergilerden birine gönderilir. Editör ve belirledi i hakemler makaleyi bilimsel özgünlük, yöntem ve etik vb. aç lardan de erlendirirler. Bu süreçte bilimsel makaleyi ilk önce derginin sorumlu editörü inceler ve makalenin içeri ine göre yak n konularda uzman olan hakemlere (dan flmanlara) yollar. Hakemlerin say s genelde 1-4 aras nda de iflir. Hakemler gönderilen makalede iki kurala uymak zorundad rlar. Birincisi, kendilerine verilmifl olan sürede (bu süre genellikle 15 gün-2 ay aras nda de iflir) makaleyi yeterli bir flekilde incelemeleri, bu süreyi aflmamalar ve makaleyi haks z flekilde geciktirmemeleridir. kinci kural ise, gönderilen makalenin bir s r olarak saklanarak içindeki verilerden kimseye söz edilmemesi, bunlar n kullan lmamas d r. Sonunda, genellikle hakem görüflleri do rultusunda, editör makalenin ya reddedilmesine ya da do rudan veya yeniden düzenlendikten sonra bas lmas na karar verir. Yazar-editör-hakem üçlüsü aras ndaki bu sistem genellikle çok iyi yürür. Baz durumlarda bu üçlünün herhangi birinden kay Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

16 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler naklanan kusurlu bir davran fl ortaya ç kar. Söz konusu üçlü içinde, etik aç dan editör ve hakemlerden kaynaklanabilecek sorunlara afla da de inilecek, yazardan kaynaklanabilen sorunlar ise III. Bölümde ayr nt l olarak ele al nacakt r. Genelde, bilimsel dergilerin editör ve hakemleri bilim dünyas nda tan nm fl, alanlar nda sayg nl k kazanm fl kifliler aras ndan seçilirler. Ancak, flunu da kabul etmek gerekir ki, bilimsel araflt rmalar n dünyadaki ivmesinin artmas, birçok ünlü bilim laboratuar veya kurumunu yo un bir rekabet içine sokmufltur. Bu kurum ve laboratuarlar n bafl ndaki bilim adamlar bu yar flma ortam içinde, hakem ve hatta editör olarak bir di erine ait yeni bilgileri ele geçirebilecek konumdad rlar. Burada, bilimsel ç kar çat flmas (conflict of interest) önem kazan r. Editörün makaleyi, yazarlarla özel bir iliflkisi olan ya da onlarla birlikte çal flan vb. kiflilere göndermemesi gerekir. Hakemlerden de, herhangi bir ç kar çat flmas oldu u zaman (örne in makaledeki verilerden do rudan yararlanabilme durumu), editörü uyar p hakemlik görevini geri çevirmeleri ya da kendi görüfllerinin editör ya da baflka bir tarafs z kifli taraf ndan de erlendirilmesini istemeleri beklenir. K sacas, editör veya hakemden kaynaklanan etik d fl davran fl da olabilmektedir. Bilimsel etik literatüründe bunlara ait örnekler vard r. Görüldü ü gibi, bilim dergileri de sorumluluk tafl maktad rlar. Bu dergilerin Yazarlara Bilgi rehberi aç k ve uluslararas yay n uygulamalar nda en iyi sonucu sa lamaya yönelik olmal d r. Esas nda yay na kabul etme kurallar - n n alt iyice çizilmifltir. Editör grubu ve hakemler listesi aç k flekilde bas - l r; bu listenin d fl nda kal p hakemlik yapanlar n da adlar periyodik olarak yay mlan r. Birçok dergide bilimsel makale yazarlar n n ve kurumlar n n kimli i kapat larak hakemlere gönderilir. Hakemin yazarlar tan mamas na özen gösterilerek daha fazla nesnellik ve yans zl k sa lanma a çal fl l r. Ayr ca, elefltirilen makalede hakem raporlar, geri bildirim (feedback) olarak yazarlara gönderilir. Makale, bilimsel dergi taraf ndan reddedildi i zaman araflt rma grubu üyeleri bilimsel elefltirileri iyice de erlendirmeli ve çal flmalar n yeniden gözden geçirmelidirler. Hakemlerin belirtikleri eksiklikler ve hatalar dü- zeltilmeli ve bu elefltiriler do rultusunda makale yeniden yaz lmal d r. Baz durumlarda hakem raporlar çal flmada varsay m, tasar m, uygulama ya da de erlendirme aç lar ndan köklü eksiklikleri ortaya koyabilir. Çal flman n bafltan ele al nmas n gerektiren böyle bir durumda makale iptal edilir. Bu tür bir çal flma kesinlikle aradan s yr l r beklentisi ve umuduyla baflka bir dergiye gönderilmemelidir. Bilimsel Bilginin Tan t m Ulafl lan bilginin bilim dünyas na tan t lmas, araflt rman n ve sonuçlar n n bir bilimsel makalede gösterilerek tercihen uluslararas bir dergide yay mlanmas ile sa lan r. Ancak araflt rma sonuçlar, bas lmadan önce veya sonra, di er yollarla da bilim dünyas na ve/veya kamuoyuna tan t labilir. Bu tan tman n en kolay ve h zl yolu araflt rma sonuçlar n n uluslararas bilimsel kongrelerde sunulmas d r. Kongrelerde sunum konferans, panel, sözel bildiri veya poster bildirisi olarak yap labilir. Ancak, ön tan tmalar n say s olabildi ince aza indirilmelidir. Araflt rma sonuçlar n n, makale bilim dergisinde yay na kabul edildikten sonra kongrelerde sunulmas daha sa l kl olacakt r. Baz durumlarda yeni bilgilerin bilim kamuoyuna çok h zl bir flekilde duyurulmas gerekir. Bunun için h zl yay n yapan dergiler tercih edilebilir. Bu yaklafl m, kongrelerde hakem kontrolü olmadan araflt rman n sunulmas ndan daha do rudur. Günümüzde tüm alanlarda ve özellikle t p alan nda düzenlenen pek çok say da kongreye yollanan bildirilerin ço unlu u, yeterince özen gösterilmeden, özetler kitab nda bas labilmektedir. Ancak, bu yol yeni bilginin ortaya konmas ve bilim dünyas nda yerini almas bak m ndan pek önem tafl mayacakt r. Yinelemek gerekirse, en iyi yol makaleyi Bilimsel At f Dizini (Science Citation Index - SCI) taramas kapsam nda olan uluslararas araflt rma dergilerine bir an önce göndererek bas lmas n beklemek olacakt r. Di er yandan, makalenin bir an önce kabul edilip bas lmas nda acelecilik araflt - r c y yanl fl bir bilim dergisini tercihe sevk etmemelidir. Bilimsel araflt rma dergilerini, kendilerine sunulan makaleleri reddetme oranlar na, kabul ederek yay mlad klar makalelerin genel niteli ine ve bunlara yap lan ortalama at f say lar na dayal etkileme ve a rl k katsay lar na (impact factor) Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

17 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler göre, bafll ca üç gruba ay rmak mümkündür: 1. Bilgilerin genifl gruplar ilgilendirebilece i dergiler: örne in, Nature ve Science (t pta New England Journal of Medicine ve Lancet, fizikte Physical Review Letters) gibi. Bu dergilerin makale reddetme oran %85-90 civar ndad r. 2. Belirli bir alt uzmanl k dal nda veya belirli konuda yay n yapanlar: örne in, Advanced Nuclear Physics, American Journal of Human Genetics, Biochemistry, t pta Brain, Blood ve Circulation, vb. gibi. Bunlar, kendilerine yollanan yaz lar n %60-75'ini reddederler. 3. Ücret karfl l makale yay mlayan dergiler (pay journals) üçüncü grubu olufltururlar. Bunlarda elbette, yollanan makalelerde belirli bir standart olmas n isterler, ancak, s n rl ölçüde ilgi çekebilecek bir makaleyi de basarlar ve bu bas ma karfl l k yazarlardan belirli bir ücret al rlar. Bu dergilerin makale reddetme oranlar %5-15 kadard r. Burada flu noktay da belirtmek gerekecektir: Son y llarda etkileme ve a rl k katsay s ( impact factor) yüksek olan baz dergiler de -özellikle ikinci grup dergiler- sayfa veya makale bafl na belirli bir ücret talep etmektedirler. Kuflkusuz, bunlar parayla yay nlanan dergilerden ayr tutmak gerekir. Özellikle ilaç firmalar, yapt klar araflt rmalarda elde edilen sonuçlar n (Faz I, II, III) bir an önce yay mlanmas n istemektedirler. Her ne kadar bu firmalar yapt klar araflt rmalar n birinci ve ikinci grup dergilerde yay mlanmas na özen gösterirlerse de, ticari öncelikler nedeniyle, bu gibi araflt rmalar n bir k sm n n ücret karfl l nda makale yay mlayan dergilerde bas lmas na da göz yumduklar görülmektedir. Ayr - ca, uzmanl a hitap eden baz dergilerde bir makale, bilim ve etik ilkelerini do ru flekilde yerine getirmifl olsa bile, ortalama okuyucunun ilgisini yeterince çekmeyece i endiflesi ile bas lmayabilir. Bu durumda, makalenin üçüncü grup dergilerde bas lmas mümkündür. Araflt rman n tan t lmas nda ulusal ve uluslararas toplant larda sunum, yukar da da belirtildi i gibi önemli bir etmen olabilirse de, bunun belirli bir say ile s n rlanmas gerekir. Bir araflt rma ve bununla ilgili bilimsel makalenin birkaç uluslararas toplant da tan t lmas do ald r. Ancak, bu sa- y n n yüksek olmas halinde, araflt r c n n bunu sadece bilimsel kayg larla yapmad, afl r meslek h rs aç s ndan araflt rmas n kulland öne sürülebilir. Yeni bilimsel bilginin yans mas n, de erini ve kal c l n ölçebilecek mükemmel bir yöntem yoktur. Bu konuda en önemli ipuçlar, yay mlanan makalenin daha sonra baflkalar n n makalelerinde kaynak olarak gösterilmesiyle elde edilir. Bu nedenle, bir makalenin di erleri taraf ndan kaynak gösterilme say s önemli bir ölçüttür. Ancak, kaynak göstermede de baz önemli noktalar, örne in, moda konularda yap lan araflt rmalar n (kanser araflt rmalar, genetik çal flmalar gibi) daha yüksek oranda kaynak gösterildi ini unutmamak gerekir. Oysa, çok özel bir konudaki bir bilimsel makaleye çok fazla gönderme yap lmayabilir. Bu düflük say her zaman araflt rman n de ersiz oldu unu göstermez. Daha önemlisi, bilimsel makalenin derleme makalelere ve klasik kitaplara geçmesidir. Yeni bilginin klasik kitaplara girmesi o makalenin de erinin en önemli ölçütlerinden biridir. Araflt rman n sonucu teknolojiye yans yabilir, medyaya da yans yabilir. Medyaya yans mas nda araflt r c grubun çok dikkatli olmas, bilimsel amaçlar d fl nda medyadan yararlanmamaya veya medya taraf ndan kullan lmamaya özen göstermesi gerekir. Çal flman n medyaya yans mas bireysel gösteriye dönüfltürülmemelidir. Araflt r c, yapt araflt rmalar n etkinli i ve bilime yapt katk lar n önemi do rultusunda bilim dünyas nda tan n r. Bunun sonucu olarak, uluslararas dergilerin editör kurullar na seçilebilir veya dergiler yapt çal flmalara benzer konulardaki makaleler için hakemlik yapmas n isteyebilirler. Bunlar, birçok bilim insan n n ulaflt en yüksek bilimsel düzeylerdir. Ayr ca, bu kimseler çal flt klar üniversitede veya uluslararas bilim derneklerinde baz idari görevler alabilir. Bunlar da sayg de er yükselmelerdir; ancak, bilimde en çok amaçlanan bu de ildir. Burada flu önemli dengeye çok dikkat etmek laz md r: Kiflinin, yapt çal flmalardan çok uluslararas kongrelerde çok s k bulunmas, kongreler düzenleme gibi giriflimci tav rlar, bilim derneklerine yak n olmas ve bilimle ilgisi olmayan iliflkilerle birtak m kiflisel ilerlemeler sa lamas ünlü olmas na neden olabilir ve bu kifli bu ününü bilim alan nda da kullanabilir. Ancak, bu tav rlar uygun bilimsel çal flmalar ve katk larla birlikte olmad takdirde, bir bilimsel aflama olarak kabul edilemez. Ne yaz k ki, dünyada ve ülkemizde bu tür etkinliklerle çevrelerinde bilimsel sayg nl k kazanmak isteyenler orta Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

18 Bilimsel Araflt rmada Yap lmas Gerekenler ya ç kmaktad r. Bunlar genellikle showman özelliklerini sonuna kadar kullan rlar. Genç bilim insan adaylar n n bu gibi bireyleri iyi tan malar ve gerçek bilim insanlar ndan ay rt etmeleri çok önemlidir. Gerçek bilim insanlar n n bu kolayc yola sapmamalar gerekir. III. B L MSEL ARAfiTIRMALARDA KUSURLU DAVRANIfiIN TANIMI VE NEDENLER Bilimde Etik D fl Davran fl Bilimsel araflt rma sonuçlar bilimin kendi do as ndan gelen geçicilik, de iflebilirlik ve geliflebilirlik özelliklerini tafl rlar. Bilim insanlar biyolojik veya fiziksel dünyan n baz yönlerini tam bir kesinlikle tan mlam fl olduklar n kan tlayamazlar. Bu aç dan bak l rsa, tüm bilimsel sonuçlar elefltiriye aç kt r. Esasen bilim insan nda bulunmas gereken özelliklerden biri de sorgulamakt r. Sorgulamak di er ö elerle birlikte daha yeni ve özgün bilgilerin geliflmesine yol açar. Bilim insan nda genellikle bulunan özellikler bilme arzusu ve merak (curiosity), gerçekleri sezme ve alg lama gücü (intuition) ve yarat c l kt r (creativity). Bu yetenekler baz bilim adamlar nda yeterince bulunmayabilir. Ancak, bilimde kuflkuculu u elden b rakmamak hem yeni bilgilere aç l m sa lar; hem de baflkalar taraf ndan yap lm fl araflt rmalardaki yanl fll klar, ihmalleri ve etik d fl davran fllar görmeye yol açar. nsan hatas ndan kaynaklanan yanl fllar bilimsel araflt rmalarda da bulunabilir. Bilim insanlar n n s n rs z çal flma zaman yoktur ve s n rs z kaynaklara da sahip de illerdir. Bu nedenle sorumluluk duygusu yüksek, dürüst bir bilim insan bile hata yapabilir. Bu tür bir hata ortaya ç kar ld nda hatay yapan taraf ndan kabul edilmelidir. Daha da do rusu, makalenin bas ld dergide bir düzeltme yay nlanmal d r. Bilim insanlar hatay kabullenme ifllemini ne denli çabuk ve aç k olarak yaparlarsa, sayg nl klar n o Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

19 Bilimsel Araflt rmalarda Kusurlu Davran fl n Tan m ve Nedenleri Bilimsel Araflt rmalarda Kusurlu Davran fl n Tan m ve Nedenleri ölçüde korumufl olurlar. hmallerle dolu ve disiplinsiz yürütülmüfl bir bilimsel araflt rmada ise yap lan hatalar hoflgörü ile karfl lanamaz. Dikkatsizlik, acelecilik ve özensizlik sonucu ortaya ç kan hatalar çal flmay bilimin gerektirdi i standartlarla ba daflt rmaz. Baz bilim insanlar n n üzerlerinde hissettikleri bask lar kendilerini bilimsel araflt rmada aceleci olmaya zorlayabilir; çok say da yay n yapma güdüsü çal flma niteli ini standard n alt na düflürebilir ve bilimsel baflar y azaltabilir. Bu güdüyü tafl yan araflt r c lar araflt rma sonuçlar - n yapay bir flekilde bölerek birkaç ayr yay n yapmaya çal flabilirler, dilimleme (salami slicing) yoluna gidebilirler veya araflt rma sonuçlar n iki ayr yerde yay mlayabilirler (duplication). Bu, fark edildi i takdirde etik bir sorun olarak kabul edilir. Bu tür bask lar ve güdülerle bilimde niteli in feda edilmesi, sonuçta, yazar n kendisine zarar veren bir olaya dönüflür. Yay n listesinin çok uzamas bir bilim insan n n bilimsel sayg nl n her zaman art rmaz. Niteli in önemini yans tmak bak m ndan baz enstitüler ve federatif kurulufllar (ABD ve Avrupa'da) son zamanlarda yay n say s na ölçülü bir s n r koyan politikalar benimsemeye bafllam fllard r. Bunlar bireyin ifle atanmas, akademik yükselmesi veya araflt rmalar na maddi destek (grant) almas nda de erlendirilmektedir. Bilime, önlenebilir yanl fllar sokmak, hatalar veya ihmallerle dolu araflt rmalar yapmak, bu hatalar daha sonra düzeltilse bile bilime zarar verebilecektir. Bilim ortam ndaki kuflkuculuk araflt rmalarda yap lan bu tür hatalar zamanla ortaya ç karacak ancak bu, gereksiz yere zaman harcanmas na neden olacakt r. Bilim dünyas daha önceki araflt r c lar n yapt klar çal flmalara güvenmeli ve onlar n üzerine yeni bilgiler gelifltirme çabas içine girmelidir. Emek ve zaman yanl fllar n düzeltilmesi için yitirilmemelidir. Dürüstçe çal fl rken yap labilen yanl fllar ile disiplinsiz çal flma sonucu ortaya ç kan yanl fllardan baflka üçüncü bir kategori daha vard r. Bu da do rudan ve istemli olarak yalan söyleme ve aldatma, hatta kas tl yan ltma eylemidir. Bunlara topluca bilimde etik d fl ya da kusurlu davran fl (scientific misconduct) ad verilir. Bilimde etik d fl davran fl için aldatmaca ya da doland r c l k (scientific deception veya fraud) terimleri de kullan l r. ABD Sa l k Bakanl Sa l k ve nsan Servisleri Bölümü 1989'da ilk kez scientific misconduct terimini kullanm fl ve kendilerine göre tan m - n yapm flt r: "Bilimsel bir ortam içinde araflt rman n amaçlanmas, tasar - m, iletilmesi veya rapor edilmesi için genel olarak kabul edilen kurallardan ciddi flekilde sapma; yalan söyleme ve uydurma (fabrication); tahrif veya taklit etme veya de ifltirme (falsification); afl rmac l k (plagiarism) veya benzer uygulamalara bilimde etik d fl, uygunsuz ya da kusurlu davran fl (scientific misconduct) ad verilir (DHHS, Federal Register, 254, 32446, 1989)". Bu kurulufl fraud yani hile yapma, doland r c l k anlam na gelen kelimeden sak n lmas gerekti ini bildirmifltir. Ayn kurulufl 1995'te bilimde etik d fl davran fl (scientific misconduct) tan mlamas n yenilemifltir. Bu yenileme gereksinimi, parasal destek sa lama ya da yay n amaçl hakemli de erlendirme (peer review) sürecinde baz dergi editörleri veya hakemlerin yeni bilgileri usulsüzce kullanmalar ndan kaynaklanm flt r. Bütün bu çal flmalara ra men, bilimde etik d fl davran fl konusunda s - n rlar çizilmifl ve bilim dünyas n n kabul etti i bir tan mlama henüz yoktur. Bilimde etik d fl davran fl genelde bilimsel makalenin dergiye gönderilmesi ile birlikte bafllayan süreçte ortaya ç kar. E er bilimde bu tür bir davran fl olay ortaya ç km flsa, yazar-editör-hakem üçlüsünden herhangi biri bundan sorumlu olabilir. Bilimde kusurlu davran fl büyük ço unlukla makaleyi gönderen yazardan kaynaklan r. Çok seyrek olarak da editör veya hakemden kaynaklanan kusurlu bir davran fl olabilir. ABD'de yap lm fl bir istatisti e göre, bilimsel araflt rmalar n % ünde etik d fl davran fl olmaktad r. Hatta ilaç kullan m ile ilgili klinik çal flmalarda bu oran n %5 e dek ç kt bildirilmifltir. Bir di er çal flmaya göre, ABD Ulusal Sa l k Enstitüsü'ne (National Institute of Health) gönderilen her 2000 araflt rma projesinden yaklafl k birinde de iflik türde etik d fl davran flla karfl lafl lmaktad r. Bilimde etik d fl davran fl türleri afla da yeniden ele al nm flt r: Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araflt rma Bunlar, yukar da de inilen, kas tl olmayan baz hatalar n yap lm fl ol Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar

20 Bilimsel Araflt rmalarda Kusurlu Davran fl n Tan m ve Nedenleri Bilimsel Araflt rmalarda Kusurlu Davran fl n Tan m ve Nedenleri du u araflt rmalard r. Burada araflt r c iyi niyetli oldu u halde bilmeden hatalar yapar. Genellikle bunlar, telafi edilmesi mümkün olan ve bilime büyük zarar vermeyen olaylard r. Asl nda ciddi bilim dergilerinde editör-hakem ikilisi bu hatalar tafl yan makalelerin yay mlanmas n en aza indirir. Yinelenen Yay n (Duplication) Yinelenen yay n, ayn bilimsel araflt rman n birden çok dergiye yollanarak yay mlanmas olay d r. Mizahi bir terimle salam dilimleme de (salami slicing) denir. Tüm araflt rma makalesi do rudan iki ayr dergide yay mlanabilece i gibi, gereksiz yere bölünerek ve hafifçe de ifltirilerek birden çok dergide yay nlat labilir. Bilimsel dergi editörleri bu s k görülen durumdan çok flikâyetçidirler ve yollanan makalenin baflka yerde yay mlanmayaca na dair yaz l olur isterler. Ayr ca, baz bilim dergileri daha önce kendilerinde yay mlanm fl makalelerin baflka dergilerde ç kmas durumunda bunu aç kça ilan ederler. Baz bilimsel dergiler bu tip yazarlar kara listeye al rlar. Sahtecilik, Sapt rma veya Aldatmaca (Falsification) Sahtecilik bilimsel verileri istemli olarak de ifltirme olgusudur. Burada ya do rudan do ruya deney verileri üzerine baz istatistik manipulasyonlar yap lm flt r, ya da ortaya ç kan verilerin en uygun olanlar al n p uygun olmayanlar at lm fl, böylece ahlak d fl bir yoldan bilimsel varsay mlar güçlendirilmeye çal fl lm flt r. Bu gibi sahtecilik olgular muhtemelen daha s kt r; çünkü bunlar n ortaya ç kart lmas zordur. Bu nedenlerle ciddi bilim dergileri verilerin ve kullan lan istatistik yöntemlerin çok ayr nt l flekilde yaz lmas n isterler. Uydurmac l k (Fabrication) Kuru laboratuarc l k (dry labbing), masa bafl araflt rma (desk research) gibi terimler de uydurmac l belirtmek için kullan lmaktad r. Bu- rada kifli, hiç araflt rma yapmad halde veya yar m-yamalak verileri alarak çok uygun yöntemler kullanm fl ve çok uyumlu veriler elde etmifl gibi sözde bir bilimsel makale yazar. Bu tür uydurma yay nlar çok önemli araflt rma merkezlerinden de ç kabilmektedir. Daha da kötüsü, bu hayal gücüne sahip, çal flmadan sonuçlar uyduran kiflilerin baz araflt rmalar n n bilimsel ve ekonomik destek ald bile görülmüfltür. Böylesi makalelerin etkileme ve a rl k katsay s (impact factor) ve makale reddetme oran yüksek olan ciddi bilimsel dergilerde bas lma oran düflüktür. Makaleyi para karfl l basan dergilerde uydurmac l k daha s k görülebilmektedir. Daha önce söz edilen bu tür dergilerin etkileme ve a rl k katsay s çok düflüktür ve ço- u SCI taramas içine girmemektedir. Afl rmac l k (Plagiarism) Afl rmac l k için haks z kullanma, kendi ad na geçirme, intihal, ya mac l k ve korsanl k gibi terimler de kullan lm flt r. Temelde afl rmac l k baflkalar na ait olan araflt rma verilerinin, oldu u gibi, kaynak bildirilmeden ve kendi araflt rma verileri imifl gibi yay mlanmas d r. Hakemle de erlendirme -peer review- sisteminde hakemin, kendisine yollanan bilimsel makaledeki yeni yöntem veya bilgiyi kaynak bildirmeden kullanmas, haks z kullanma, kendi ad na geçirme ya da uygunsuz mal edinme -misappropriation- olarak isimlendirilir. Afl rma (plagiarism) için daha genifl bir tan mlama da flöyle yap labilir: Bir baflkas na ait olan bir fikrin, buluflun, araflt rma sonuçlar n n veya araflt rma ürünlerinin bir bölümünün ya da tümünün, hatta kitaplar n tümünün ya da bir bölümünün kaynak gösterilmeksizin istemli olarak kopya ya da tercüme edilip yazar n kendi üretimi imifl gibi gösterilmesine afl rma denir. Afl rma çalma, ya malama anlam na gelir. Afl rmac l k aç s ndan bilimsel yay n ile popüler-e itimsel yay n aras nda bir ayr m yapma gere ini tart flanlar ve popüler yay nlarda yazar n daha serbest ve özgür b rak lmas gerekti ini öne sürenler vard r. Ancak, bu görüfl do ru de ildir. Burada bilimsel bulufl ve özgün araflt rma verilerinin topluma kazand r lmas söz konusudur. Bu nedenle de tam tersine, bilimsel ürün üretenlere sayg gere i, çok daha dikkatli olmak zorunlulu- u vard r. Di er bir deyifl ile, afl rma popüler yay nlarda da etik d fl davran fl kapsam na girer. Bir bilim insan n n sorumlulu u içine kendinin veya Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Araflt rmada Etik ve Sorunlar