T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2683 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1649 PS KOLOJ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2683 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1649 PS KOLOJ Yazarlar Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1) Dr. Selin KESEB R (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Fuat BALCI, Yrd.Doç.Dr. Ayfle KARSON (Ünite 3) Doç.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4) Dr. Pelin KESEB R (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Mahmut BAYAZIT (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Serdar KARABATI (Ünite 7) Doç.Dr. Lemi BARUH, Dr. Hakan TUNÇEL (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Emine Koyuncu Grafikerler Aysun fiavl Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Psikoloji ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, A ustos 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Psikolojinin Do as... 2 PS KOLOJ N N TANIMI... 3 Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji... 4 Bilimin Amaçlar... 6 PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES... 7 Antik Yunan Filozoflar ve Avrupal Düflünürler... 8 Psikolojinin Tarihindeki Ak mlar... 8 Yap salc l k... 8 Gestalt Psikolojisi... 9 Psikanaliz... 9 fllevselcilik Davran flç l k Modern Psikoloji PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR Biyolojik Yaklafl m Nörobilimsel Yaklafl m Evrimsel Yaklafl m Psikodinamik Yaklafl m Davran flsal Yaklafl m nsanc l Yaklafl m Biliflsel Yaklafl m Sosyokültürel Yaklafl m Eklektisizm PS KOLOJ N N ÇALIfiMA KONULARI VE D ER B L MLERLE L fik S Psikolojinin Alt Dallar Biyolojik Psikoloji Biliflsel Psikoloji Geliflimsel Psikoloji Kiflilik Psikolojisi Klinik Psikoloji E itim Psikolojisi Sosyal Psikoloji Kültürel Psikoloji Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Nöropsikoloji Kantitatif Psikoloji/Psikometri Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar PS KOLOGLAR NE fi YAPAR? PS KOLOJ DE ÖNEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR Sorun: Do a - Çevre Tart flmas (Nature vs. Nurture Controversy) Sorun: Davran fllar n Sebepleri Bilinçli mi Bilinçd fl m d r? Sorun: Bireysel Farkl l klar - Evrensel Kurallar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças ÜN TE

4 iv çindekiler Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 3. ÜN TE Psikolojide Araflt rma Yöntemleri B L MSEL YÖNTEM Psikoloji Biliminin Özellikleri Psikoloji Bilimi Tüm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu Bilgileri Tüm nsanl n Ortak Birikimi Addeder Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S nanabilir ve Yanl fllanabilir Önermelerden Oluflur Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar n Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmufltur Psikoloji Bilimi Birikerek lerler B L MSEL SÜREÇ: B L MSEL LKELER N SOMUTLAfiMIfi HÂL SÖZDEB L M Sözdebilimi Nas l Tan r z? Sözdebilim S kl kla Bilimsel T n l Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yarat r Sözdebilim Test Edilip Do rulu u S nanamayacak Önermelerde Bulunur Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur Bir Sözdebilim Örne i: Astroloji KAVRAM VE filemsel TANIM Kavramlar Ölçmenin Faydas Nedir? fllemsel Tan m Kavramsal Geçerlilik Ölçümsel Güvenilirlik Duyars z fllemsel Tan mlar Kirlenmifl fllemsel Tan mlar KORELASYON Korelasyon Neden-Sonuç liflkisi Göstermez DENEYSEL YÖNTEM Deneyin Anatomisi Deneysel Çal flmalarda Geçerlilik ç Geçerlilik D fl Geçerlilik Neden Korelasyonel Çal flmalar? PS KOLOJ K ARAfiTIRMALARDA ET K Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Beyin ve Davran fl S N R S STEM N N ANA BÖLÜMLER Merkezî Sinir Sistemi Çevresel Sinir Sistemi S N R S STEM N N HÜCRESEL ÖZELL KLER... 59

5 çindekiler v Sinir Hücresi Sinir Sisteminin Di er Hücreleri Sinir Hücrelerinde Uyar n n Oluflmas, letilmesi ve Aktar lmas Sinir Hücresinde Uyar Nas l Oluflur? Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli le Tafl nan Elektriksel Sinyal Di er Hücrelere Nas l letilir? Sinir Hücreleri Aras nda Haberleflme S N R S STEM N N K MYASAL ÖZELL KLER Nörotransmiterler ve Reseptörleri Nörotransmiter-Reseptör Etkileflimi Hedef Hücrede Neyi De ifltirir? Nörotransmiter Tipleri Glutamat ve GABA Asetilkolin Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin S N R S STEM N N YAPISAL VE filevsel ÖZELL KLER Çevresel Sistemle Ön Beyin Aras nda Geçifllerin Sa land ve Refleks Merkezlerinin Bulundu u Temel Yap lar; Omurilik ve Beyin Sap Omurilik (Medulla Spinalis) Beyin Sap Vücut Dengesinin Korunmas nda Çevresel Sistemlerle Etkileflen Merkezî Ön Beyin Bölgesi; Hipotalamus Hipotalamus le liflkili Çevresel Sistemler Kendisine Ulaflan Sinyalleri flleyerek Beyin Kabu una Aktaran Yap ; Talamus Duygular ve Haf za le lgili Sinirsel Devrelerin Oluflturdu u Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun Özgün Rolleri Hipokampus Amigdala Hareketlerin Düzenlenifline Kat lan Beyin Kabu u D fl ndaki Yap lar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar Beyincik (Serebellum) Bazal Gangliyonlar Sinir Sisteminin Bilinçli fllevlerine Arac l k Eden En Üst Düzey Bütünlefltirme Bölgesi: Beyin Kabu u (Korteks) Frontal Lobda Motor, Ön Motor ve Ön liflkilendirme Korteksi Bulunur Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve liflkilendirme Alanlar Bulunur Beyin Kabu unun Sa ve Sol ki Taraf Farkl Fonksiyonlarda Uzmanlaflm flt r Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar... 94

6 vi çindekiler 4. ÜN TE 5. ÜN TE Biliflsel Psikoloji B L fisel PS KOLOJ N N DO ASI Biliflsel Psikolojinin K sa Tarihi ALGI Görme Renk Görme Derinlik alg s Alg sal Organizasyon flitme flitme alg s Koku Alg s Tat Alg s Dokunma D KKAT Seçici Dikkat flitsel Dikkat Görsel Dikkat Bölünmüfl Dikkat BELLEK Belle in Yap s Hat rlama ve Unutma Z H NSEL TEMS L DÜfiÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME KARAR VERME Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sosyal Psikoloji SOSYAL PS KOLOJ YE G R fi Sosyal Psikolojinin K sa Tarihi Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi nsanlar Ne ster? SOSYAL B L fi Kifli Alg s fiemalar Davran fllara Sebep Atfetme SOSYAL ETK taat Grup Etkisi Sosyal Kolaylaflt rma Sosyal Kaytarma Grup Kutuplaflmas Kitlelerin Bilgeli i SOSYAL L fik LER Sald rganl k ve fiiddet flbirli i ve Yard m Yard m Davran fl

7 çindekiler vii Gruplararas liflkiler Önyarg Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Çal flma Psikolojisi ve Endüstri liflkilerinin Do as ÇALIfiMA PS KOLOJ S ALANININ TANIMI VE KISA TAR HÇES Çal flma Psikolojisi Alan n n Tarihçesi Bilimsel Yönetim Ak m nsan liflkileri Ak m II. Dünya Savafl ve Sonras DE fien DÜNYADA DE fien ÇALIfiMA HAYATI TÜRK YE DE ÇALIfiMA HAYATI VE STAT ST KLER NSAN KAYNAKLARI ( K) POL T KALARI VE ÇALIfiANLARIN TUTUM VE DAVRANIfiLARI Çal flanlar n Tutum ve Davran fllar ÇALIfiAN - fiveren L fik S NE FARKLI BAKIfi AÇILARI VE ALTERNAT F YAKLAfiIMLAR Sendikal Örgütlerin Varl k Nedenleri ve Fonksiyonlar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Örgütsel Davran fla Girifl ÖRGÜTSEL DAVRANIfi NED R? Yöneticilerin Görevleri De iflen Dünyada Örgütsel Davran fl ALGILAR VE KARAR VERME Karar Verme DAVRANIfiLARI BEL RLEYEN K fi SEL ÖZELL KLER Kiflilik Nedir? De erler MOT VASYON KURAMLARI Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramlar Sürece Odaklanan Motivasyon Kuramlar L DERL K Klasik Liderlik Kuramlar Davran fl Olarak Liderlik Durumun Gerektirdi i Liderlik Dönüfltürücü Liderlik ÖRGÜT KÜLTÜRÜ Hofstede Kültür Boyutlar Deal ve Kennedy Örgüt Kültürü S n fland rmas Charles Handy S n fland rmas Trompenaars Yaklafl m ÜN TE 7. ÜN TE

8 viii çindekiler Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Pazarlama letiflimi, Tüketici Davran fl ve kna Psikolojisi PAZARLAMA LET fi M LE LG L ANAHTAR KAVRAMLAR TÜKET C DAVRANIfiINA GENEL B R BAKIfi Tüketici Karar Verme Süreci Basamak: Problem Teflhisi Basamak: Bilgi Aray fl Basamak: Alternatifleri De erlendirme ve Bütünlefltirme Basamak: Sat n Alma Karar Basamak: Sat n Alma Sonras De erlendirme TÜKET C N N KARAR VERME SÜREC N ETK LEYEN PS KOLOJ K VE B L fisel UNSURLAR Güdüleme Maslow un htiyaçlar Hiyerarflisi Kuram Freud un Psikanaliz Yaklafl m Dichter in Motivasyon Araflt rmalar Alg lama Bernays n Halkla liflkilerde Psikolojiden Faydalanmas Tutumlar Tüketici Tutumlar n n Yap s Tutumlar n fllevleri Tutumlar n Bileflenleri Tutumlar n Davran fllara Etkisi KNA ED C LET fi M VE TUTUMLARIN ETK LENMES Tutumlar n De ifltirilebilmesi ya da Pekifltirilebilmesi çin Gereken fiartlar Tutumlar n De ifltirilebilmesi le lgili Modeller ve Stratejiler Düflünülmüfl Eylem Kuram ve Planlanm fl Davran fl Kuram Sosyal Yarg Kuram Detayland rma Olas l (Detayl Ayr nt land rma Olas l ) Kuram Denge Kuram Biliflsel Çeliflki (Uyumsuzluk) Kuram Pasif Ö renme Kuram Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

9 Önsöz ix Önsöz Kendini ve baflkalar n anlamaya çal flmak insan n do as n n bir parças d r. Psikoloji insan davran fl ve zihinsel süreçlerini çal flmakta uzmanlaflm fl bir bilim dal d r. nsan ilgilendiren her soru psikolojinin çal flma alan na girer. Dolay s ile bir psikoloji kitab nda yer alabilecek üniteler için say s z seçenek vard r. Biz bu kitab haz rlarken, iflletme, ekonomi ve iletiflim ö rencilerinin ihtiyaçlar n göz önünde bulundurduk. lk bölümde temel bir bilgi taban sa lamak amac yla, psikolojinin tan m ve yöntemini anlatt ktan sonra sinir sistemi ve davran fl, biliflsel psikoloji ve sosyal psikoloji ünitelerine yer verdik. Son üç ünitede ise psikolojinin uygulamal alanlar na yer verdik. Çal flma Psikolojisi ve Endüstriyel liflkiler ünitesinde çeflitli psikoloji kuram ve araflt rma sonuçlar n n çal flan tutum ve davran fl ile çal flan- iflveren iliflkilerini anlamadaki rolü anlat l yor. Takip eden Örgütsel Davran fla Girifl ünitesinde ise daha genel anlamda bir kurum ve örgütte gözlemlenebilen hem bireysel hem de grup davran fllar ile ilgili kuram ve çal flmalara yer veriliyor. Son ünitemizde ise özellikle biliflsel psikoloji ve sosyal psikoloji kuram ve araflt rmalar n n pazarlama iletiflimi ve tüketici davran fllar n anlamadaki örneklerine yer veriliyor. Ünitelerin her biri kendi alan nda uzman araflt rmac lar taraf ndan yaz lm flt r. Her ünitede ilgili konuda tarihsel geliflim özetlendikten sonra, temel kuramlar tan t lm fl ve ayn zamanda da en modern araflt rmalardan örnekler verilmifltir. Yazarlar m z bu kitab n uzaktan e itim yoluyla e itim alan ö renciler taraf ndan okunaca n göz önünde bulundurarak mümkün oldu unca basit bir dille ve bol örnekle ünitelerini yazd lar. Kitapta yer alan konular hakk nda daha detayl bilgi almak isterseniz ünitelerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz. Kitab n haz rlamas nda eme i geçen tüm yazar arkadafllar ma ve Anadolu Üniversitesi nde bize yard mc olan görevlilere teflekkür ederim. Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

10 1PS KOLOJ Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Psikoloji bilimini tan mlayabilecek, Bilimsel yöntemin özelliklerini aç klayabilecek, Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini özetleyebilecek, nsan davran fl n anlamada psikologlar taraf ndan kullan lm fl çeflitli yaklafl mlar tan mlayabilecek, Psikolojinin alt dallar n birbirinden ay rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Psikoloji Davran fl Zihinsel süreçler Bilim Perspektif/Yaklafl m Psikolojinin Alt Dallar çindekiler Psikoloji Psikolojinin Do as PS KOLOJ N N TANIMI PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR PS KOLOJ N N ÇALIfiMA KONULARI VE D ER B L MLERLE L fik S PS KOLOGLAR NE fi YAPAR? PS KOLOJ DE ÖNEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR

11 Psikolojinin Do as PS KOLOJ N N TANIMI Bir gün yolda giderken bir kiflinin (Ahmet) baflka bir kifliye (Hasan) sinirlice yaklafl p birdenbire ona vurmaya bafllad n gördü ünüzü düflünelim. Büyük bir ihtimalle, bu davran fla bir anlam vermeye, sebebini anlamaya çal flacaks n z. Acaba flahit oldu unuz bu davran fl n sebebi ne olabilir? Olas baz aç klamalar; Ahmet sinirli bir kiflili e sahiptir, Hasan bu davran fl hak edecek bir fley yapm flt r, Bu olaya bu iki kiflinin d fl nda bir üçüncü kifli veya üçüncü kiflilerin davran fllar veya sözleri yol açm flt r, Bu olay tamamen bir yanl fl anlaman n sonucunda meydana gelmifl olabilir. Bu olaya Ahmet in sinirli/sald rgan kiflili inin sebep verdi ini varsayal m. Peki sizce Ahmet neden sald rgan bir kiflili e sahiptir? Ahmet in anne - babas da sald rgand r ve bu özellikler genler yoluyla ona geçmifltir. Ahmet in hormonsal dengesizlikleri vard r. Ahmet büyürken anne-babas ndan fliddet görmüfltür. Ahmet in anti-sosyal kiflilik bozuklu u vard r. Di er olas l klara bakarsak daha önce Hasan Ahmet e büyük bir haks zl k yapm fl olabilir. Her ikisinin ortak arkadafllar olan üçüncü bir kifli Hasan n Ahmet hakk nda kötü bir söz söyledi ini söylemifl olabilir. Ahmet Hasan bir baflkas na benzetmifl olabilir. Veya biz asl nda flakalaflan iki arkadafl görmüfl ve yanl fll kla onlar n birbirlerine vurduklar n düflünmüfl olabiliriz. Bu örnekten ç kar m n z n, bir davran fl n tek bir aç klamas olmayabilece i, hatta birden fazla aç klaman n ayn anda do ru olabilece i olmal d r (Eysenck, 2004). Psikoloji, davran fllar ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dal d r. Yukar daki örnekte gördü ümüz gibi, davran fllar n birden fazla sebebi olabilir. Ayr ca davran fl birisine vurmak gibi gözlemlenebilen bir ifllem/olgu olabilece i gibi sinirli olmak gibi gözle görülmeyen ancak dolayl olarak gözlemlenebilen ve davran fllara yans malar ile ölçülebilen olgular da olabilir. Psikologlar sadece konuflmak veya hareket etmek gibi gözle görülebilir davran fllar de il duygu, alg, rüyalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolayl olarak ölçülebilen davran fllar da anlamaya çal fl rlar. Davran fllar ve zihinsel süreçler sadece göz k rpmak kadar basit veya en zor matematik problemlerini çözmek kadar karmafl k olabilir. Dolay s yla insanlar n yapt klar, düflündükleri, hissettikleri ve hatta bedensel fonksiyonlar n sürdürmelerini sa layan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin çal flma alan içine girmektedir. Psikoloji Yunanca da Ruh anlam na gelen Psiko (Psyche) ve Bilim anlam na gelen Loji (Logos) terimlerinin birleflmesinden meydana gelmifltir. v.tr/gelisim/psikoloji/nedir.h tm Davran fllar kiflinin yapt ve gözlemlenebilen hareketlerdir. Zihinsel süreçler düflünme, hat rlama, hissetme gibi içsel olgulara iflaret eder. Ancak davran fllara olan yans malar ile dolayl olarak ölçülebilirler. Bilim belli bir konuyu bilme iste inden yola ç kan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli araflt rma sürecidir.

12 4 Psikoloji DÜfiÜNEL M SORU D KKAT nsan davran fllar n sadece psikologlar anlamaya çal flmaz. Günlük hayatta da hepimiz baflkalar n n (ve hatta kendimizin) neyi neden, nas l yapt n, duygular, düflünceler ve davran fllar aras ndaki iliflkileri anlamaya çal fl r z. Filozoflar, sanatç - lar, edebiyatç lar tarih boyunca psikologlar n sordu u sorulara benzer sorular sormufllard r. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorular n cevaplar n aramada sistema- DÜfiÜNEL M tik, objektif ve ampirik verilere dayal bilimsel yöntemler kullan r. Böylece öznel, SORU sezgisel veya rastgele de il nesnel, do rulanabilir ve genellenebilir cevaplar üretir. Ampirik/Görgül: D KKAT Duyularla alg lanabilen, deneyime dayal. Örne in bir kiflinin zeka seviyesini ölçmek için kullan lacak ampirik veri, kiflinin çeflitli zeka testlerinde ald puanlar olabilir. Afla daki ifadelerin do ru (D) mu, yanl fl (Y) m oldu unu belirtiniz. AMAÇLARIMIZ 1 1. nsanlar beyinlerinin sadece %10 unu kullanmaktad rlar. AMAÇLARIMIZ 2. Psikoterapi nin etkili olmas için dan flanlar n çocukluktaki problemlerine inip onlar DÜfiÜNEL M çözmesi DÜfiÜNEL M gerekir. K T A P 3. En etkin K ö retme T A P yöntemi cezaland rmakt r. SORU 4. Sokakta SORU bafl n za bir kaza gelse etraf n zda ne kadar çok kifli varsa birinin size yard m etme ihtimali o kadar yüksektir. TELEV ZYON 5. Dahilerin TELEV ZYON ço u ayn zamanda delidir. D KKAT D KKAT 6. Yeni ö renilmifl bir davran fl n süreklili ini garantilemek için en iyi yöntem, kifliyi o davran fl yerine getirdi i her sefer ödüllendirmektir. 7. Haf zam z SIRA bir S ZDE video kamera gibi yaflad klar m z kay t eder. NTERNET NTERNET 8. nsanlar n olaylar hakk ndaki tutumlar n bilerek, nas l davranacaklar n tahmin edebiliriz. AMAÇLARIMIZ 9. Kendine güvenen insanlar her ifli baflar rlar. 10. nsanlar yaflland kça hayattan ald klar zevk azal r. K T A P TELEV ZYON NTERNET K T A P Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji Bildi iniz herhangi bir fleyi düflünün. Mesela Türkiye nin baflkenti Ankara d r. Kedilerin 4 aya vard r. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyaht r. Peki flimdi TELEV ZYON bu bildiklerinizi neden bildi inizi düflünün... Baz bilgiler bize ö retilir. Baz lar n konunun uzmanlar ndan duyar z, ya da Internet ten okuruz. Baz lar n sezgilerimizle biliriz, baz lar n kendimiz deneyimledi imiz için, baz lar ise nesiller boyu biline geldi i NTERNET için do rudur. Peki bu bildiklerimiz kesin do rular m d r? Mesela sadece bir bilim dal nda uzman olan kiflinin, günlük olaylar da do ru bildi ini mi varsaymal y z? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik de iflikliklerden etkilenmifl ve de iflmifl olamaz m? Mesela, hava kirlili i yüzünden baz bölgelerde kargalar art k siyah olmayabilir. Peki ya gözlerimizle gördü- ümüz her fleye inanmal m y z? Mesela fiekil 1.1 e bak n. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kifli (b) çizgisinin daha uzun oldu unu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel al p ölçün, göreceksiniz ki iki çizgi de asl nda ayn uzunluktad r. Sonuç olarak, bütün bu yukar da say lan yöntemler, bilgiye ulaflmak için s kl kla kulland m z yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulaflmaya çal flmak insan n do as nda var olan bir merakt r. Ancak bu yöntemlerle ulafl lan bilgilerin her zaman geçerli ve do ru olduklar n söylemek mümkün de ildir. Bilim de bilgiye ulaflma yöntemlerinden biridir. Bilim in sözlük anlam Evrenin veya olaylar n bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç ç karmaya çal flan düzenli bilgi dir (Türk Dil Ku-

13 SORU SORU D KKAT D KKAT rumu Web sitesi, Asl nda bilimsel yöntemin ne oldu unu daha iyi anlamak için, temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem: Ampirik Sistematik Nesnel S nanabilir/yanl fllanabilir Genellenebilir ve Geçici dir. 1. Ünite - Psikolojinin Do as 5 fiekil 1.1 AMAÇLARIMIZ Müller-Lyer yan lsamas AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON (a) (b) Müller-Lyer yan lsamas ve baflka yan lsamalar hakk nda bilgi edinmek NTERNET isterseniz Tübitak taraf ndan haz rlanm fl bu sayfaya göz atabilirsiniz. Bilimsel yöntem ampirik bilgi sa lar. Sorulara cevap ararken, sezgiler veya sa duyu de il, duyularla alg lanabilen, deneyime dayal veriler toplan r. Sonra bu veriler analiz edilerek sonuçlara ulafl l r. Örne in kiflilerin kendilerinden farkl m yoksa benzer kiflilik yap s nda efllerle mi daha mutlu oldu unu anlamak için, SIRA çiftlerin S ZDE belirli kiflilik özellikleri ölçülür ve kiflisel mutluluk de erleri ile iliflkisine bak l r. Bu flekilde direk veya dolayl flekilde ölçülebilen her kavram asl nda bize ampirik veri sa lamaktad r. DÜfiÜNEL M Bilimsel yöntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmas nda önceden belirlenmifl, rasyonel ve sistematik bir ifllemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak SORU araflt rma denir. Psikolojide kullan lan araflt rma yöntemleri hakk nda detayl bilgiyi 2. Ünitede D KKAT ö reneceksiniz. NTERNET DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Bilimsel yöntem nesneldir. Araflt rmac kendi kiflisel tercih veya yarg lar ndan yola ç karak de il, objektif bir flekilde ölçtü ü verilerin analizi ile sonuçlara ulafl r. Nesnelli i garanti etmek için araflt rmac lar makalelerinde kavramlar nas l tan mlay p ölçtüklerini çok aç k bir flekilde anlat rlar. Böylece bu çal flmay AMAÇLARIMIZ tekrarlamak isteyen bir baflka araflt rmac, ayn tan m ve ölçüm yöntemlerini kullanarak AMAÇLARIMIZ ayn sonuçlar n do rulu unu test edebilir. Bilimsel yöntem s nanabilir, yanl fllanabilir. Var olan yöntemlerle K T A Pampirik veri K T A P toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular de ildir. Örne in ölümden sonra hayat var m d r? sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri toplanarak s nanabilecek bir soru de ildir. Ancak örne in yafl gruplar na TELEV ZYON göre kiflilerin ölümden sonra hayat n var oldu una inanc n n de iflip de iflmedi i amprik ve s nanabi- TELEV ZYON lir bir sorudur. Ayr ca araflt rmac bir çal flma sonunda verdi i cevaplar n her zaman için yanl fllanabilece ini kabul eder. Bu yanl fllanabilme, de iflik gruplar, de iflik NTERNET NTERNET metotlar kullanarak yap lan çal flmalar sonunda olaca gibi, ölçülen olay n de iflmesi sebebiyle de olabilir. Dolay s yla bilimsel yöntemle elde edilen sonuçlar her zaman için geçicidir ve yeni bilgiler fl nda sürekli kendi hatalar n düzeltir. Hayat n anlam nedir? Sorusu bilimsel olarak test edilebilecek bir SIRA soru S ZDE mudur? Cevab - n z aç klay n z. Son olarak bilimsel yöntemle var lan bilgiler genellefltirilebilir. DÜfiÜNEL M Bilimsel yöntem tek bir bireyi de il, bireyleri anlamaya çal fl r. Örne in haf za sistemlerini araflt ran SORU 2 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT D KKAT

14 6 Psikoloji Bilimsel yöntemlerle yap lm fl çeflitli araflt rmalar n sonuçlar bir araya getirilerek psikolojik olgular aç klayan kuramlar oluflturulur. Elefltirel düflünce: Sürekli soru DÜfiÜNEL M sorma, ak l yürütme, analiz ve de erlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluflan bir SORU düflünme biçimidir. bir çal flman n sonuçlar, o çal flmaya kat lan bireylerin haf zalar ile s n rl kalmamal d r. Amaç genel olarak, herhangi bir haf za sorunu olmayan kiflilerin haf za sistemlerini anlamakt r. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulgular n her bir bireye de ayn flekilde uygun olaca düflünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu için (bu kiflilerin boyu gibi fiziksel bir özellik, veya kayg durumlar gibi soyut bir durum olabilir) kiflisel farkl l klar olacakt r. Bilim ancak bu kiflisel farkl l klardan yola ç karak kavramlar ve aralar ndaki iliflkileri anlamaya çal fl r. Sonuç olarak, bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakk nda güvenilir ve genellefltirilebilir veri taban oluflturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Bilimsel yöntem DÜfiÜNEL M elefltirel bir düflünce tarz gerektirir. Elefltirel düflünce, verileri oldu u gibi kabul etmek yerine, dünyay anlamada aktif bir rol edinilmesini esas al r. Sosyal bilimciler, bu yöntemi insan davran fl ve sosyal olgular anlamak, aç klamak ve SORU sosyal problemleri çözmek için kullan rlar (Cozby, 2009). D KKAT Hipotez: ncelenmekte D KKAT olan olaylar aras ndaki iliflkileri ve bu olaylar n nedenlerini geçici olarak aç klayan fikirler, yarg lar veya tahminlerdir. Hipotezler yap lan çal flmalarla ya do rulan r ya çürütülür. Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular aras ndaki iliflkiyi sistematik bir biçimde aç klayan genel bilgi ve SIRA aç klama S ZDE düzenidir. Kuramlar, çeflitli çal flmalarda test edilen birbirleriyle AMAÇLARIMIZ iliflkili hipotezlerin desteklenmesi ile oluflturulur. Olgular aç klamakta ve yordamakta AMAÇLARIMIZ (tahmin etmekte) kullan l rlar. Ayr ca her yeni çal flmada test edilen hipotezler de gene DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M var olan kuramlardan yola ç karak oluflturulur. Bilimsel yöntem, kuramlar n sürekli test K T A P edilip desteklenerek K T A Pkuvvetlenmesini, ya da var olan olgular da kapsayacak flekilde güncellenmesini SORU veya çürütülmesini SORU gerektirir. Bilimin Amaçlar TELEV ZYON D KKAT Bilimin dört temel amac vard r; Betimleme (tan mlama), yordama (tahmin etme), aç klama, ve de ifltirme. Betimleme en basit amaçt r; olgular n ve olaylar n sadece tarif edilmesini SIRA gerektirir. S ZDE kinci hedef yordamad r. Olgular n birbirleriyle olan sistematik iliflkilerini NTERNETbelirledikten sonra, meydana geliflleri hakk nda tahmin yürütebilmeyi mümkün k lar. Üçüncü hedef aç klamad r, ve bir olgunun meydana gelmesinin sebeplerini belirlemeyi amaçlar. Son hedef ise de ifltirmedir, ve olgular n oluflmas n kontrol etme ve de ifltirme anlam na gelir (Passer & Smith, 2011). Psikologlar K T yapt klar A P bilimsel araflt rmalar ile insanlar n davran fl ve zihinsel süreçlerini betimlemeye, yordamaya (tahmin etmeye) ve aç klamaya çal fl rlar. Hatta bu bilimsel çal flmalar n sonunda elde edilen bilgiler kiflilerin ve sosyal gruplar n sorunlar n gidermede, problemli gördükleri davran fllardan kurtulmalar na yard m TELEV ZYON etmekte, yeni davran fllar edinmelerini sa lamakta, k saca daha iyi bir hayat yaflamalar n sa lamada da kullan lmaktad r. TELEV ZYON D KKAT Do al bilimler: Fizik, kimya, biyoloji gibi do a olaylar n çal flan bilim dallar. Sosyal bilimler: Psikoloji, NTERNET sosyoloji, ekonomi gibi insan davran fllar n ve sosyal AMAÇLARIMIZ topluluklar çal flan bilim dallar. AMAÇLARIMIZ Bu iki ana bilim dal n n sadece çal flt klar konular n içerikleri K T farkl d r, A P her ikisinin de yaklafl mlar bilimseldir, benzer metotlar kullan rlar. TELEV ZYON NTERNET Bilimin 4 temel amac vard r: Betimleme (tan mlama), yordama (tahmin etme), aç klama ve de ifltirme. Sosyal Medyan n NTERNET insan iliflkilerine etkisi üzerine yap lm fl bir psikoloji araflt rmas n okumak isterseniz flu adrese bakabilirsiniz: Örne in Facebook veya Twitter gibi sosyal medya n n insan davran fllar n nas l etkiledi ini araflt r rken çeflitli amaçlar m z olabilir. Sosyal medyan n kullan m alanlar n, hangi demografik özelliklere sahip kiflilerin ne s kl kta, hangi boyutlar yla sosyal medyay kulland n tan mlayan bir araflt rma betimsel bir araflt rmad r. Bir baflka çal flma sosyal medya kullan m ile kiflilerin psikolojik durumlar, örne in depresyon seviyeleri veya mutluluk düzeyleri aras ndaki iliflkiye bakabilir. Böylece sosyal medya kullan mlar na göre kiflilerin mutluluk dereceleri tahmin

15 1. Ünite - Psikolojinin Do as 7 edilebilir. Yine bir baflka çal flma sosyal medyan n yüz yüze iletiflime tercih edilmesinin sebeplerini araflt rabilir. Son olarak, önceki araflt rmalar n sonuçlar na göre, sosyal medyan n daha sa l kl bir flekilde kullan lmas n amaçlayan baz müdahale programlar gelifltirilip, örne in okullarda uygulanabilir. PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak kurulmas 19. yüzy l n bafllar nda insan davran fl n n laboratuvarlarda çal fl lmaya bafllamas ile olmufltur. Fakat insan do as yla ilgili düflünceler psikoloji biliminden çok daha eskidir. Modern psikolojinin kökenleri Antik Yunan filozoflar na kadar uzanmaktad r. Afla da psikoloji bilimine etkisi olmufl düflünürlerin çal flmalar özetlendikten sonra, bilimsel psikolojinin tarihindeki önemli düflünce okullar tan t lmaktad r. M.Ö Kafatas nda kemikleri k rmak yöntemiyle fleytani ruhlardan ar nd rma yap l rd. M.Ö. 430 Hipokrat kiflili in dört mizac oldu unu savundu Wilhelm Wundt Almanya Leipzig de ilk psikoloji laboratuvar n kurdu. Psikolojinin Kökenleri 1900 Sigmund Freud psikodinamik bak fl aç s n gelifltirdi Zeka testleri önem kazand John B. Watson, Davran flç l k adl kitab n yay mlad. lk Psikologlar fiekil 1.2 Modern psikolojinin tarihçisi Kaynak: Feldman (2010, s ) den adapte edilmifltir. M.Ö Plato ve Aristo benlik, ruh, gerçe in do as gibi konular üzerinde düflünmüfllerdir Dekart Beyin ve zihnin birbirinden ayr ancak etkileflimde olduklar n iddia etti. William James Psikolojinin Prensipleri adl kitab n yay mlad fllevselci model kuruldu Ivan Pavlov Ö renmenin prensilerini aç a ç kartan sindirimle ilgili araflt rmas sayesinde Nobel Ödülü nü kazand Gestalt Psikolojisi etkin oldu Jean Piaget Çocuklar n Ahlaki Geliflimi kitab n yay mlad Carl Rogers nsanc l bak fl aç s n güçlendirecek olan Dan flan Odakl Terapi kitab n yay mlad Abraham Maslow Kendini gerçeklefltirme kavram n öne sürdü ü Motivasyon ve Kiflilik kitab n yay mlad IQ nun genetik temelleriyle ilgili tart flmalar yap ld Elizabeth Loftus Sahte an lar ve görgü flahidi ifadeleriyle ilgili öncü çal flmalar yapt Biliflsel perspektife verilen önem artt Daniel Kahneman Karar ve tercih süreçleri çal flmalar ile Nobel Ekonomi Ödülünü ald. Modern Psikoloji 1953 B.F. Skinner Davran flsal bak fl aç s n savunan Bilim ve nsan Davran fllar kitab n yay mlad Leon Festinger Sosyal psikolojide çok etkili olan Biliflsel Çeliflki kitab n yay mlad Stanley Milgram Ünlü Otoriteye taat kitab n yay mlad David Hubel ve Torsten Wiesel Beyindeki görme hücreleriyle ilgili çal flmalar ndan dolay Nobel Ödülü nü ald lar Çok kültürlülük ve çeflitlilikle ilgili çal flmalara verilen önem artt.

16 8 Psikoloji Antik Yunan Filozoflar ve Avrupal Düflünürler Sokrates, Plato ve Aristo gibi filozoflar zihnin, ruhun, vücudun ve insan deneyiminin do as üzerine görüfller gelifltirmifl, psikoloji bilimi için çok kritik olan baz sorular ilk defa sorgulam fllard r (Atkinson ve ark., 2008). Bu sorulardan baz lar na hâlâ tam bir cevap verilememektedir ve psikologlar hâlen bu sorular irdelemektedirler. Bunlardan en önemlilerinden birisi nsanlar n biliflsel yetenekleri ve bilgileri do ufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusudur. Plato baz bilgilerin do ufltan geldi ini savunmaktad r. Örne in her kültürde çocuklar seslerden kelime ve cümleler oluflturulabilece ini anlay p özel bir e itim almadan ana dillerini ö renebilmektedir. Bu durumda Plato çocuklar n dil ile ilgili bir bilgiyle do duklar n savunur. Öte yandan, Aristo ya göre do du unda insan beyni tabula rasa yani bofl bir levhad r ve sonradan yaflanan deneyimlerle flekillenir. Aristo nun bak fl aç s ndan dil ö renimi, çocu un deneyimleri çerçevesinde geliflmektedir. Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen do ufltan geldi ine ya da tamamen deneyimle olufltu una pek ihtimal verilmemektedir. Ancak nsanlar n biliflsel yetenekleri ve bilgileri do ufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusu günümüzde psikologlar n tart flmaya devam etti i ve cevaplarken Yunan filozoflar n n bak fl aç lar ndan da faydaland bir sorudur. Psikolojinin temelini oluflturan sorularla ilgilenen filozoflardan bir di eri de 17. yüzy lda yaflam fl olan Frans z düflünür René Descartes t r. Descartes a göre beyin ve zihin birbirinden farkl d r. Beyin somut maddeden oluflmaktad r, zihin ise ruhani bir varl kt r. Beyin ve zihinin birbirlerinden ayr ancak etkileflimde olduklar fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir. Descartes tan sonra beyin ve zihin hakk nda düflünülmeye devam edildi. Franz Joseph Gall frenoloji (kafatas bilimi) adl bir teori ortaya att. Frenolojiye göre beynin farkl k s mlar farkl görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafatas n n üzerindeki girinti ve ç k nt lardan bir kiflinin özellik ve yeteneklerini anlaman n mümkün oldu unu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü biliflsel psikolojinin temelini oluflturur. Ancak frenolojinin modern psikolojide bir geçerlili i kalmam flt r. 3 Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 y l nda Psikoloji bilimini tan mlarken psikolojinin uzun bir geçmifli ama k sa bir tarihi vard r demifltir. Bu deyifli aç klay n z. DÜfiÜNEL M SORU Resim 1.1 D KKAT Wilhelm Wundt D KKAT ( ) Kaynak: tpub.com/displa AMAÇLARIMIZ y_detail.php3?ps ku=b2923 AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON DÜfiÜNEL M Psikolojinin Tarihindeki Ak mlar nsan do as ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullan lmas 19. yüzy lda bafllam flt r. SORU Bu dönemde psikolojide çeflitli düflünce okullar etkili olmufltur. K T A P TELEV ZYON Yap salc l k 19. yüzy l n ortas nda Almanya da fizyoloji e itimi alan bilim insanlar psikolojiyi çok etkilediler. Helmholtz un kurba alarla yapt deney bu etkilerden biridir. Helmholtz, d flar dan gelen bir dürtünün beyinde alg lanmas n n hemen olmad n, belli bir vakit ald - n gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat psikolojinin bir bilim olarak kurulmas Wilhelm Wundt un çal flmalar ile olmufltur da Leipzig Üniversitesi nde ilk psikoloji laboratuvar n açan Wundt, bilimsel NTERNET NTERNET

17 1. Ünite - Psikolojinin Do as 9 psikolojinin kurucusu say lmaktad r. Wundt a göre psikoloji bilinç kavram na odaklanmal d r. Bilinç, bir insan n tüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklan rken içgözlem metodunu benimsemifltir. çgözlem, bir kiflinin kendi öznel deneyimlerine bak fl anlam na gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya çal fl rken bir bütünü parçalar na ay rarak incelemek gerekti ini savunmufltur. Bu yaklafl m Wundt un ö rencisi olan Edward Titchener taraf ndan bilincin yap s n tan mlamaya çal flt klar ndan ötürü yap salc l k olarak adland r lm flt r (Bernstein ve ark., 2006). Wundt ile ayn zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner gibi di er Alman psikologlar da görme ve di er alg lar üzerinde önemli çal flmalar yapmaktalard. Kaynak: Gestalt Psikolojisi Wundt ile ayn dönemde önemli çal flmalar yapan baflka bir Alman psikolog da Hermann Ebbinghaus tur. Ebbinghaus a göre bilinç kadar incelenmesi gereken bir di er konu da ö renme ve haf za gibi zihinsel süreçlerdir. Ebbinghaus un çal flmalar, bugün bile haf za hakk nda bildiklerimizin temelini oluflturmaktad r (Schacter, Gilbert, & Wegner, 2008) de Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler gibi di er Alman psikologlar Wundt un insan deneyimlerini ve bilincini parçalara bölerek inceleme fikrine karfl ç km fllard r. Almancada bütün anlam na gelen Gestalt kelimesi bu psikologlar n oluflturdu u ak m n ismi olmufltur. Gestalt ak - DÜfiÜNEL M m na göre, bir deneyimin bütünü onun SORU parçalar n n toplam yla ayn de ildir. Bilinci anlaman n yolu, parçalar de il, tüm deneyimi bir bütün olarak çal flmaktan geçmektedir (Bernstein ve ark., D KKAT 2006). psychology.html Psikanaliz Wundt Almanya da bilinci araflt r rken Sigmund Freud da Avusturya da bilinçalt n araflt rmaktayd. Freud, bir t p doktoru olarak tüm davran fllar n ve ak lsal süreçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayand na inanm flt. Fakat 1800 lerin sonlar nda, birkaç hastas n n etkisiyle fikrini de ifltirdi. Bu hastalar n ortak özelli i, K T A P hastal k semptomlar göstermelerine karfl n, hastal klar n n hiçbir fiziksel sebebinin olmamas yd. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüflen Freud, onlar n hastal klar n n sebeplerinin fiziksel olmad n, bilinçlerinden att klar problemlerin hasta- TELEV ZYON l klar do urdu unu ileri sürdü (Feldman, 2010). Resim 1.2 talyan ressam Arcimboldo unun bu resmi Gestalt n bütün, parçalar n toplam ndan fazlad r prensibine örnek olarak gösterilmektedir. Resimin bütünü bir insan yüzünü göstermesine ra men, tek tek DÜfiÜNEL M bak ld nda meyvelerden oluflmaktad r. SORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON Psikolojinin bir bilim dal olarak geliflmesindeki önemli kifliler ve olaylar NTERNET hakk ndaki bilgilere adresinden daha detayl olarak ulaflabilirsiniz. NTERNET

18 10 Psikoloji Resim 1.3 Freud bu görüflmelerden sonra, tüm davran fllar n ve hatta ciddi zihinsel sorunlar n bile sebebinin tek oldu una kanaat getirdi. Ona göre, sebep, bilinçalt m zdaki çat flmalard. Freud elli y la yak n süren çal flmalar n ve fikirlerini psikanaliz ad alt nda toplad. Psikanaliz, hem bir kiflilik teorisi, hem bir ak l hastal klar teorisi, hem de bir seri tedavi yöntemini içermektedir (Bernstein ve ark., 2006). Freud un teorisi genifl laboratuvar çal flmalar üzerine de il, s n rl say da vaka çal flmas üzerine kurulmufltur. Dolay s yla günümüzde tamamen bilimsel ve geçerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teoriye temel oluflturmufltur. fllevselcilik William James ve G. Stanley Hall Amerika daki ilk psikoloji laboratuvarlar n kurmufllar ve psikolojiye yön vermifllerdir. James hem Wundt un hem de yap salc lar n yaklafl mlar n reddetmifltir. James e göre bilinci kendi bafl na çal flamayacak parçalara bölmenin bir anlam yoktur. Bunun yerine, Darwin in evrim teorisine paralel olarak James alg lar n, haf zan n, ya da di er ak lsal süreçlerin insanlar n ortamlar na adapte olmalar n nas l kolaylaflt rd na odaklanm flt r. Bu ak ma ifllevselcilik denmektedir ve bu ak m bilincin insanlar n karar verme ve problem çözme gibi becerilerinde nas l rol oynad n anlamaya yönelmifltir. Davran flç l k Davran flç l k aras nda psikoloji bilimini domine etmifl önemli bir ak md r. Bu ak m Darwin in fikirlerine dayan r lerden sonra Darwin in evrim teorisi, psikologlar, insanlar anlamak için hayvanlar incelemeye yöneltti. E er insanlar ve hayvanlar benzer flekillerde evrimlefltiyse o zaman insan davran fllar n anlamak için hayvanlar çal flmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikologlar, hayvanlar gözlemleyerek ö renme, haf za, problem çözme ve baflka ak lsal süreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010). Ayn dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kayna n n gözlemlenebilen davran fllar oldu unu iddia etti. Watson a göre, ne bilince ne de bilinçalt na odaklanmak anlaml yd. Önemli olan, gözlemlenebilen davran fllara odaklanmakt. Watson, en önemli sürecin ö renme oldu unu, ve hem hayvanlar n hem de insanlar n ö renme sonucunda çevrelerine uyum sa layabildiklerini öne sürmüfltür. B. F. Skinner da flartlanmay çal flarak davran flç ak m n bir baflka öncüsü olmufltur. B.F. Skinner Skinner kutusu denen yandakine benzer mekanizmalarla hayvanlar n ö renme davran fllar n incelemifltir. Bu kutunun içine konan fare, ö renmesi gereken davran fl yapt nda (örn. belli bir pedala basmak gibi) otomatik olarak yem verilerek ödüllendirilmektedir. Bu ödüllenme sonucunda fare bu davran fl ö renir. Kaynak:

19 1. Ünite - Psikolojinin Do as 11 Modern Psikoloji 1960 larda bilgisayar teknolojisinin geliflmesi ile beyindeki süreçlerin yeni teknolojilerle izlenmesi mümkün olmufltur. Bu da davran flsal ak m n etkisini azaltm flt r. Bu ak m n yerini biliflsel psikoloji alm flt r. Bugün, özellikle teknolojik yenilikler sayesinde insan n zihinsel süreçlerini bilimsel tarafs zl kla çal flmak mümkün hâle gelmifltir. Sonuç olarak ana ak m psikoloji hem davran fllar hem de zihinsel süreçleri araflt ran bir bilim dal hâline gelmifltir. Psikolojinin bafllang c Avrupa da olsa da çal flmalar n ilerlemesi ve h zlanmas 19. yüzy l sonlar nda ve 20. yüzy l bafllar nda Amerika ya göç eden bilimciler sayesinde Amerika da olmufltur. Günümüzde hâlen psikologlar n ço u Amerika dad r (Feldman, 2010), ancak psikoloji h zla evrenselleflmektedir (Kassin, 2006). Bugün psikoloji bilimi ile u raflan kad n ve az nl k gruplara ait bilim insanlar n n say s flimdiye kadar tarihin en üst noktas ndand r. Ayn flekilde dünyan n her köflesinde psikoloji ile u raflan bilim insanlar vard r. Bilim insanlar aras nda görülen bu çeflitlilik psikoloji alan nda yeni yaklafl mlar n do mas na yard mc olmufltur. Modern psikolojide, bir önceki bölümde anlat lm fl olan yap salc l k veya ifllevselcilik gibi düflünce okullar ortadan kaybolmufl, yerini biyolojik, davran flsal, biliflsel gibi çeflitli yaklafl mlara b rakm flt r (Bernstein ve ark., 2006). Afla da modern psikolojinin önemli yaklafl mlar özetlenmifltir. Psikolojinin bir bilim olarak geliflmesinde rol alan isimlerin büyük SIRA ço unlu u S ZDE beyaz, erkek ve Kuzey Amerika veya Avrupal bilim insanlar d r. Sizce bu durumun psikolojin çal fl- 4 ma alanlar ve kuramlar üzerinde bir etkisi olmufl mudur? Aç klay n z. DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR Psikolojide yaklafl mlar bir davran fl n veya zihinsel Resim 1.4 e bak n. Ne görüyorsunuz? Resmin neresine odakland n za SORU göre yafll sürecin ele al n fl SORU fleklini etkiler. Her bir yaklafl m veya genç bir kad n profili görüyor olman z laz m. Hangisini ilk önce gördüyseniz, bireylerin neden belirli bir biçimde davrand klar na bak fl n z de ifltirin, di er yüzün de fark na varacaks n z. (Genç kad n n kula ve D KKAT iliflkin farkl aç klamalar D KKAT kolyesi ayn zamanda yafll kad n n sol gözü ve a z d r.) Yani ne gördü ümüz, nas l bakt m za ba l d r. olarak insan anlamam za getirir. Çeflitli yaklafl mlar bir araya geldi inde bir bütün Psikolojide de bu flekilde ayn davran fl de iflik bak fl aç lar ndan SIRA çal flan S ZDE yaklafl mlar katk da bulunurlar. (perspektif) vard r. Bu yaklafl mlar, sa- Resim 1.4 dece sorulan sorular de il, veri toplama AMAÇLARIMIZ Yafll kad n - Genç yöntemlerini de etkiler. Mesela sald rganl k konusunu örnek alal m. Biyolojik yak- AMAÇLARIMIZ kad n yan lsamas lafl m beyin ve sinir sisteminin sald rganl - a etkisini incelerken, davran flsal yaklafl m çevreden gelen ödül ve cezaland rmalar n sald rganl artt r p artt rmad n sorgular. Sosyokültürel yaklafl mdan bir araflt rmac n n temel ilgisi ise kültürün sald rganl k üzerindeki etkisi, veya sald rganl k davran fl n n çeflitli kültürlerde nas l de iflti i olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yaklafl m beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullan rken davran flsal yaklafl ma göre bir araflt rmada sadece görünen davran fllar veri olarak kullan labilir. K T A P TELEV ZYON NTERNET K T A P TELEV ZYON NTERNET

20 12 Psikoloji Biyolojik Yaklafl m Biyolojik yaklafl m, zihinsel süreçler ve davran fllar n büyük oranda biyolojik süreçlerle belirlendi ini varsayar. Bu yaklafl m, genetik faktörler, hormonlar ve beyin gibi biyolojik ö elerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu ak m dâhilindeki çal flmalar, fiziksel de iflimleri inceleyerek bunlar n psikolojik olgularla ba lant lar n kurmaya çal fl r. Nörobilimsel Yaklafl m Nörobilim, insan davran fllar n n aç klamalar n beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktörlerde arar. Özellikle geliflmifl teknolojiler sayesinde beynin iflleyiflinin incelenebilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yaklafl m n yeri genifllemektedir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yak n duran bu yaklafl m n en belirgin oda, davran fllar n nörolojik temellerini araflt rmak üzerinedir. Evrimsel Yaklafl m Psikolojiye evrimsel yaklafl m, Charles Darwin in evrim teorisi üzerine kuruludur. Buna göre, insan ve hayvanlar n günümüzde sergiledi i davran fllar, do al seleksiyonun bir sonucudur. Dolay s yla kiflileraras iliflkilerin dinamikleri, efl seçimi, yard m etme gibi olumlu davran fllar gibi birçok davran fl n insanlar taraf ndan gösterilmesi evrimsel süreç boyunca yaflananlar n bir sonucu olarak aç klanabilir. Psikodinamik Yaklafl m Freud un psikanalizine dayanan bu yaklafl m, insanlar n kendi içlerindeki bilinçd - fl psikolojik çat flmalar üzerine yo unlafl r. Freud a göre, içsel mücadelelerin ço u insanlar n do al ihtiyaçlar n n peflinden gitme iste iyle toplumsal kurallar aras ndaki çat flmadan kaynaklanmaktad r. nsan davran fllar da kiflilerin kontrolü alt nda olmayan bu içsel çat flmalar n bir sonucu olarak gerçekleflmektedir. Davran flsal Yaklafl m Davran flsal yaklafl m, tamamen insanlar n gözlenebilir hareket ve davran fllar - na ve bunlar n nas l ö renildi ine yo unlafl r. Watson ve Skinner n perspektifine dayanan bu yaklafl m, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyen süreçlere de il, objektif olarak gözlenebilen davran fllara odaklanmas n savunur. Bu yaklafl m n önemli bir yönü, davran fllar n insanlar n do ufltan getirdikleri özellik ve yap lar ndan do maktan ziyade çevre etkisiyle sonradan ö renildi ini vurgulamas ve bu nedenle ö renme süreçlerinin nas l gerçekleflti ini incelemesidir. nsanc l Yaklafl m Biyolojik, biliflsel ve davran flsal yaklafl mlardan farkl olarak, insanc l yaklafl m çerçevesinde insan davran fllar biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden ö renilenlerin de il, her insan n kendine has dünyay alg lay fl flekliyle iliflkilendirilir. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow un çal flmalar na dayanmaktad r. Bu perspektife göre, insanlar hayatlar n n ve davran fllar n n kontrolünü ellerinde tutar; herkes kendini gelifltirmek ve potansiyeline eriflmek amac yla hareket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerinden farkl oldu undan, bir kiflinin davran fllar ancak o kiflinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamland r labilir.

21 1. Ünite - Psikolojinin Do as 13 Biliflsel Yaklafl m Biliflsel yaklafl m, yaln zca gözlemlenebilir davran fllara odaklanan davran flsal yaklafl m n tam aksine, insanlar n zihinlerinde olup biten ve direk olarak gözlemlenemeyen süreçlerle ilgilenir. Bu yaklafl m, bilginin alg lan fl ve ifllenifl süreçlerinin davran fllara olan etkisine yo unlafl r. Bu süreçlerin ço u otomatik olarak ve bilinçd fl nda gerçekleflmektedir. Bu yaklafl m do rultusunda insanlar dünyay alg lay fllar bak m ndan bir bilgisayara benzetilebilir. D flar dan gelen bilgiler biliflsel süreçten geçmek üzere alg lanan girdiler; davran fllarsa bu girdilerin ifllenmesi sonucu ortaya ç kan ç kt lar olarak görülmektedir. Sosyokültürel Yaklafl m Sosyokültürel yaklafl m, sosyal ve kültürel etkilerin insan davran fllar na olan önemli etkisine yo unlafl r. Bu yaklafl ma göre, insan davran fllar n aç klarken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini de erlendirmek büyük önem tafl maktad r. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yan s ra, sosyokültürel etkenlerin insanlar n tutum ve davran fllar n n oluflmas nda etkili oldu u düflüncesine dayan r. Farkl kültürlerde davran fllar n farkl anlamlar olabildi inden, kiflilerin davran fllar incelenirken geldikleri kültürün hesaba kat lmas ve psikolojik araflt rmalar n kültüre hassasiyet göstermesi gerekti i görüflü, bu yaklafl m n temel tafllar n oluflturur. Eklektisizm Psikologlar çal flmalar n yaln zca tek bir yaklafl mla s n rland rmak zorunda de ildir. Günümüzde psikologlar, önceki bölümde aç kland gibi, insanlar n düflünce ve davran fllar n birçok farkl yaklafl mdan incelemekte ve aç klamaya çal flmaktad r. Eklektisizm, insan davran fllar n aç klarken birçok yaklafl m harmanlamak anlam na gelir. Örne in bir kiflinin agresif davran fllar aç klanmaya çal fl l rken hem ailede ö renilmifl davran fllara, hem de kiflinin yetiflti i kültürdeki cinsiyet rollerine e ilerek, davran flsal ve sosyokültürel yaklafl mlar bir arada kullan labilir. Eklektisizm sayesinde farkl bak fl aç lar birlefltirilerek daha kapsaml ve geliflmifl kuramlar üretilip araflt rmalar gerçeklefltirilebilmektedir. Tablo 1.1 Alt Ana Yaklafl m n Karfl laflt r lmas nsan do as n n alg lanmas Davran fllar oluflturan ana sebepler Araflt rma metotlar PS KOD NAM K B YOLOJ K DAVRANIfiSAL NSANCIL B L fisel SOSYOKÜLTÜREL çsel güçler ve çeliflkiler Bir hayvan olarak Çevresine tepki Kendini gerçeklefltirmeyi Düflünen insan Bir toplulu un/kültürün taraf ndan kontrol edilen insan veren insan amaçlayan ba ms z içindeki sosyal varl k insan kimse Bilinçalt ndaki dürtüler, çeliflkiler ve savunma mekanizmalar ; erken çocukluk döneminde yaflanan deneyimler ve çözülmemifl çeliflkiler Kiflilik süreçlerinin klinik ortamda gözlenmesi, baz laboratuvar araflt rmalar Genetik ve çevresel Geçmiflteki faktörler, beyindeki ö renme süreçler ve deneyimleri ve biyokimyasal süreçler uyar c lar ile flu an ki çevrede olan davran fllar Beyin-davran fl iliflkisinin çal fl lmas, hormonlar n ve biyokimyasal faktörlerin davran fltaki etkisi, davran fl geneti i araflt rmalar Kaynak: Passer & Smith, 2011, s. 6 dan adapte edilmifltir Ö renme süreçlerinin uyar c ve tepkilere odaklan larak laboratuvar ve gerçek dünya ortamlar nda çal fl lmas Hür irade, seçim ve kendini gerçeklefltirmeye do ru olan içten gelen güdü; kiflisel varoluflun anlam n aray fl Hayattaki anlam, de er ve amaçlar n çal fl lmas, benlik kavram ve düflünce, duygu ve davran fllardaki etkisinin çal fl lmas Düflünceler, beklentiler, planlama, alg, dikkat ve haf za süreçleri Biliflsel süreçlerin genellikle çok kontrollü laboratuvar koflullar nda çal fl lmas Normlar, sosyal etkileflimler, grup süreçleri gibi kiflinin kültüründe ve çevresinde olan sosyal güçler Farkl kültürlerdeki insanlar n davran flsal ve zihinsel süreçlerinin çal fl lmas, insanlar n sosyal uyar c lara olan tepkilerinin çal flan deneyler