iii rlyj^lâ m,ija yat ı KÜLTÜR VE SANAT EKİ FASIKÜL: 11

Transkript

1 T T I....M-. ' ' **" ' ' - Milliyet iii rlyj^lâ m,ija yat ı KÜLTÜR VE SANAT EKİ FASIKÜL: 11

2 K oca Sinan bu cam ii 1559 yılında bitirm işti STANBUL un ITahtakale semtinde, birçok İstanbullunun değil yerini bilmek, gidip görmüş olmak, adını bile duymadığı sanat şaheseri bir cami vardır. Rüstem Paşa Camii. Rüstem Paşa, Kanuni Sultan Süleyman ın sadrazamı olarak ömrünün son yıllarına doğru Tahtakale de kene d i adına bir cami yapılmastnı istemiştir. Bu olay 1560 yıllarına rastlar. Rüstem Paşa yaşamı boyunca cimriliği ile tanınmış bir kişi olmakla beraber kendi adını taşıyan bu caminin yapımında hiçbir masraftan kaçınmamıştır. Caminin mimarı, Süleymaniye Camii nin mimarı ünlü Koca Sinan dır. Koca Sinan bu camii 1559 yılında bitirmiştir. Kendi camiinin süslemesini Rüstem Paşa, Türk sanat tarihinin en değerli, en görkemli çini süsleme örneklerinin elde edilmesi için büyük harcamalarda bulunmuştur. Üzülerek belirtm ek gerekir ki, yüzyıllar Rüstem Paşa C am ii nin süslemelerini de etkilemiştir. Çinilerin çoğu bugün ilk yerleştirildikleri gibi durmuyorlar. Daha önce yapılan onarımlar orijinal kaplamaların birçoğunun kaybolmasına yol açmıştır. Buna rağmen mevcut çinilerin dikkatli bir incelemesi caminin, Türk sanat gelişiminde bir dönüm noktası oluşturan bir dönemde yapıldığını gösterir. Rüstem Paşa Camii nin çinilerinde Osmanlı-Türk seramik süsleme sanatında ilk kez yeni bir stilin başladığı göıülür. Osmanlı-Türk sanatındaki yeni akımlar, onaltıncı yüzyıl ortalarında Nakkaşhane de (İs ta n b u l) k e n d is in i göstermeye başlar. Bu yeni akımlar imparatorluğun karmaşık fakat etkin yapısında olduğu gibi karmaşıktır. Bu yeni gelişimlerin ancak son zamanlarda yapılan incelemeler sonucunda tam anlamı ile kavranmasına yol açmıştır. Ayrıca XVI. yüzyılın Türk mimarisi, Mimar Koca Sinan ın olgun tarzında yapılan anıtlarıyla yeni boyutlar kazanmaktadır. OsmanlIların tarihî el yazması eserleri, Islâm minyatür tarihine olan tüm Türk katkıları arasında en eşsiz ve orijinallerini oluşturur, ilk olgun örneklerini de 1558 de Süleymanname de vermiştir. Yüzvılın başlarında Azerbaycan dan OsmanlI başkentine göç eden ressamlar, ilk yetenekli öğrenci kuşaklarını yetiştirmişlerdir. Aynı yüzyılda Şeyh Hamdullah tarafından daha önce kurulan Türk hattat okulu, en yüksek gelişim düzeyine Ahmet Karahisarî ve Molla Hasan ın kişiliklerinde yücelmiştir. Bu çağda Türk seramik sanatında da hat sanatına paralel gelişmeler olagelmekteydi. 1550'de OsmanlI İmparatorluğumun İznik ve diğer merkezlerde çalışan yetenekli seramik ustaları, o zamana kadar bilinen tekniklerden yeni ve çok üstün bir teknik geliştirmişlerdi. Mavi beyaz boyamadan saf beyaz slip üzerindeki sır altına birçok rengin işlenebileceği bir tekniğe ulaşan İznik seramikleri yüzyılın orta-

3 larına doğru ve yüzyılın ikinci yarısında ünlü Türk kırmızısını ve Türk seramiklerini ortaya koyacak olan deneme dönemini geçirmekteydi. Aynı sıralarda seramiğin saf beyaz zemini ile ressamların ve nakkaşhane hattatlarının kullandığı beyaz kâğıt üzerindeki paralellik, divan ressamlarının dikkatini çekti. Büyük OsmanlI resimciliğinin seramik üzerindeki ilk örnekleri verilmeye başlandı. Rüstem Paşa bu sanatsal buluşlar ortamında camiini yaptırmaya karar vermişti. Bu yüzyılın tüm el sanatlarında OsmanlIların doruğa çıktıklarını görürüz. El sanatları bu çağda çeşitli boyutlar kazanmıştır. Türk minyatür sanatındaki bu yüzyılın en olgun ya p ıtla rın d a n ' Hünername de bu aşamayı en iyi biçimde izle y e b iliriz. C am inin süslemelerinin incelenmesinden Türk sanat tarihinde yeni bir gelişim dönemini açıklığa kavuşturabiliyoruz. Rüstem Paşa Camii nin yapımına kadar Türk sanatında, bu yapıda bulunan desen çeşidinin sergilendiği hiçbir süsleme programı yoktur. Gerçekten de Rüstem Paşa Camii çinileri, saray atölyelerinden usta bir ressamın gözetimi altında çalışan çeşitli desinatörler arasındaki bir yarışmayı canlandırır. Bu usta ressam cami s ü s le m e le r in in en önemli bölümünü kendisine ayırmıştır. Caminin mihrabında, geleneksel yazı ve kitap tezhibi konusunda yetişkin bir baş ressamın emeğini görürüz. Kullanılan desenler, muhafazakâr ve kitap sanatının inceliklerini taşır. Sanatkâr yeni kırmızı rengi kullanmakta tereddüt etmiş, bir yazı tezhibinde altın varak kullanacağı yerde, az miktarlarda kırmızı kullanmıştır. Mihrabın kişi üzerinde uyandırdığı genel kanı Türk sanatının 16. yüzyılın ilk yarısına özgü geleneklerindeki şekillerin mavi, beyaz, parlak, kırmızı ve simetrik dizilişleridir. Bu sanatkârın sanat tutkusu ne olursa olsun zevkini genç sanat1'*- lara empoze edecek bir kişiliğe sahip değildi. Caminin seramik desen projesinde kendisiyle birlikte en az altı genç desinatör çalışmıştır ve bu desinatörlerin zevk ve tercihleri birbirlerinden oldukça değişikti. Örneğin bu genç sanatkârlardan biri Şah Kuli - nin öğrencisi idi, dev ejder albüm resimlerinde yer alan ve daha sonra nakkaşhanede moda haline gelen rüzgârda savrulan yapraklar motifini ustasından almış ve bu desenleri büyük bir hünerle, benzer kare çinilerden oluşan bir (tekrarlanan) patern e uygulamıştır. Bu desenlerdeki derinlik, hareket ve heyecan, Türk seramik sanatında köklü bir gelişme idi. Cami süsleme çalışmalarına nezaret eden yaşlı usta, bunları görür görmez yüksek dehayı farketmiş, hareketli çini panolarına caminin her iki tarafından göze çarpan bir yerde yer vermiştir. Tekrarlanmış desenlerde saz yapraklarının ilk kullanımı yüzyılın geriye kalan kısmında Türk seramik sanatında tekrar tekrar yansıdığı görülür.

4 ı ı ı' i ı M illiyet,* ir,.,. M. ; Saz desenleri Rüstem Paşa Camii süslemele rinde ilerici yenilikler den bazılarını temsil ediyorsa da bunların dı şında geleneksel de ol salar başka başka de senler bulunabilir. Onaltıcı yüzyılın ilk yarı sında yaygın bir uygu lama da diagonal si metri eksenli çiniler ola rak, dörtlü gruplar ha linde duvar üzerinde ter tiplemekti. Bu gelenek sel desenler Rüstem Paşa Camii nin muhtelif yerlerinde görülür. Giriş kapısı detay Öte yandan Rüstem Paşa çinileri Türk stilize çiçekle rin in seramik yapı süslemede ilk or taya çıkışını ve bu cami süslem elerindeki bol bol kullanılan lale, ka ranfil ve diğer çiçek motifleri, yetenekli genç sanatkârlardan bazıları nın orijinal katkılarını temsil etmektedir. Her yarışmanın kazananları olacağı gibi kaybeden leri de olacağı olağan dır. Sanatkârlardan biri kırmızı rengin hemen hemen hiç kullanılma dığı Çin bulut motifle rini içeren çizgi desen ler yanlısı idi. Desenleri daha sonraki sanatkâr lar tarafından tamamen unutulduğu anlaşılan bu çiniler camiin arka galerisindeki yüksek bir yere konmuştur. Rüstem Paşa desen yarışmasında en başarı lı eserler arasında, cami takviyelerinden ikisinde yerleştirilmiş çiçekli de senler bulunur. Genç sanatkârlar çiçek de senlerini çeşitli tarzlar da kullanmışlardır. Ba zen diğer kompozisyon lara küçük bir çeşni katmak, bazen de cami deki kapı ve pencereler arasındaki dar panolar arasında yükselen iri çiçekler olarak. Kapı çinilerinden R ü stern Paşa 'm n Tİi rlyi^lâ ıif $ a ıja l i Tİiirlyl^lâ I 1500 yıllarında Saray Bosna ya yakın bir köycfe doğan Rüstem Paşa, kölelikten gelerek çeşitli görevlerde yetiştikten sonra vezir olmuş, Kanunî Sultan Süleyman ın teveccühünü kazanarak onun Hürrem Sultan dan doğan kızı Mihrimah Sultan ile evlenmiş, damatlığa layık görülmüştür. Sarayda kendisini istemeyenler, evlenme sini engellemek için onun cüzzamlı ol duğunu ileri sürdüler. Saray başhekiminin muayenesi ve gömleğinde bulunan bit, bunun doğru olmadığını gösterdi. Talihi yaver olanın kehlesi bile işe yarar diye bir vecize bundan doğmuştur. Rüstem Paşa bundan sonra sadrazamlığa kadar yüksel miştir. Bu zamanda Osmanlı İmparator luğu en parlak devrini yaşıyordu. Asayiş o kadar yerinde idi ki, en uzak sınırlarda bile bir köy, hatta bir ev dahi yağma edilmemiştir. Devletin gelirleri de alabildi ğine çoğalmıştır. Şehzade Mustafa'nın öldürülmesinden sonra bununla ilgili ola rak sadaretten uzaklaştın İmiş, yerine de Kara Ahmet Paşa getirilmiştir. Fakat iki yıl sonra Kara Ahmet Paşa yı öldürterek yeniden sadrazam olmuş, sadrazamlığı 1561 temmuzundaki ölümüne kadar devam etmiştir. Bu ikinci sadaretinde camiye başlamış olmalıdır. Rüstem Paşa çok hasis olup para ve servet toplamak onda ruhî bir hastalık halinde idi. Uzun sadaret yılla rında bu düşkünlüğü yüzünden işi rüşvetle mevki satmaya kadar götürmüş, inanılmaz bir servet toplamıştır. Öldüğü zaman emlâk ve servet olarak, 815 çiftlik, 476 değirmen, 1700 köle, 2900 at, 1100 deve, 5000 kat elbise, 100 gümüşlü, 500 altın murassa eğer, 130 çift altın üzengi, 2000 zırh, 760 murassa kılınç, 1000 gümüşlü mızrak, 800 Kurân-ı Kerim, 5000 çeşitli yazma eser, duka altım, on bir milyon iki yüz bin akçe değerinde mücevher, iki milyon duka altını değerinde nakit akçe bırakmıştır. Servetinin bir kısmı ile sağlığında birçok cami, han, hamam, medrese, imaret, kütüphane gibi eserler yaptırmıştır. $ <t Mihrap çinilerinden * 1 ' i- m* v/: $

5 V* i. ı 6İ* 4 v l í*.1 A

6 (T ü rk julsün $ a ııa t ı 87 Rüstem Paşa Camil - nin süslemeleri arasında belki en büyük eser, evvelce yapının ana avlusunun iki yanını sınırlayan ve mavi zemin üzerinde çiçek açan ağaçları gösteren iki büyük panodur. Önemli bir gerçektir ki Rüstem Paşa Camii nin önce OsmanlI yapılarında kullanılan çini desenlerin tekrarına ve çinilerin kendi boyutlarına uyan küçük tekrarlanmış modüllerin kullanım ına münhasır kalmıştır. Çok sayıda çiniden oluşan büyük bir panoyu, üzeri büyük ve asimetrik bir çeşit albüm resimlerinin çok renkli işlenebileceği dev bir kâğıt parçası olarak düşlemeleri Rüstem Paşa nın revak panolarını süsleyen genç sanatkârların büyük bir yeniliğidir. Bu nedenle, bir cami süslemesi ilk kez, yüzeyi yönünden düşünülm em iş, daha çok, ötesinde işlenen görüntünün görünebileceği bir pencere olarak düşünülmüştür. Böylece çinilerin boyutları önemini yitirmiştir. Söz konusu olan bu sanatkâr, her avlunun iki tarafından olmak üzere bu resimlerden iki pano yapmıştır. Bugün bunlardan yalnız biri yerindedir ve diğerine ait olan birkaç çini camiin başka yerlerinde bulunmaktadır. Çiniler üzerindeki bu resim lerin yapımcısı Türk sanatının büyük devrimcilerinden biridir. Daha önce bir yazı tezhibinde ve bir cami mihrabı üzerine küçük boyutta yapılmış mavi zemin üzerine çiçek açan bir ağaç resmi fikrini almış ve daha önce görülmemiş bir ölçüde büyütm üştür. Doruğu hemen belli olmayan ve eksenini keşfetmesi zor olan bir kemer altında büyük bir ağaç görülmekte ve bu ağaç her çeşit b ü y ü l^ lükte çiçekler taşınn<3îfl?h ve önceki eserleri görülmesi olanaksız biryapım özgürlüğü arzetmektedir. Mavi zemin geniş, yumuşak bir fırça ile yapılmış gibi fırça izlerini taşımakta, dal ve çiçek şekillerini yansıtan tüy gibi yumuşak bir izlenim verm ektedir. Sanatkâr kuşkusuz Kur - an da tarif edilen Cennet Bahçelerini tasvir etmekteydi. Böylece Rüstem Paşa Camii nin mimari dekorasyonu, Müslümanın sonsuzlukta bir yer bulmasına yardım eden duanın amacını pekiştirmeye hizmet etmektedir. Rüstem Paşa Camii oldukça karmaşık bir yapıdır. Birkaç sayfa m im arisindeki önemli yenilikleri ve çini süslemelerini açıklamaya yetmekten uzaktır. Fakat Rüstem Paşa Camii nin çini süslemelerinin Osmanlı-Türk sanat tarihinde yeni bir çığır açtığı açıkça görülür. Bunu izleyen yıllarda klasik stilin doğmasına ve daha sonraki yüzyıllarda ise gelecek Türk sanatkârlarına bir meşale ve esin kaynağı olmayı sürdürmüştür.

7 -» rr- ' i m 1 Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi