Rusya nın Orta Asya Politikaları

Transkript

1 Rusya nın Orta Asya Politikaları Dr. İlyas Kaalov

2 Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında Rusya nın Orta Asya Politikaları -Rapor- Dr. İlyas Kaalov Ankara, 2011

3 İncelee Araştıra Dizisi rusya'nın orta asya politikaları rapor YAYIN NO: 02 Yazar Dr. İlyas Kaalov Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: Rusya'nın Orta Asya Politikaları / İlyas Kaalov; Editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, s: 20x28 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 02) ISBN: Rusya Uluslararası İlişkiler - Orta Asya I. Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi Baskı Tarihi: Haziran 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: Bahçelievler/ANKARA Tel: Faks: tr yayinlar@yesevi.edu.tr

4 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor İçindekiler Kısaltalar...5 Özet...7 B Tarih Boyunca Ruslar ve Orta Asya...14 B SSCB nin Yıkılışından Gnze Rus Dış Politikası...18 A) Yeltsin Dönei Rus Dış Politikası...18 B) Putin in Devraldığı Miras...20 C) Rusya ile Batı Arasındaki İlişkiler ve Rusya nın Spergç Algılaası...21 B Boris Yeltsin Döneinde Rusya nın Orta Asya daki Varlığı...24 A) Kazakistan...24 B) Kırgızistan...25 C) Tacikistan...26 D) Trkenistan...27 E) Özekistan...28 B Vladiir Putin İle Değişen Rusya nın Orta Asya Politikası...30 B Rusya nın Orta Asya Ülkeleri İle Geliştirdiği Askerî İşirliği...36 A) Orta Asya daki Rus Askerî Üsleri...36 B) Şanghay İşirliği Örgt...39 C) Kolektif Gvenlik Anlaşası Örgt...41 B Rusya nın Orta Asya Ülkeleriyle Geliştirdiği Ekonoik İlişkiler...44 A) Enerji...44 B) Ticarî İlişkiler ve Grk Birliği...47 C) Avrasya Ekonoi Topluluğu...51

5 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi B Rusya nın Orta Asya Politikasının Öneli Boyutu: Orta Asya daki Ruslar...54 A) Kazakistan...54 B) Kırgızistan...55 C) Özekistan...56 D) Tacikistan...57 E) Trkenistan...58 B Rusya nın Orta Asya daki Rakipleri...62 A) ABD B) Çin...64 C) Trkiye...65 SONUÇ...67 KAYNAKLAR...69 TABLOLAR TABLO 1: Orta Asya Ülkelerinin Dış Politika Öncelikleri...34 TABLO 2: Rusya nın Orta Asya Ülkeleriyle Ticaret Haci...51 TABLO 3: Orta Asya Ülkelerinin Kullandıkları Alfaeler...59 TABLO 4: Orta Asya Ülkelerindeki Rus Nfusunun Oranı...59 HARİTALAR HARİTA 1: Orta Asya daki Trk Hanlıkları Haritası...15 HARİTA 2: Rusya nın Orta Asya daki Askerî Varlığı...37 HARİTA 3: Rusya ile Orta Asya yı Bağlayan ve Taraflar Arasındaki Ticarette Tercih Edilen Deiryolları İle Karayolları Haritası...48 HARİTA 4: Avrasya Ekonoi Topluluğu'na Üye Ülkeler...52

6 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor KISALTMALAR AB ABD AGİT AK ASEAN BDT BM BTC DTÖ GUAM İKÖ İMF KEİ KGAÖ KGB NATO SSCB ŞİÖ TİKA Avrupa Birliği Aerika Birleşik Devletleri Avrupa Gvenlik ve İşirliği Teşkilatı Avrupa Konseyi Gneydoğu Asya Ülkeleri Birliği Bağısız Devletler Topluluğu Birleşiş Milletler Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Dnya Ticaret Örgt Grcistan-Ukrayna-Azeraycan-Moldova İsla Konferansı Örgt International Monetariy Fund (Uluslar arası Para Fonu) Karadeniz Ekonoik İşirliği Örgt Kolektif Gvenlik Anlaşası Örgt Koitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Gvenlik Teşkilatı) Kuzey Atlantik Antlaşası Örgt Sovyet Sosyalist Cuhuriyetler Birliği Şanghay İşirliği Örgt Trk İşirliği ve Kalkına İdaresi Başkanlığı 5

7

8 RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI özet

9 ÖZET 8 XVI. yzyılın ortalarında İdil-Ural gesine hâki olduktan sonra Ruslar, yayılacılık politikaları çerçevesinde dikkatlerini Orta Asya gesine çevirişlerdir. Gney sınırlarının gvence altına alınası, gedeki ticarî yolları kontrol altında tuta ve aşta İngiltere olak zere dış gçlerin gede gçlenesini engellee isteği, Çarlık Rusyası nın geye yönelik siyasetinin teelini oluşturuştur. Daha XVII. yzyılın aşında kçk askerî keşif seferleri gerçekleştireye aşlayan Ruslar, geyi taaen ancak XIX. yzyılın ikinci yarısında ele geçirişlerdir. Rusya nın gedeki hâkiiyeti yaklaşık ir asır srş ve 1991 yılında SSCB nin parçalanasıyla Orta Asya cuhuriyetleri, ağısızlıklarını kazanışlardır. Vladiir Putin in de devalı dile getirdiği gii, SSCB nin parçalanası, Rusya ve Rus halkı için yk ir felaket oluştur. Bir zaanlar sper gç olan Rusya, XX. yzyılın son yıllarında iç politikada olduğu gii ekonoi alanında da yk sıkıntılar yaşaış ve uluslar arası arenadaki konuu zayıflaıştır. Moskova, SSCB döneinde gçl olduğu Balkanlar, Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya da etkisini kayetiş ve söz konusu gelerde aşka aktörler etkili olaya aşlaışlardır. Orta Asya lkelerinin, sorunlu ge Afganistan a koşu olaları, gede enerji kaynaklarının evcudiyeti, genin jeo-stratejik önee sahip olası, Çin için ge lkelerinin yk ir pazar konuunda olası gii hususlar, gesel ve kresel gçlerin geye olan ilgisini arttırıştır. Niteki Boris Yeltsin döneinde Moskova, Orta Asya daki konuunu yitirirken, ABD, AB, Çin ve Trkiye gii lkeler Orta Asya lkeleriyle çeşitli alanlarda işirliğini geliştirişlerdir. Rusya nın Batı eksenli siyaset izleesi, Rus yetkililerinin de Orta Asya lkelerinin her ne olursa olsun kendilerinden fazla uzaklaşaayacaklarını dşneleri ve Krelin in ekonoik alanda Orta Asya lkelerinin istek ve ihtiyaçlarını karşılayaaası gii etkenler de Moskova nın gedeki varlığını zayıflatıştır. Orta Asya da ve genel olarak uluslar arası arenada Rusya nın aleyhindeki u duru, Rusya da iktidara Vladiir Putin in gelesiyle değişiştir. Artan enerji fiyatları sayesinde dış orçlardan kurtulan ve ekonoik sorunları geride ırakan Moskova, ağısız dış politika izleeye aşladığı gii, ABD nin dayataya çalıştığı tek kutuplu dnya dzeni nden de rahatsız oluştur. Vladiir Putin in aşlattığı Rusya nın çok yönl dış politikasında öncelik Orta Asya da dâhil olak zere yakın çevre ye tanınış ve Krelin in elindeki kozlar ve izlenen siyaset, kısa sre içerisinde Rusya yı, Orta Asya lkelerinin en öneli ortağı hâline getiriştir. Rusya nın gede sahip olduğu askerî sler ile askerî irlikler, Rusya ile Orta Asya lkeleri arasında askerî alanda işirliğinin

10 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor geliştirilesini sağlarken, Rusya nın liderlik yaptığı gesel örgtler, Rusya nın ge lkeleriyle siyasi alanda entegrasyonunu hızlandıraktadır. Rusya nın ge lkelerine açtığı kredilerle yaptığı yatırılar, Rusya yı Orta Asya lkelerinin en öneli ticari ortağı hâline getirirken, enerji alanında Avrasya coğrafyasındaki hâkiiyeti de enerji kaynaklarına sahip olan Orta Asya lkelerini u alanda Rusya ya ağılı hâle getirektedir. Orta Asya daki Rus nfusu da Rusya nın Orta Asya siyasetinde öneli ir yer tutaktadır. Özellikle kalaalık Rus nfusuna sahip Orta Asya cuhuriyetleri, Rusya ile ilişkilerinde u hususu göz önnde ulundurak zorundadırlar. Rusya ile Orta Asya lkelerini yakınlaştıran ir aşka konu ise, u lkelerdeki rejiler eselesidir. Rusya, Orta Asya daki evcut rejileri sorgulaadığı gii, u rejileri destekleekte ve özellikle de deokratikleşe adına dışarıdan yapılan dahalelere karşı çıkaktadır. Bu siyaset, özellikle ABD nin söz konusu rejilerden duyduğu enuniyetsizliği ve dahale çaaları karşısında Rusya açısından olulu sonuçlar doğuraktadır. Rusya nın geden, özellikle de siyasi ve askerî alanlardan ABD yi uzaklaştıra siyasetini, genin diğer oyuncusu olan Çin in de aynı aaçlara sahip olası kolaylaştıraktadır. Niteki Rusya ile Çin in liderliğini yaptıkları Şanghay İşirliği Örgt, NATO ya alternatif ir gç olarak değerlendirilektedir. Diğer taraftan Rusya, Çin in de özellikle uzun vadede kendisi için gede rakip olacağının farkındadır. Bundan dolayı Moskova, ge lkeleriyle entegrasyon srecini ŞİÖ den ziyade Çin in yer aladığı örgtler (Kolektif Gvenlik Örgt Anlaşası, Grk Birliği ve Avrasya Ekonoik Kalkına Örgt) ağlaında deva ettireye çalışaktadır. Rusya nın u lkelerle tarihî ve kltrel ağlara sahip olası; elinde siyasî, enerji, askerî, ekonoik ve diğer alanlarla ilgili çok sayıda koz ulundurası, undan sonraki sreçte de Orta Asya da etkili ve elki de en öneli ir oyuncu olacağını gösterektedir. Bununla irlikte Rusya nın, diğer lkelerin geye yönelik her hareketini kıskançlıkla karşılaası, he söz konusu lkelerle naseetlerini olusuz etkileekte, he de gede rekaet havasının daha da artasına ve genin istikrarsızlaşasına neden olaktadır. Hâluki Rusya nın, he Orta Asya lkeleri, he de gede çıkarı olan diğer devletlerle işirliği içerisinde olası, aşta teröriz ve uyuşturucu trafiği ile cadele olak zere gedeki irçok sorunun çözlesine ve istikrarın korunasına öneli katkıda ulunacaktır. Orta Asya da istikrar ise sadece ge lkelerine değil, ge lkeleriyle sıkı naseetler içerisinde olan devletlerin de çıkarına hizet edecektir. 9 Ö z e t Anahtar Kelieler; Rusya, Orta Asya, BDT, Şanghay İşirliği Örgt, Kolektif Gvenlik Anlaşası Örgt, Avrasya Ekonoik Kalkına Örgt, Grk Birliği.

11 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Russıa s Central Asıan Polıtıcs Suary 1O Ö z e t As it has always een expressed y Vladiir Putin, the disintegration of the Soviet Union was a disaster for Russia and Russian people. Russia, the superpower of the past, faced great difficulties in econoy as well as internal politics and lost its position in the international arena. It also lost its influence in the Balkans, the Middle East, Caucasus and the Central Asia, where it had great influence during the tie of the Soviet Union, and soe other actors egan to e influential in those regions. Such factors as the closeness of the Central Asian countries to proleatic regions such as Afghanistan, the existence of energy resources in the region, the region s geostrategic iportance and its capacity of eing a great arket for countries such as China increased the interest of regional and gloal powers in the region. In fact, while Moscow lost its position in the Central Asia during the Boris Yeltsin period, such powers as the United States, the European Union, China and Turkey iproved their cooperation with the Central Asian countries in various fields. This decline of Russia in the Central Asia as specific and in the international arena in general was stopped when Vladiir Putin cae to power. Moscow, which paid its foreign dets and eradicated its econoic proles thanks to increasing energy prices, egan to pursue independent foreign policy and to express its dissatisfaction with the unipolar world syste which was tried to e iposed y the United States. The priority was given to the near aroad including the Central Asia in Russia s ulti-faceted foreign policy initiated y Vladiir Putin. Krelin s certain advantages and policies pursued y Russian leaders have ade Russia the ost iportant partner of the Central Asian states. While Russia s ilitary ases and troops in the region have contriuted developent of ilitary cooperation etween Russia and the Central Asian states, the regional organizations doinated y Russia have accelerated Russia s political integration with the regional countries. Credits given y Russia to the regional states and its investents in these countries have ade Russia their ost iportant trade partner. In addition, Russia s hegeony in the Eurasian area in the energy field has ade the Central Asian states owning rich energy resources dependent on Russia in energy. Keywords: Russia, the Central Asia, CIS, Shanghai Cooperation Organization, Collective Security Treaty Organization, Eurasian Econoic Developent Organization, Custos Union.

12 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor Интересы России в Центральной Азии Аннотация Как постоянно подчеркивается Владимиром Путиным, распад СССР был катастрофой для России и русского народа. Когда-то бывшая сверхдержавой Россия в последние годы XX века переживала серьезный кризис как во внутренней политике, так и в экономической сфере и утратила свои позиции на международной арене. Москва потеряла свое влияние на Балканах, Ближнем Востоке, Кавказе и Центральной Азии, где в свое время сильное влияние имел СССР, и на этих территориях появились другие влиятельные актеры. Соседство центральноазиатских стран с проблемными регионами, как Афганистан; наличие энергетических ресурсов и геостратегическое значение региона; роль данного региона как огромного рынка для таких стран, как Китай увеличили внимание региональных и глобальных сил к региону. Действительно когда в период правления Бориса Ельцина Москва утратила свои позиции в Центральной Азии, такие страны, как США, Китай и Турция установили и развили свое сотрудничество с центральноазиатскими государствами в различных областях. Эта неприятная для России ситуация, изменилась с приходом к власти в России Владимира Путина. Москва, избавившаяся от внешних долгов благодаря росту цен на энергоносители и оставившая позади экономические проблемы, начала выражать свое недовольство навязанным США «однополярным мировым порядком». В многовекторной внешней политике России, начатой Владимиром Путиным приоритетными стали Центральная Азия и страны «ближайшего окружения»; козыри Кремля и проводимая им политика привели к тому, что в самое короткое время Россия стала самым важным партнером стран центральноазиатского региона. Наличие российских военных баз в регионе и военных частей обеспечили развитие и укрепление военного сотрудничества между Россией и странами Центральной Азии, региональные организации же во главе с Россией ускорили политическую интеграцию России со странами региона. Тогда как инвестирование России путем предоставления кредитов для этих стран сделало Россию самым важным торговым партнером, энергетическое господство России на евразийском пространстве привело к зависимости в энергетической сфере (в особенности в вопросе транзита) стран Центральной Азии от России. 11 Ö z e t Ключевые слова: Россия, Центральная Азия, СНГ, Шанхайская организация сотрудничества, Организация стран Договора о коллективной безопасности, ЕвразЭС, Таможенный Союз.

13

14 RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜMI Tanrı izi sevdiği zaan, ize Seyhun u gönderdi. Biz onu seveyi ıraktığıız zaan, ize Rusları gönderdi. * * Colin Thruon, The Lost Heart of Asia, Penguin Books, Londra, TARİH BOYUNCA RUSLAR VE ORTA ASYA

15 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TARİH BOYUNCA RUSLAR VE ORTA ASYA 1502 de Altın Orda nın 1 devaı olan Byk Orda ya son verdikten ve XVI. yzyılın ortasından itiaren de Altın Orda nın irasçısı olan Kazan, Astrahan ve Siirya hanlıklarını ele geçirdikten sonra Ruslar dikkatlerini Orta Asya gesine çevirişlerdir. Orta Asya topraklarında ise u tarihte Buhara ve Hive gii Özek hanlıkları ile Kazak Hanlığı hk sryordu. 14 I. Orta Asya, Rusya için siyasi, ekonoik ve askerî akıdan öne arz ediyordu. Tarih sahnesine çıktıklarından itiaren çeşitli Trk kavileriyle karşılaşan ve yan yana yaşayan Ruslar, yaklaşık ç asır oyunca Trk İsla Devleti olan Altın Orda nın hâkiiyetinde kaldıktan sonra Altın Orda nın irasçılarını tek tek ele geçirerek Rus- Trk naseetlerindeki dengeyi kendi lehine çeviriş ve Trk hanlıklarının toprakları sayesinde yayılacılık siyasetine deva ete konusunda kararlılıklarını srdrşlerdir 2. Bu siyaset aşarıyla srdrldğ takdirde Rusların kendi lehlerine çevirdikleri naseetlerdeki denge de pekişiş olacaktı. Dolayısıyla Rusların Orta Asya daki hanlıkları da kendi kontrol altına alaları, Altın Orda nın yıkılışıyla kurulan Moskova Rusyası/Çarlık Rusyası için yk öne arz ediyordu. Orta Asya ya doğru yayılanın Rusya açısından ir aşka önei, gney sınırlarının gvenliğinin sağlanasıdır. Orta Asya nın ele geçirilesi aynı zaanda Rusya açısından gede ticarî naseetlerini pekiştiresi ve ekonoik olarak gçlenesi anlaına da geliyordu. Btn unlardan dolayı daha XVII. yzyılın aşında Ruslar geye yönelik askerî faaliyetler aşlatışlardır. Aynen Siirya topraklarının ilhakı ve Kırı ile cadele srecinde olduğu gii Orta Asya siyasetlerinde de Ruslar kendilerine ağlı Kazak (Kozak) irliklerini keşif kolu olarak kullanışlardır. Daha XVII. yzyılın heen aşında Yayık Kazaklarının ataanı Neçay, Hive Hanlığı ndaki Urgenç şehrine saldırış ve şehri soyuştur. Ancak geri dönşlerinde Hive Hanı, Kazak irliğini ağlup etiş, ganietlerini geri alış, 1 Altın Orda Devleti nin adı, Trkiye deki okul kitaplarında Altın Ordu olarak geçse de doğrusu Altın Orda dır. Devletin teellerinin Cuci Han tarafından atılış olasından dolayı Doğu kaynaklarında u devlet Cuci Ulusu olarak geçiyordu. Ele geçirilen gedeki nfusun çoğunu göçee Kıpçaklar oluşturduğu için u geye Deşt-i Kıpçak, yani Kıpçak Bozkırı da deniliyordu. Ancak 1290 larda orda adı ortaya çıkıştır ki, u kelie Cuci Ulusu nun sonuna kadar kullanılış, hatta daha sonra da deva etiştir. Orda keliesi Trk ve Moğol dillerinde ezelden eri evcut olup, aşlangıçta otağ, yurt, han yurdu, saray yurdu anlaında kullanılıyordu. Altın Orda tairi ise ancak Batu nun kuruş olduğu devletin izinin ile kaladığı dönede kullanılaya aşlanıştır. İlk defa u taire 1564 yılında yazılış olan Kazan Kroniği nde rastlanaktadır. Bu tairin ortaya çıkası altın ve kıyetli kuaşlarla ssl olan hanın otağıyla ilgilidir. XIV. yzyıl seyyahı İn Battûta, hanın otağını şöyle anlataktadır: Özek Han, ssleniş olağanst ir altın otağ da oturur. Otağ, altın yapraklarla kaplı ağaç çuuklarından yapılıştır. Ortasında ayakları gş, st değerli taşlarla ssl ir taht evcuttu. Daha geniş ilgi için kz. İlyas Kaalov, Altın Orda Devleti nin Adı Üzerine, Trk Dnyası Araştıraları, S. 141 (2002), s Rusların Altın Orda ve irasçı hanlıklarla arasındaki naseetler için kz. İ. Kaalov, Altın Orda ve Rusya. Rusya Üzerindeki Trk-Tatar Etkisi, Ötken Neşriyatı, İstanul 2009.

16 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor Kazakları da esir alıştır yılında ataan Şaay ir kez daha Hive ye saldırsa da aynen kendisinden önceki ataanlar gii ir netice alaaıştır. Bu tr kçk saldırılar XVII. yzyıl oyunca deva etiştir. Bununla irlikte u tarihlerde Orta Asya hanlıkları, Ruslara karşı koyacak gçte idiler ve Ruslar kendileri için şidilik ir tehdit oluşturuyordu. HARİTA 1: Orta Asya daki Trk Hanlıkları Haritası 3 Trkistan Hive HİVE HANLIĞI HOKANT HANLIĞI Taşkent Aşkaat Çekişe Alanı Merv BUHARA EMİRLİĞİ Buhara Buhara Nfusu Seerkant Şiraan Hokant Özkent Çekişe Alanı Darvaz Kaşgar Yarkent 15 I. I. Petro nun tahta çıkası ve Rusya yı iparatorluk hâline getiresiyle Rusların Orta Asya gesine yaklaşıı ve siyaseti değişiştir. Orta Asya gesi, I. Petro için özellikle Hindistan ile kurak istediği ticarî naseetler açısından öne arz ediyordu te Petro nun eriyle Balkaş g kenarında kale inşa ediliş ve u tarihten sonraki eş yıl içerisinde göçee hayatı yaşayan Kırgızlar itaat altına alınıştır. 27 Haziran 1717 de ise Knez A. Bekoviç-Çerkasskiy in koutasındaki askerden oluşan irlik, Hive ye gönderiliş ve urada Hivelileri ağlup eteyi aşarıştır. Ancak galiiyetten sonra A. Bekoviç-Çerkasskiy in irliğinin kçk klere parçalaasından istifade eden Hive Hanı, Rus klerini tek tek geden uzaklaştırıştır. 4 Dolayısıyla Petro döneinde Rus İparatorluğu topraklarını genişleteyi aşarsa da Orta Asya, iparatorluğun sınırlarının dışında kalıştır. Petro dan sonra da gneye doğru yayıla çaaları deva etiştir. Orta Asya ya seferlerin yapılasını kolaylaştırak aacıyla 1735 te Orenurg, 1754 te İletsk, 1773 te Orsk şehirleri inşa ediliştir. Rusya nın Orta Asya da yayılacılık çaası XIX. yzyılın aşlarında daha da artıştır. 3 Bu harita adlı internet sitesinden alınıştır. 4 I. Petro dönei Rusya nın hanlıklarla naseeti için kz. M. Saray, The Russian, Britich, Chinese and Otoan Rivalry in Turkestan, TTK Yayınları, Ankara 2003, s. 4-5.

17 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Bunun nedeni ise İngiliz tccarlarının Orta Asya da Rus tccarlarına rakip konua geleleri ve İngiltere nin gede etkisini arttırasıdır. İngiltere nin Orta Asya daki varlığını sınırlandırak isteyen Çar I. Nikolay, geye yönelik diploatik ve askerî çaalarını arttırıştır te Özek hanlıklarına giden yolun zerinde Ruslar Novo- Aleksandrovskoye (Mangışlak) şehrini kuruş, 1839 yılının sonu-1840 yılının aşında Orenurg valisi Perovskiy aşkanlığındaki Rus irliği, Hive zerine aşarısız askerî sefer gerçekleştiriştir de General Oruçev, Aral G nn kuzey-doğu kıyılarını ele geçiriş ve urada Rai (Kazalinsk) kalesini inşa etiştir yılları arasında Rus irlikleri Kuuşkurgan, Çikurgan, Kuşkurgan, Ak-Meçety (Kızıl Orda) şehir ve kalelerini ele geçiriş, İli Nehri nin vadisinde Vernıy şehri inşa ediliştir I. Çar II. Aleksandr döneinde ise Ruslar askerî aşarılarını deva ettirişlerdir te Taşkent, 1866 da Cizak kalesi ele geçiriliştir. 6 Btn u seferler neticesinde 1867 yılının Teuz ayında Rusya ya ağlı Trkistan askerî gesi oluşturuluştur yılında Trkistan askerî gesinin valisi Buhara Hanlığı na karşı savaş aşlatıştır. Mayıs 1868 de Rus irlikleri Seerkand a hâki oluş, Haziran ayında arış antlaşası izalanıştır. Bu antlaşaya göre ele geçirilen topraklara, Rusya ya ağlı Zarafşan ili stats veriliştir yılında ise Hive Hanlığı na karşı seferler açılış ve neticede u hanlık da Rusya sınırları içerisine dâhil ediliştir. Aynı tarihlerde Hokant Hanlığı nın hanlık stats kaldırılış, onun yerine Rusya ya ağlı Fergana ili oluşturuluştur de Aşhaad, 1884 te Merv ele geçiriliştir. 7 Böylece 1880 lerde Orta Asya gesi neredeyse taaen Rus sınırları içerisinde yer alıştır. Orta Asya nın Rusya ya ilhak sreci yaklaşık ç asır srştr. Rusya nın aşlangıçta gedeki hanlıklarla diploatik ve ticari naseetler içerisinde olası ve hanlıklardaki taht kavgaları sırasında taht adaylarının Ruslardan destek isteyerek Ruslara hanlıkların içişlerine dahale şansı tanıaları, Rusya nın gedeki yayılacılık siyasetini kolaylaştırıştır. Rusya nın Orta Asya yı kontrol altına alasıyla Trkistan da hâkiiyeti sağlaa konusunda yıllarca sren Rus-İngiliz cadelesi de sona eriştir. 31 Ağustos 1907 tarihinde Rusya ile İngiltere arasında izalanan anlaşa ile Rusya, Afganistan ın İngiltere nin nfuzu altında olduğunu kaul ederken, İngiltere de Orta Asya yı Rusya nın hâkiiyetine ırakıştır. 8 Bu hâkiiyet de 1991 yılında SSCB nin parçalanasına kadar deva etiştir. 5 A.g.e., s A.g.e., s Trken topraklarının ilhakı hakkında kz. A. A. Seönov, Oçerki iz İstoriyi Prisoyedineniya Volynoy Turkeniyi ( ), Taşkent F. Purtaş, Rusya nın Orta Asya ya Yeniden Dönş, Rusya. Stratejik Araştıraları- 1, ed. İ. Çoak, TASAM Yayınları, İstanul 2006, s. 163.

18 I1 RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM Sovyetler Birliği nin yıkılışı, 20. yzyılın en yk jeopolitik felaketidir. Rus halkı için ise u yk ir dra oldu. Vladiir Putin * * Laurent Rucker, Putin ratlos, Die Tageszeitung, 11 Kası SSCB NİN YIKILIŞINDAN GÜNÜMÜZE RUS DIŞ POLİTİKASI Yeltsin Dönei Rus Dış Politikası Putin in Devraldığı Miras Rusya ile Batı Arasındaki İlişkiler ve Rusya nın Spergç Algılaası

19 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi SSCB NİN YIKILIŞINDAN GÜNÜMÜZE RUS DIŞ POLİTİKASI Sovyetler Birliği parçalandıktan sonra, Rusya XX. yzyılın elki de en zor gnlerini yaşaıştır. Rusya Federasyonu nun ilk Devlet Başkanı Boris Yeltsin in aşkanlığının ilk yıllarında Batı teelli ve aynı zaanda Batı eksenli ir politika izleesi, Rusya nın zayıflığının ir göstergesi oluştur. İç sorunlarla oğuşan ve ekonoik kriz yaşayan Moskova, uluslar arası arenadaki eski konuunu da neredeyse taaen yitiriştir. Ancak, tarih oyunca Ruslar irçok kez çökş dönei yaşaış, fakat daha sonra tekrar eski ihtişaına kavuşuşlardır şeklindeki görş eniseyenler ir kez daha haklı çıkıştır. Ruslar, zor sreçlerden hep gçlenerek çıkayı aşarışlardır. 18 II. Rus topraklarındaki Moğol hâkiiyeti, iki asırdan fazla sresine rağen Moğol istilâsı öncesinde irirleriyle cadele hâlinde yaşayan Ruslar, ortak dşana karşı irleşeyi aşarış ve Çarlık Rusyası nın adını haritalara yazdırışlardı. Rrik hanedanının soyunun kesilesiyle Rusya nın yeni ir krize giresi eklenirken, Byk Petro Rusya yı Avrupa nın en yk devleti hâline getirişti. II. Dnya Savaşı sırasında ilyonlarca kayıp veren Ruslar, neticede Moskova yakınlarına kadar gelen Alanları ağlup ederek II. Dnya Savaşı ndan gçlenerek çıkışlardı. Aynı şekilde SSCB nin yıkılasından sonra Rusya Federasyonu içinde de ağısızlık havasının eseye aşlaası ve Boris Yeltsin in una engel olaaası, Rusya nın parçalanailirliğini gndee getirse de, devlet aşkanlığı görevini Yeltsin den devralan Vladiir Putin, Rusya yı tekrar dirilteyi aşarıştır. a) Yeltsin Dönei Rus Dış Politikası Rusya Federasyonu nun ilk Devlet Başkanı Boris Yeltsin, gerek iç politikada gerek ise dış politikada ABD nin 200 yıllık deokrasi tecresini göz ardı edeeyiz diyerek 9 haritaya adını yazdıran yeni lke için Batı odelini seçiş ve u odeli hayata geçireye aşlaıştır. Dönein Rusya Dışişleri Bakanı Andrey Kozırev in de tn sorunların yalnızca Batı nın yardııyla çözleileceğine inanası, Yeltsin in işini kolaylaştırıştır. Başlangıçta Yeltsin in u yaklaşıını ciddiye alayan Batı, çok geçeden Yeltsin in deokratikleşe ve pazar ekonoisine geçiş konusunda kararlı 9 Sovetskaya Molodej, 3 Haziran 1990.

20 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor olduğunu anlaıştır. Yeltsin ve Kozırev in izledikleri Batı yanlısı dış politika, Sovyetler Birliği nin eperyalist yapısının ortadan kaldırılasını, ABD ile nkleer alandaki rekaetin sona erdirilesini ve stratejik işirliğinin kurulasını, NATO ile işirliğinin geliştirilesini, BM Gvenlik Konseyi ndeki diğer daii ye ve Avrupalı ttefiklerle ilişkilerin kurulasını, DTÖ ve G-7 gii uluslar arası kurulara yeliği öngörştr. 10 Ancak özellikle SSCB nin yıkılışını sindireeyen çevreler, Yeltsin ve takıının u politikalarını idealist ve roantik olarak nitelendiriş ve iktidarı, Rusya yı ABD nin kçk ttefiki haline getirekle suçlaaya aşlaışlardır. Konist ve illiyetçiler, Yeltsin i neredeyse hain ilan etişlerdir. Bu ortada Rusya da çok sayıda siyasî parti ve akı ortaya çıkıştır ki, unlar arasında Yeltsin iktidarına ve politikasına en fazla karşı çıkan Avrasyacılar oluştur. Rusya nın tarihini ve geleceğini sorgulayan ve Rusya ya Doğu kiliğini yakıştıran Avrasyacılığın teelinde, aslında aşta ABD olak zere Batı karşıtlığı yatıyordu. Eleştirilerin sayısı ve dozu artınca Yeltsin, uhalefetin askısı altında dış politikada azı değişikliklere gitek zorunda kalıştır. En aşta Moskova, aşta Orta Asya cuhuriyetleri olak zere eski Sovyet cuhuriyetlerine daha fazla öne vereye aşlaıştır. Rus yetkililer, eski Sovyet cuhuriyetlerinde askerî slerin varlığının öneini anlaış ve u varlığı deva ettireilek için çaa göstereye aşlaışlardır. Diğer taraftan Moskova, NATO nun Balkanlar politikasına karşı çıkış, hatta Yeltsin NATO nun Bosna Sırplarına yönelik hareketlerini soykırı olarak nitelendirekten kaçınaıştır. 11 Ayrıca NATO ile yakın işirliği geliştireyi planlayan Moskova çok geçeden NATO nun genişlee planlarına da karşı çıkış ve azı tehditlerde ulunuştur. 19 II. Rusya nın dış politikasındaki u ani değişikliğin ir aşka nedeni de hiç şphesiz ekonoik sorunlardır. Batı yı kendisine odel alan Rus yönetii, ekonoinin çökşn engelleyeeiş ve unun neticesinde Batı odelinin aslında Rusya için pek uygun oladığını anlaıştır. Böylece Rusya ile Batı arasındaki fark daha da fazla açılıştır. Yine iktidar faktör de Rus dış politikasının değişesinde öneli rol oynaıştır. Silahlı Kuvvetler, gvenlik irileri ve askerî çevreler, Rusya nın Batı ile işirliğine ve karşılıklı silahsızlanaya gidilesinden rahatsız oluşlardır. Zira u alanlara ayrılan tçe her geçen gn azalıştır. Dolayısıyla u çevreler de Yeltsin in dış politikadaki öncellikleri tekrar gözden geçiresini talep etişlerdir. 12 Yeltsin i dış politikayı gözden geçireye iten ir aşka neden de Rusya içindeki genel hava idi. Her ne kadar Rusya yk sorunlarla karşı karşıya kaldıysa da, halk Rusya yı Ka dan Vietna a kadar etkisinin yayıldığı SSCB nin varisi olarak göryor 10 Hannes Adoayt, Kontseptualynıye Napravleniya Vneşney Politiki Rossiyi, Vneşnyaya Politika Rossiyi: Ot Yeltsina k Putinu, ed. Srefan Kroytserger-Saine Graovski-Yutta Unzer, Kiyev 2002, s Sergey Dardıkin, Serov Konecno Jalko, No Eto Eşö Ne Povod Gotovitysya k Tretyey Miroovoy Voyne, İzvestiya, 15 Eyll Hannes Adoayt, a.g.e., s. 19.

21 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ve Rusya nın da tekrar canlanacağına inanıyordu. Yeltsin in Batı karşısında izlediği tesliiyetçi dış politika, halk arasında rahatsızlıklara yol açıştır. İç politikada sorunlar yaşayan Yeltsin, dış politikada da halkın tepkisini alaktan çekiniş ve undan dolayı ir taraftan iktidarının aşında yakınlaştığı Batı ile arasını açarken, diğer taraftan da SSCB nin izlediği dış politikaya dönştr. Bu politikanın teelinde ise Orta Asya, Kafkaslar, Balkanlar ve Doğu Avrupa da Moskova nın varlığını arttırak, Arap lkeleri, Kuzey Kore ve Ka aşta olak zere geleneksel dostlar ile ilişkileri geliştirek gii aaçlar yatıyordu. ) Putin in Devraldığı Miras 2O II. Boris Yeltsin in, Vladiir Putin e devrettiği Rus dış politikası işte öyleydi. Putin in devlet aşkanı seçildiği ilk yıl, öncelikli olarak Rus dış politikası tekrar gözden geçiriliştir. Dönein Dışişleri Bakanı İgor İvanov ve dönein Milli Gvenlik Başkanı Sergey İvanov un hazırladıkları Rusya Federasyonu Dış Politika Konsepti nde XXI. yzyılın aşındaki uluslar arası konjonktr, Rusya Federasyonu nu çevresindeki gelişeleri yeniden gözden geçireye zorlaakta ve undan dolayı da Rus dış politikasının öncelikleri elirlenerek ve eldeki araçlar da kullanılarak u politikanın hayata geçirilesi gerekektedir şeklinde satırlar yer alıştır. 13 Bu konseptte Rusya nın uluslar arası arenadaki konuunu gçlendirek, Rusya nın çıkarları göz önnde ulundurularak dnyadaki sreçleri etkileeye çalışak, diğer lkelerde yaşayan Rus vatandaşlarının haklarını ve Rus dilinin konuunu koruak gii hususlar yer alıştır. Diğer ir deyişle Moskova, çok yönl ir politika izleeyi kendisine aaç ediniştir. Ancak irçok konuda hâlâ elirsizlikler kendinden söz ettiriştir. Örneğin, ir taraftan NATO ile işirliğinin geliştirilesi, dnyada gvenlik ve istikrarın sağlanası için vazgeçilez ir unsur olarak görlrken, diğer taraftan da Moskova, NATO nun genişleesini ir tehdit olarak algılaıştır. Aynı şeyi ABD ile ilişkiler için de söyleek kndr. Bgesel öncellikler konusunda da Rusya net ir tavır ortaya koyaaıştır. Orta Asya ve Kafkaslar, Balkanlar, AB lkeleri, yani hepsi irden Rusya nın öncelikleri olarak elirleniştir. Neticede sadece Afrika ile Latin Aerika lkeleri, Rusya nın öncelikleri arasında yer alaıştır. Moskova nın Kozırev in elirlediği Batı odelinden vazgeçesi ve NATO ile AB nin genişleeye deva eteleri gii nedenlerden dolayı alternatif irlikteliklerin kurulası 13 Hannes Adoayt, a.g.e., s. 21.

22 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor da sık sık gndee geleye aşlaıştır. Rusya nın, Çin ve Hindistan ile stratejik işirliğini geliştire çaaları, ŞİÖ nn öneinin artırılası, Avrasya Birliği fikrinin ortaya atılası gii gelişeler, u alternatiflerden azılarıdır. Ancak BDT ve elki de kısen ŞİÖ hariç, Rusya nın irlik oluştura gii çaaları pek aşarılı olaaıştır. Rusya nın Batı ile Doğu arasında gidip gelen ir dış politika izleesinde, hiç şphesiz Rusya nın ve Rus halkının kilikleri konusunda ir utaakata varaaaları da öneli rol oynaaktadır. Niteki Rusya da kilik konusunda görşler ikiye ayrılaktadır. Topluun ir kısı, Rusya nın Bizans ın varisi olduğunu ve dolayısıyla Rusya nın Batı ya ait olduğunu ileri srerken, ir aşka kısı da Rusya nın, Trk- İsla Devleti olan Altın Orda nın varisi olduğunu ve Rusya nın geleceğinin Avrasya da olduğunu savunaktadır. c) Rusya ile Batı Arasındaki İlişkiler Ve Rusya nın Spergç Algılaası Rus dış politikasındaki değişen havanın, Vladiir Putin in ikinci devlet aşkanlığı sresince de deva ettiğini söyleek kndr. 20. yzyılın en yk jeopolitik felaketinin SSCB nin yıkılışı olduğunu sık sık dile getiren ve undan yakınan Vladiir Putin, gerçekleştirdiği reforlar ve sepatik tavırları ile yurt içinde olduğu gii, yurt dışında da eğeni toplaış, dnyanın irçok ileri gelen lideriyle saii ikili ilişkiler kuruştur. 11 Eyll olayları ise Rusya ile aşta ABD olak zere, Batı yı iririne tekrar yakınlaştırıştır. 11 Eyll sonrasında Vladiir Putin, terörle cadele konusunda uluslar arası koalisyona katılırken, Batı dnyası Putin e yk saygı duyuştur. 11 Eyll den kısa ir sre sonra Putin, Alanya Parlaento sunda yaptığı konuşasında Soğuk Savaş ın sona erdiğini ir kez daha ilan etiştir. Alanya Parlaentosu onu ayakta alkışlarken, 11 Eki 2001 tarihli Die Zeit gazetesi, Putin, Batı ya Katılıyor aşlığını atıştır. Gazetenin Moskova daki uhairi ise daha da ileri giderek, Teröristlere Karşı ABD ile Birlikte ve NATO ya Üyelik aşlığını kullanıştır II. Batı ile yakınlaşa çerçevesinde Rusya, ABD nin Afganistan hareketini destekleiş, ABD nin Özekistan da s açasını kaul etek zorunda kalış, NATO ve AB ile işirliğini geliştireye aşlaıştır. Irak Savaşı ile Rusya ile Batı arasındaki ilişkileri soğutaıştır. Moskova, Fransa ve Alanya gii ABD nin Irak operasyonuna karşı 14 M. Thuann, Putin tritt de Western ei, Die Zeit, 11 Eki 2001.

23 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi çıksa da, açıkça rahatsızlığını dile getireiştir. Ancak, BDT coğrafyasında arka arkaya eydana gelen renkli devriler, Rusya ile Batı arasındaki yakınlaşanın sağla teellere oturadığını gösteriştir. 22 II. Grcistan dan sonra Ukrayna da da Batı nın desteğiyle ir devriin gerçekleşesi ve Batı yanlısı Viktor Yuşenko nun hakiiyeti ele geçiresi, Rus dış politikasının önceliği olan BDT coğrafyası için tehlike arzeteye aşlaıştı. Devriler karşısında Moskova, ABD ve AB yi Krelin in etkisini kıraya çalışakla suçlaıştır. Buna karşılık olarak Batı nın Moskova yı Çeçenistan politikası nedeniyle eleştiresi ve Krelin in erkeziyetçi politikasını anti-deokratik olarak nitelendiresi, Moskova yı dış politikada aşka dayanaklar araaya sevk etiştir. Çin ile özellikle ŞİÖ çerçevesinde ilişkilerin geliştirilesi u yeni arayışın ir örneğidir. Rusya, önceki yıllarda ABD ile arası soğuduğu zaanlar AB ile yakınlaşırken, AB ile arası ozulduğu zaan da ABD ile yakınlaşıştır. Ancak, Ukrayna daki devri sırasında ve sonrasında Rusya, he Washington u, he de Brksel i karşısında uluştur. Orta Asya cuhuriyetlerinde de devri çalışalarının yrtlesi ve ir takı deneelerin yapılası, Rusya ile Batı arasındaki soğukluğu arttırıştır. Rusya nın tekrar Batı dan soğuasındaki neden artık çok farklıydı. Rusya kendisini tekrar spergç olarak hisseteye aşlaıştır. Kendisine u hissi veren ise enerji kaynakları oluştur. Enerji konusu, Rusya nın dış politikasının öneli ir unsuru haline gelirken, enerji fiyatlarının her geçen gn artası ve Orta Doğu nun istikrarsızlaşası, dnyada Rus enerji kaynaklarına olan ihtiyacı da artırıştır. Diğer taraftan ABD nin politikasının ters sonuçlar veresi, AB nin ise kendi içerisinde sorunlarla oğuşası da Moskova nın lehine olan gelişelerdir. Niteki, Batı nın kara liste ye aldığı lkeler teselliyi Moskova da ulaktadırlar. Böylece Rusya, tekrar gçl ir oyuncu olarak karşııza çıkıştır. Rusya nın 2006 yılında BM Gvenlik Konseyi ne ve G-8 e aşkanlık etesi uluslar arası arenadaki roln daha da artırıştır. Rusya nın İsla Konferansı Örgt ne gözleci statsnde de olsa yeliği ise Rusya nın Batı ile Doğu arasında ir köpr vazifesi stlenek istediğini gösterektedir. Bu son gelişelerle irlikte Rusya, yeniden yk gç ola hayalleri kuraktadır. SSCB nin azisi, Rusya nın dnyadaki en yk topraklara sahip olası, zengin petrol ve diğer doğal kaynaklar, yrttğ aşarılı uzay çalışaları, yk ir orduya ve nkleer silaha sahip olası gii etkenler Moskova nın, lkelerinin yk gç olası gerektiğini dşnesini sağlaaktadır. 15 Rusya nın u algısını hayata geçiresi için ise yakın çevre olarak da adlandırılan gede hâki duruda olası ve u gede rakiplerini devre dışı ırakası gerekektedir. Bunun farkında olan Rusya, yakın çevre nin öneli ve vazgeçilez parçası olan Orta Asya ya yönelik siyasetini de gözden geçiriş ve sonraki lerde de görleceği gii SSCB nin parçalanasından sonra elinden çıkardığı gede tekrar etkisini arttıraya aşlaıştır. 15 Mark N. Katz, Russian s Role in the World, United Press International, 29 Kası 2005.

24 II1 RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM Geçtiğiiz dört yıl oyunca Rusya hiçir şey ödeedi Bu iş öyle olayacak. Nursultan Nazarayev * * Birgit Brauer-Beate Eşent, Politika Rossiyi v Tsentralynoy Aziyi, Vneşnyaya Politika Rossiyi: Ot Yeltsina k Putinu, Kiyev 2002, s BORİS YELTSİN DÖNEMİNDE RUSYA NIN ORTA ASYA DAKİ VARLIĞI Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Trkenistan Özekistan

25 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi BORİS YELTSİN DÖNEMİNDE RUSYA NIN ORTA ASYA DAKİ VARLIĞI Boris Yeltsin, SSCB nin yıkılış srecinde Rusya nın tek aşına çıkazdan daha hızlı çıkacağını ve cuhuriyetlere harcanan 120 ilyar rulenin Rusya yı kurtaracağını dşnştr. 16 Daha SSCB döneinde cuhuriyetlere ir yk olarak akan Yeltsin, Rusya nın aşına geçtiği zaan da u konudaki görşn heen değiştireiştir. Yeltsin in sadece eski SSCB cuhuriyetlerine değil, Rusya Federasyonu ndaki cuhuriyetlere karşı da alaileceğiniz kadar özgrlk havası alın politikasını izleesi ve u politikanın Rusya Federasyonu nu da parçalana eşiğine getiresi, Yeltsin in iç ve dış politikasını değiştiresine neden oluştur. Yeltsin, Batı ile işirliğinin, pazar ekonoisine geçişin ve deokratik reforların Rusya ya zarar verdiğini görnce, Batı ile ilişkilerini gözden geçiriş ve dış politikada önceliği yakın çevreye tanıaya aşlaıştır. Bu ağlada Orta Asya lkelerine karşı izlenen politika da değişiştir. 24 a) Kazakistan III. Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarayev daha 1990 lı yılların aşından itiaren çok yönl ir dış politika izleeye aşlaış ve Moskova ya ayrıcalık tanıayarak Rusya, ABD, Çin, İran, Trkiye gii lkelere karşı eşit esafede duruştur. Kazakistan ın Rusya ile kiloetreye uzanan ir sınıra sahip olası ve ağısızlığını kazandığı ilk yıllarda Kazakistan ın nfusunun yzde 37 sinin Ruslardan oluşası, ister isteez Orta Asya nın u en yk ve en zengin lkesinin, Rusya ya karşı daha dikkatli politika izleesine neden oluştur. Diğer taraftan Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarayev daha 1990 lı yılların aşından itiaren çok yönl ir dış politika izleeye aşlaış ve Moskova ya ayrıcalık tanıayarak Rusya, ABD, Çin, İran, Trkiye gii lkelere karşı eşit esafede duruştur. Rusya nın ekonoik sorunlarla oğuşası, hiç şphesiz Kazakistan a yatırı ve yardı yapasına saade eteiştir. ABD, Çin ve Trkiye u ağlada ir avantaj elde etişlerdir. Rusya nın uzay ss Baykonur un kirasını dahi ödeyeeesinden dolayı iki lke arasındaki ilişkiler çıkaza giriştir. 17 Niteki dönein Rusya Başakanı Viktor Çernoırdin in Kazakistan ziyareti sırasında 16 İlyas Kaalov, Putin in Rusya sı: KGB den Devlet Başkanlığına, Kakns Yayınları, İstanul 2004, s V. Nikolaenko, Russia and Kazakhstan, International Affairs, I (1999), p. 123.

26 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor (1997) Kazakistan Cuhuraşkanı Nursultan Nazarayev, Geçtiğiiz dört yıl oyunca Rusya hiçir şey ödeedi Bu iş öyle olayacak şeklinde ir açıklaa yapış ve Moskova, yk öne verdiği u ss kayete noktasına geliştir. 18 Uzun sren görşeler neticesinde u sorun çözlse de XX. yzyılın son gnlerinde Rusya-Kazakistan naseetleri, genel olarak sıkıntılı ir döne geçiriyordu. Ancak iki lkenin jeopolitik konuları ve ilerideki lerde ele alınacak olan irirlerine duydukları ihtiyaç, Boris Yeltsin döneinde yaşanan ir takı sorunlara rağen naseetlerin taaen kesilesini engelleiş, Vladiir Putin döneinde ise u naseetler olulu yönde değişerek aaşka ir oyutta gelişeye aşlaıştır. ) Kırgızistan 25 Her ne kadar BDT lkeleri arasında Dnya Ticaret Örgt ne (DTÖ) ilk ye olan lke Kırgızistan olsa da, lke pazarının kçk olasından dolayı yaancı yatırıcılar Kırgızistan a fazla ilgi göstereişlerdir. III. Kırgızistan, Kazakistan dan farklı olarak altın hariç he yer altı zenginliklerine, he de gelişiş sanayiye sahip değildir. Bundan dolayıdır ki, ekonoik ağlada Kırgızistan her zaan aşka lkelere daha fazla dayanak zorunda kalış ve u konuda önceliği Rusya ya tanııştır. Diğer BDT lkeleri gii Kırgızistan da Batı ile ilişkileri geliştireye gayret etse de çok aşarılı olduğunu söyleek kn değildir. Her ne kadar BDT lkeleri arasında Dnya Ticaret Örgt ne (DTÖ) ilk ye olan lke Kırgızistan olsa da, lke pazarının kçk olasından dolayı yaancı yatırıcılar Kırgızistan a fazla ilgi göstereişlerdir. 19 Bundan dolayı, Kırgızistan aştan eri Rusya ile ilişkileri geliştireye gayret etiştir. Kazakistan dan farklı olarak u lke Rusya açısından daha az önee sahip oluş ve undan dolayıdır ki Moskova, 1999 yılına kadar u lkeyle daha az ilgileniştir. Ancak gerek Batı nın Kırgızistan da dâhil olak zere genel olarak gedeki varlığını arttıraya aşlaası, gerekse de Vladiir Putin in iktidara gelesiyle dış politikasını gözden geçiresi ile irlikte Orta Asya nın u kçk lkesi de Rusya nın dikkatlerini yeniden zerine çekiştir. 18 Birgit Brauer-Beate Eşent, Politika Rossiyi v Tsentralynoy Aziyi, Vneşnyaya Politika Rossiyi: Ot Yeltsina k Putinu, Kiyev 2002, s Birgit Brauer-Beate Eşent, a.g.e., s. 157.

27 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi c) Tacikistan Boris Yeltsin döneinde Tacikistan, Rusya nın dahale etek zorunda kaldığı ve destek ile yardı verdiği nadir lkelerden iridir. 26 III. Btn BDT cuhuriyetleri içerisinde SSCB nin dağılasından sonra Rusya için en yk sorunu Tacikistan doğuruştur. Zira yılları arasında Tacikistan da yaşanan iç savaş, Rusya yı yakından ilgilendiriştir. Krelin, aşlangıçta Tacikistan daki hanedan kavgaları ile çeşitli grupların iktidar için verdikleri cadeleye katılasa da, iç savaş sırasında Tacikistan da ulunan Rus ssndeki 24 Rus askerin esi ve 18 askerin de yaralanası sonrasında Tacikistan a ek gç göndere kararı alıştır.20 Bu kararın alınasında Tacikistan daki sorunun daha kötye gitesi ve Tacikistan ile Afganistan sınırının korunaaası gii Moskova açısından tehlike arz edecek etkenler öneli rol oynaıştır. Ayrıca Rus yetkililer, Tacikistan daki istikrarsızlığın gedeki diğer cuhuriyetlere, hatta Rusya ya da sıçrayacağından korkuşlardır. Btn unların yanı sıra Moskova iç savaş sırasında da eskiden eri desteklediği Tacikistan Devlet Başkanı İaali Rahonov a verdiği desteği keseiş ve 1997 yılında Rahonov ile aralarında İslacı grupların yer aldığı uhalefet arasında arış anlaşasının izalanasını sağlaıştır. Dolayısıyla Boris Yeltsin döneinde Tacikistan, Rusya nın dahale etek zorunda kaldığı ve destek ile yardı verdiği nadir lkelerden iridir. Vladiir Putin döneinde ise, kendisinden önce askerî alanda aşlatılan işirliği, diğer alanları da kapsayacak şekilde gelişeye deva etiştir. 20 Lena Jonson, The Tadjik War. A Challenge to Russian Policy, London 1998, p

28 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor d) Trkenistan Her ne kadar Trkenistan, kendisini tarafsız lke olarak göstereye gayret etse de, Yeltsin döneinde Rusya nın Trkenistan da Orta Asya daki diğer rakiplerine göre ir adı daha önde olduğunu söyleek kndr. Trkenistan aşlangıçta Rusya teelli ir politika izleeye çalışsa da, daha sonra tarafsızlık politikasını tercih etiş ve Rusya nın aşkanlığındaki loklaşalardan kaçınaya gayret etiştir. Aralık 1995 te Trkenistan ın tarafsızlık stats BM tarafından kaul ediliştir.21 Trkenistan eski Devlet Başkanı Saparurat Niyazov (Trkenaşı), lkenin sahip olduğu enerji kaynaklarının lkenin ekonoik ve dolayısıyla siyasi ağısızlığı için yeterli olduğunu dşnş ve öyle ir politika izleeye karar veriştir. Ancak Rusya, aştan itiaren Trkenistan ı enerji alanında kendisine rakip görş ve transit yollar konusunda kendisine ağlaayı aşarıştır. Moskova, Trkenistan a kendi oru hatlarını kullandırtadığı gii, Trkenistan ın Rusya ya sattığı gaz için istediği fiyatları da ödeeye yanaşaıştır. Rusya nın u yaklaşıı, enerji kaynaklarını dnya pazarına çıkarak için yeterli alt yapı ve oru hatlarına sahip olayan Trkenistan ın işini zorlaştırış ve Trken yetkilileri, enerji alanında Rusya ile uzun sreli ve Rusya nın ileri srdğ koşullarda anlaşalar izalaak zorunda ırakıştır. Bundan dolayı her ne kadar Trkenistan, kendisini tarafsız lke olarak göstereye gayret etse de, Yeltsin döneinde Rusya nın Trkenistan da Orta Asya daki diğer rakiplerine göre ir adı daha önde olduğunu söyleek kndr. 27 III. 21 Birgit Brauer-Beate Eşent, Politika Rossiyi v Tsentralynoy Aziyi, s. 158.

29 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi e) Özekistan 28 III. İsla Keriov liderliğindeki Özekistan, aşlangıçta Rusya dan uzak duraya çalışıştır. Rusya ya esafe koyarak siyasi ve ekonoik ağısızlığını koruayı aaçlayan Özekistan, topraklarında Rus askerî ssnn yerleşesine de saade eteiştir. Keriov, BDT çerçevesinde entegrasyona da olusuz akış ve daha çok ikili ilişkilere öne veriştir. Böylece ağısızlıklarını yeni kazanan Orta Asya lkeleri arasında Özekistan, Rusya dan en uzak duran lkelerden iri olduğu gii, uzun sre oyunca ABD nin Orta Asya daki dayanağı idi. Rus uzanlar tarafından Rusya karşıtı ir örgt olarak nitelendirilen GUAM(Grcistan- Ukrayna-Azeraycan-Moldova) ın kurulasını destekleyen Özekistan, topraklarında Aerikan askerî ssnn açılasına da saade etiştir. Ancak çok geçeden aşağıda elirtilecek nedenlerden dolayı Özekistan, dış politikasını gözden geçirek zorunda kalış ve Putin döneinde Rusya nın Orta Asya daki en yk dayanağı hâline geliştir. Görldğ gii SSCB nin parçalanasından sonra Rusya ile Orta Asya lkeleri arasındaki naseetler çok sınırlı seviyede gelişiştir. Bunun nedenini de sadece aşlangıçta Moskova nın u cuhuriyetlere yeterince öne vereesine ve u cuhuriyetlere destek veresi için yeterli addi ikânlara sahip olaasına ağlaak yanlış olacaktır. Bağısızlıklarının ilk yıllarında yaklaşık ir asır oyunca Rus hâkiiyeti altında kalan Orta Asya cuhuriyetleri de aynen diğer eski SSCB cuhuriyetleri gii, yeni ayrıldıkları çatı dan ikânları dâhilinde uzaklaşaya çalışışlardır. ABD, AB ve Çin açısından yk öne arz eden enerji kaynaklarına sahip olan Trkenistan ile Kazakistan ve kısen de Özekistan ın u sreçteki işi daha kolay oluştur. Enerji kaynakları, u cuhuriyetlere transit konusunda Rusya ya ağlılığa rağen ekonoik açıdan kâr getirdiği gii, Rusya ile siyasi ilişkilerinde de kendilerini daha gçl hissetelerini ve diğer kresel ve gesel gçlerle naseetlerini geliştirelerini sağlaıştır. Enerji kaynaklarına sahip olayan Tacikistan ile Kırgızistan ise u kadar şanslı değillerdi(r). Dolayısıyla aştan eri u cuhuriyetler gerek askerî, gerekse ekonoik sorunlarını, Rusya nın yardııyla çözeye çalışışlardır. Bu husus ise, daha Boris Yeltsin döneinde u lkelerde Rus etkisinin artasına neden oluştur. Cuhuriyetlerin Moskova ya karşı tutuları (eski çatıdan uzak dura çaaları), Boris Yeltsin döneinde Rusya nın ortaya attığı entegrasyon sreçlerinin de aşarısını olusuz etkileiştir. Bağısızlıklarının ilk yıllarında Krelin tarafından göz ardı edilen Orta Asya cuhuriyetlerine yönelik Rusya nın siyaseti, Boris Yeltsin iktidarının son yıllarında değişeye aşlasa da, Moskova nın cuhuriyetlerin gvenini tekrar kazanası ve Rusya nın gede etkisini arttırası, uzun zaan alış ve Vladiir Putin in iktidara gelesi ve geye yönelik siyaseti tekrar gözden geçiresiyle netice vereye aşlaıştır.

30 IV RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM Orta Asya da ikinci ir Afganistan isteiyoruz. Bundan dolayı çok dikkatli ir politika izleyeceğiz. Vladiir Putin * * Vladiir Putin: Na Ne Nujen v Sredney Aziyi Vtoroy Afganistan, 31 Ocak 2006, archives/317. VLADİMİR PUTİN İLE DEĞİŞEN RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKASI

31 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi VLADİMİR PUTİN İLE DEĞİŞEN RUSYA NIN ORTA ASYA POLİTİKASI 3O IV. Vladiir Putin in devlet aşkanı seçildikten sonra uluslar arası arenada Rusya nın etkisini artıra yönnde adılar atacağına ve undan öyle Rus dış politikasında önceliğin BDT coğrafyasına tanınacağına yönelik yaptığı açıklaaları, Orta Asya lkelerince dikkatle takip ediliştir. Krelin, u lkelerin gvenini kazanak için cuhuriyetler için de öne arz eden konuları ön plana çıkarıştır. Bu konuların aşında uluslar arası teröriz ve uyuşturucu ticareti ile cadele, cuhuriyetlerdeki iktidarları tehdit eden Batı nın dahalesine karşı koya, ortak gvenlik ve ticaret alanlarının oluşturulası gii politikalar gelektedir. 22 Bununla irlikte her iki tarafın da öne verdiği ve Rusya ile Orta Asya lkelerini işirliğine iten aşka nedenler de evcuttur. Bunların aşlıcaları şunlardır: Ekolojik sorunların çöz. Bu sorunların aşında Siirya nehirlerindeki suların ir nn Orta Asya ya aktarılası konusu gelektedir. Bu konuyla ilgili planlar hayata geçirildiği takdirde Orta Asya daki su sorunu çözleceği gii, gelecekte su yznden çıkailecek krizler de önleniş olacaktır. İşçilerin kanunsuz göçleri ve kara para aktarıı gii sorunların çöz. Dış pazarların ortaklaşa keşfi, ulaşı sorunlarının çöz, enerji kaynaklarının dnya pazarlarına ulaştırılası. BDT lkeleri arasında entegrasyon sreçlerinin geliştirilesi. Her ir lkenin sorunlarına göre, Rusya nın o lkeye sorunları çöznde yardı etesi. Orta Asya lkelerindeki Rus nfusunun haklarının korunası. Sovyetler Birliği zaanından kalan farklı alanlardaki esseselerin odernleştirilesi. Böylece ir taraftan Rus şirketlerinin faaliyet alanı genişletilirken, diğer taraftan da Orta Asya lkelerinde yeni iş yerleri açılacaktır. Vladiir Putin in devlet aşkanı yeinini ettikten heen sonra Trkenistan ile Özekistan ı ziyaret etesi (Mayıs 2000), onun geye ne kadar yk öne ver- 22 Birgit Brauer-Beate Eşent, Politika Rossiyi v Tsentralynoy Aziyi, s. 159.

32 Rusya nın Orta Asya Politikaları rapor diğini gösterektedir. Putin Rusyası nın Orta Asya lkeleriyle ilişkilerinde yukarıda addeler halinde verilen işirliği alanlarını ön plana çıkarası, Rusya nın fazla ekleeden olulu neticeler alasını ve geye yeniden dönş n sağlaıştır. Bu dönş sağlayan aşka etkenler de evcuttur. En aşta Rusya, enerji kaynaklarından elde ettiği gelirler sayesinde ekonoik krizi atlatayı aşarış ve IMF gii kuruşlara olan orçlarını taaen kapatıştır. Bu husus Rusya nın daha ağısız ir dış politika izleesini ve ABD nin tek kutuplu dnya dzenini sorgulaaya aşlaasını da eraerinde getiriştir. Ekonoik ve siyasi olarak gçlenen Rusya, Orta Asya lkeleri için sırtlarını dayayailecekleri daha cazip ir lke hâline geliştir. Niteki Rusya, Vladiir Putin döneinde Orta Asya lkelerine yaptığı yatırıları ve destekleri arttırış, u lkelerin Rusya ya olan orçlarının ir kısını siliştir. Rusya ile Orta Asya lkelerini yakınlaştıran ir aşka konu ise, u lkelerdeki rejiler eselesidir. Vladiir Putin, lke içerisinde erkeziyetçi politika aşlatarak Rusya ya ağlı cuhuriyetlere Boris Yeltsin döneinde verilen hakları tek tek geri alıştır. Ayrıca Rusya da Yeltsin döneinde gelişeye aşlayan deokrasi anlayışı ile deokratik esseselere de son veriş ve uluslar arası terinolojiye upravlyayeaya deokratiya (yönetileilir deokrasi) teriini kazandırıştır. Vladiir Putin in u siyaseti, enzer tutu sergileyen Orta Asya lkelerinin liderlerinin gönln kazanıştır. Zira u politika, neredeyse tn Orta Asya lkelerinin Batı nın deokrasi dayatası karşısında Rusya ya sığınalarına neden oluştur. Neredeyse tn Orta Asya lkelerinin liderleri, u lkelerin ağısızlık kazanalarından itiaren iktidarı ellerinde ulundurakta ve lke içindeki uhalefeti yok eteye gayret etektedirler. Rus yetkililer de u lkelerdeki uhalefeti (aynen kendi lkesindeki uhalefet gii) yok sayakta, evcut liderleri destekleekte ve özellikle de deokratikleşe adına dışarıdan yapılan dahalelere karşı çıkaktadırlar. 31 IV. Putin döneinde Rusya ya karşı politikasını en elirgin şekilde değiştiren Özekistan oluştur. İsla Keriov un Rusya ya karşı tutuunu değiştiresinin nedeni Putin in politikasından ziyade, radikal islacı grupların Özekistan da faaliyetlerini artıraları ve Keriov un u sorunu Moskova nın yardııyla çözek isteesidir. Niteki Keriov, u tehdit karşısında Özekistan ın Rusya nın Orta Asya daki çıkarlarına saygı duyduğunu ve Rusya nın ortağı olduğunu elirtiştir. 23 Özekistan ın Rusya ya yaklaşasının, ABD 23 Kariov Nazval Rossiyu Saı Moşnı Partenero Uzekistana, 12 Aralık 2003, people.co.cn/200312/12/rus _85355.htl