Türkiye de Enerji Borsası

Transkript

1 Hazar Strateji Enstitüsü Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi KASım 2013 Türkiye de Enerji Borsası Doç. Dr. Fatih Macit Dr. Cemil Ertem

2 Doç. Dr. Fatih Macit 1982 yılında Samsun'un Çarşamba ilçesinde doğdu. Orta öğrenimini Ordu Fen Lisesi'nde tamamladı yılları arasında Boğaziçi Üniversitesi İktisat Bölümü nü bitirdi yılları arasında ABD'de Georgetown Üniversitesi'nde tam burslu olarak ekonomi alanında doktora eğitimini tamamladı. Doktora eğitiminin ardından Beykent Üniversitesi'nde iki yıl süre ile İktisat Bölümü nde öğretim üyesi olarak görev yaptı. Fatih Macit in uzmanlık alanları arasında işgücü piyasası, para politikası, uygulamalı ekonometri, uluslararası finans ve Türk bankacılık sektörü bulunmaktadır. Bu alanlarda uluslararası dergilerde yayınlanmış çok sayıda makalesi bulunmaktadır. Şu an Süleyman Şah Üniversitesi İktisat Bölümü nde Bölüm Başkanı ve Ekonomik Etüdler Merkezi Direktörü olarak görevine devam etmektedir. Türkiye de Enerji Borsası Dr. Cemil Ertem Üniversite eğitimini Ege Üniversitesi İktisat Fakültesi nde, yüksek lisans ve doktora çalışmalarını ise finans ve iktisat alanlarında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi- Sosyal Bilimler Enstitüsü nde yaptı. İstanbul Üniversitesi nde iktisat ve finans dersleri verdi. İktisat ve siyaset konusunda uzun yıllardır çeşitli dergi ve gazetelerde yazan Ertem, Nokta ve Forbes dergilerinde köşe yazarlığından sonra Taraf gazetesinde, kurulduğundan yakın zamana kadar, ekonomi-politik yazıları yazdı. Halen ekonomi-politik yazılarına Star Gazetesi nde devam eden ve TV 24 te ekonomi yorumları yapan Ertem, Today s Zaman Gazetesi nde de köşe yazarlığı yapmaktadır. Dr. Ertem, 2011 yılı MÜSİAD En İyi Ekonomi Yazarı ödülünü almıştır. Cemil Ertem, halen Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) Yönetim Kurulu Danışmanlığı, Adli Bilimler Eğitim ve Araştırma Vakfı ( ANKA Teknoloji Üniversitesi) Mütevelli Heyeti Üyeliği görevlerini de yürütmektedir. Dr. Ertem in uzmanlık alanları; bilgi ekonomisi, alternatif iktisat, büyüme ve para teorileridir. Dr. Ertem in Etkileşim Yayınları ndan Bitişler ve Başlangıçlar, WikiLeaks Yeni Dünya Düzenine Hoşgeldiniz (Özgür Uçkan la), Dünyayı Durduran 60 Gün (Markar Esayan la) adlı kitapları çıkmıştır. 2 Yayıncı: Hazar Strateji Enstitüsü Tasarım&Prodüksiyon: İnfomag Yayıncılık Ebulula Mardin Caddesi, 4.Gazeteciler Sitesi A-8/1 1. Levent - İstanbul Tel: (212) Faks: (212) Yazışma Adresi: Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak, Şişli-İstanbul- TÜRKİYE Telefon: Fax: Web:

3 GİRİŞ 1990 lı yılların ardından gelen siyasi istikrar ortamı ile birlikte Türkiye ekonomisi son on yıllık süreçte ciddi bir ilerleme kaydetmiştir yılları arasında ortalama ekonomik büyüme, 2009 yılındaki küresel krizden dolayı yaşanan sert daralmaya rağmen %5 in üzerinde gerçekleşirken kişi başına düşen GSYİH, doların üstüne çıkmıştır. Ekonomik büyüme, enerji talebinin de hızlı bir şekilde artmasını beraberinde getirmiştir. Grafikte de görüleceği üzere, son on yılda toplam enerji tüketimi %60 ın üzerinde artış gösterirken özellikle yenilenebilir enerji kaynakları kullanımının çok düşük seviyelerde kalması ekonomiyi ciddi anlamda ithal enerjiye bağımlı hale getirmiştir. Bu durumun aslında Türkiye ekonomisini makroekonomik anlamda bir çıkmaza götürdüğü daha net bir şekilde ortaya çıkmıştır. Politika yapıcılar ekonomik büyümeyi canlandırmak istediklerinde bu durum ithal enerji talebinde ciddi bir artışa neden oluyor ve beraberinde cari açık yükseliyor. Artan cari açık finansal istikrarı tehdit ettiği için birkaç yıl yaşanan yüksek büyümenin ardından ekonomiyi yavaşlatma ihtiyacı ortaya çıkıyor. Dolayısıyla politika yapıcılar ekonomik büyüme, cari açık ve enflasyon arasında tercih yapmak durumunda kalıyor ve toplam enerji tüketiminde ithal enerjiye olan aşırı bağımlılığın bu durumda çok büyük bir rolünün olduğu görülüyor. Mevcut görünümde Türkiye nin enerji profilinin, özellikle elektrik üretimindeki yapının irdelenmesi ve enerji borsasının bu anlamda yapacağı katkı bu raporun ana konuları durumundadır. Bunun yanında enerji borsasının sadece elektrik piyasası ile sınırlandırılmaması ve bunun en kısa zamanda doğal gaz ve petrol piyasaları ile zenginleştirilmesinin önemi de hazırlanan raporun önemli başlıklarından biri konumundadır. Türkiye de Enerji Borsası 3

4 Birincil Enerji Tüketimi (mtoe) 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60, Birincil Enerji Tüketim Kaynakları %35 Türkiye de Enerji Borsası Petrol Doğal Gaz Kömür Hidro Yenilenebilir %1,3 %26,4 %11 %26,3 Türkiye enerji GÖrünüMÜ gelişmiş ülkenin ciddi şekilde fayda- Ekonomik büyüme ve sanayi üretimindeki artışa paralel bir şekilde Türkiye de elektrik tüketimi de son yıllarda önemli bir artış gerçekleştirmiştir yılları arasında net tüketim yıllık ortalama %6,6 oranında artış göstermiş ve 2012 yılı sonu itibariyle net tüketim GWh seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde toplam kurulu güç ise MWh dan MWh a yükselmiştir. Türkiye deki elektrik üretiminin en önemli konularından bir tanesi üretimde yenilenebilir veya yerli kaynakların kullanımının son derece sınırlı olmasıdır. Üretilen elektrik enerjisinin temel enerji kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde doğal gazın %43,6 ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Hidrolikten üretimin %24,2 si, kömür, fuel oil ve motorinden ise toplam elektrik üretiminin %14,6 sı karşılanmaktadır. Birçok Politika yapıcılar ekonomik büyüme, cari açık ve enflasyon arasında tercih yapmak durumunda kalıyor. Bu durumda toplam enerji tüketiminde ithal enerjiye olan aşırı bağımlılığın çok büyük bir rolünün olduğu görülüyor. landığı nükleer enerjiden ise Türkiye elektrik üretiminde faydalanmamaktadır. Türkiye nin ithal ettiği doğal gazı elektrik üretiminde çok büyük boyutlarda kullanıyor olması hem sürdürülebilir ekonomik büyümeyi tehdit etmekte hem de cari açık ve enflasyon gibi önemli makroekonomik değişkenlerde bozulmaya yol açmaktadır. Mevcut durumda Türkiye nin elektrik üretiminde doğal gazın payının azaltılması ve yerli kaynakların ön plana çıkartılabilmesi için yeni yatırımlara ihtiyaç duyulmaktadır. Enerji borsası bu anlamda yeni yatırımların önünün açılması açısından önemli bir rol oynayacaktır. Elektrik piyasasında fiyat oluşumlarının daha sağlıklı bir tabana oturması ve geleceğe yönelik fiyat konusunda belirsizliği kaldırması enerji borsasının yatırımcılara sunacağı iki önemli fayda olarak göze çarpmaktadır. 4

5 Türkiye de Enerji Borsası 55000, , , , , , , ,0 Türkiye Kurulu Güç 60000, Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı Doğal Gaz Hidrolik Rüzgar Diğer Kömür, Fuel Oil, Motorin Linyit %0 %3 %15 %15 %24 %44 ENERJİ Borsasının rolü Kurulacak olan enerji borsasında EPİAŞ ın kontrolünde spot piyasa ve BİST tarafından işletilecek olan türev piyasa birlikte yer alacaktır. Enerji borsasının kurulması elektrik piyasasına yönelik yapılması gereken yatırımları teşvik edecek bazı unsurlar içermektedir. İlk olarak enerji borsası ile birlikte elektrik piyasasında daha sağlıklı fiyat oluşumları gözlemlenmeye başlanacaktır. Borsalar sadece tüketici ve üreticilerin buluştuğu bir yer değil tüm alıcı ve satıcıların bir araya geldiği bir platformdur. Mevcut durumda elektrik fiyatları gün öncesi piyasalarda TEİAŞ bünyesindeki Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi tarafından belirlenmektedir. Kurulacak borsa 5

6 Türkiye de Enerji Borsası 6 ile birlikte arz ve talep dinamiklerini dikkate alan tüm alıcı ve satıcılar bir araya gelmiş olacak ve likiditenin sağlanması ile birlikte daha sağlık bir fiyat oluşumu gerçekleşecektir. Bu durum elektrik piyasasına yatırım yapmayı düşünen yatırımcılar açısından ciddi bir güven unsuru olacaktır. Bu anlamda bir başka konu da nihai tüketicinin kullandığı elektrik fiyatında bir düşüş olup olmayacağıdır. Bu konu hakkında şimdiden bir öngörüde bulunmak oldukça zor görünmektedir. Fiyatların hangi yönde hareket edeceği tamamen piyasadaki arz ve talep dinamiklerine bağlı olarak işleyecektir. Burada tüketiciyi tedirgin edecek bir husus piyasada derinliğin kaybolduğu dönemlerden aşırı fiyat yükselişlerinin gerçekleşme ihtimalidir. Fakat kamunun elindeki büyük barajları özelleştirme kapsamına almayarak belli bir kurulu gücü kontrolünde bulundurması, bu ihtimali son derece zayıflatmaktadır. Kamunun gerektiğinde dengeleyici bir rol üstlenerek elindeki kurulu güç ile piyasaya arz yönünde müdahale edebilecek olması piyasada oluşabilecek aşırı fiyat oynaklıklarının önüne geçebilecektir. BİST tarafından işletilecek olan türev piyasalar ile birlikte geleceğe yönelik fiyatlar daha öngörülebilir hale gelecek ve yatırımcılar açısından önemli bir belirsizlik ortadan kalkmış olacaktır. Enerji borsasının elektrik piyasasına yapılacak yatırımlar konusunda getireceği önemli bir katkı da elektrik fiyatları konusunda belirsizliği önemli ölçüde ortadan kaldırması olacaktır. Elektrik piyasasına yapılan yatırımlar çok büyük ölçekli yatırımlar olup yapılan yatırım neticesinde satılacak ürünün

7 fiyatının belirsiz olması yatırım kararları konusunda olumsuz bir durum oluşturmaktadır. BİST tarafından işletilecek olan türev piyasalar ile birlikte geleceğe yönelik fiyatlar daha öngörülebilir hale gelecek ve yatırımcılar açısından önemli bir belirsizlik ortadan kalkmış olacaktır. Bu da elektrik piyasasına yönelik yatırımların daha hızlı bir şekilde artmasını sağlayacaktır. Enerji borsası ile fiyatların daha öngörülebilir hale gelmesinin sadece yatırımcılar açısından değil nihai tüketici için de önemli faydalar getirmesi düşünülmektedir. Özellikle imalat sanayinde faaliyet gösteren üreticiler için elektrik önemli bir girdi konumunda bulunmakta olup elektrik fiyatlarındaki belirsizlik firmaların maliyet hesaplamaları açısından öngörülebilirliği azaltmaktadır. Enerji borsası bünyesinde işletilecek olan türev piyasa ile birlikte üretici kullanacağı elektriğin fiyatını önceden bilme fırsatına sahip olacak ve maliyet hesaplarını buna göre yapma şansını bulacaktır. Üretim maliyetleri konusunda böyle bir belirsizliğin ortadan kalkması firmanın esas işine odaklanmasına imkân tanıyacak ve üretim verimliliğinin artmasını sağlayacaktır. Şah Deniz 2 doğal gazının Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınma rotası. ENERJİ Borsası VE Güney GAZ KORİDORU Türkiye de kurulacak olan enerji borsası ilk etapta spot ve türev piyasada sadece elektrik ticaretinin yapılacağı bir borsadır. Bununla birlikte orta-uzun vadede doğal gaz ve petrol piyasalarının da devreye sokulması büyük önem arz etmektedir. Burada özellikle doğal gaz piyasası anlamında Türkiye, bulunduğu coğrafi konum ve son yıllarda Güney Gaz Koridoru kapsamında geliştirilen projeler itibariyle çok büyük bir potansiyele sahip bulunmaktadır. Enerji borsası bu bağlamda Türkiye nin boru hatlarının geçtiği, enerji koridoru olan bir ülke olmakla kalmayıp aynı zamanda alıcı ve satıcıların buluştuğu, enerjiyi fiyatlayan bir ülke olmasına katkıda bulunacaktır. Güney Gaz Koridoru özellikle 1990 lı yılların başından itibaren Avrupa Birliği nin gündeminde olan bir konu durumundaydı. Ana amaç Hazar Bölgesi ve Orta Doğu daki doğal gazın Avrupa pazarlarına ulaştırılması ve böylece tedarik çeşitlendirmesi sağlayarak AB nin Rus gazına olan bağımlılığını azaltmaktı. Projenin öncelikli hedefi Türkmen Türkiye de Enerji Borsası 7

8 Türkiye de Enerji Borsası 8 gazının Avrupa pazarlarına taşınması idi ancak bugüne kadar bu amacın gerçekleşme şansı olmadı. Türkiye ve Azerbaycan ın geliştirdiği TA- NAP projesi ile birlikte Güney Gaz Koridoru bu iki ülkenin liderliğinde tekrar bölgedeki enerji denkleminin içinde yer almaya başlamıştır yılından hayata geçmesi beklenen proje ile birlikte Şah Deniz 2 gazının Türkiye ve Avrupa pazarlarına ulaştırılması planlanmaktadır. İlk etapta getirilecek 16 milyar metreküp doğal gazın 6 milyar metreküpünü Türkiye alacak ve kalan kısmı da Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) vasıtasıyla Avrupa pazarlarına aktarılmış olacaktır. Enerji borsası Türkiye yi boru hatlarının geçtiği, enerji koridoru olan bir ülke haline getirmekle kalmayıp aynı zamanda alıcı ve satıcıların buluştuğu, enerjiyi fiyatlayan bir ülke olmasına katkıda bulunacaktır. Böylece Azerbaycan Güney Gaz Koridoru kapsamında Avrupa ya doğal gaz tedarikine başlayan ilk ülke konumunda bulunacaktır. Türkiye ve Azerbaycan ın liderliğinde ortaya çıkan TANAP projesi, Güney Gaz Koridoru kavramını daha somut hale getirmiş ve bölgedeki diğer kaynakların da buraya eklenerek Avrupa nın gelecekte artacak doğal gaz talebini karşılamada ciddi bir alternatif olma yoluna girmiştir. Türkiye nin doğusunda dünyadaki toplam doğal gaz rezervlerinin yaklaşık üçte biri yer alırken batısında ise bu enerjiye muhtaç büyük bir coğrafya bulunmaktadır. Dolayısıyla TANAP projesi ve

9 Kurulacak borsa ile birlikte arz ve talep dinamiklerini dikkate alan tüm alıcı ve satıcılar bir araya gelmiş olacak ve likiditenin sağlanması ile birlikte daha sağlıklı bir fiyat oluşumu gerçekleşecektir. likiditenin artmasını sağlayacak önemli bir konu da arz çeşitliliğinin sağlanmasıdır. Avrupa da doğal gaz piyasasının bulunduğu borsalarda likiditenin düşük olmasının en önemli nedenlerinden bir tanesi arz çeşitliliğinin olmaması olarak karşımıza çıkmaktadır. Güney Gaz Koridoru nun enerji borsası bünyesindeki doğal gaz piyasasına yapacağı en büyük katkı ciddi bir tedarikçi ülke çeşitliliği sağlayacak olmasıdır. Azerbaycan başlangıç itibariyle Güney Gaz Koridoru na gaz tedariki yapacak ilk ülke konumunda bulunmaktadır. Şah Deniz 2 sahası Azerbaycan ın şu an üretim yapılan en büyük doğal gaz sahası olmakla birlikte ülkenin farklı bölgelerinde 2,5 trilyon metreküpe (tcm) yakın rezerv bulunmaktadır. Dolayısıyla Azerbaycan, Güney Gaz Koridoru kapsamındaki önemli tedarikçilerden biri olmayı uzunca bir süre devam ettirme imkânı bulacaktır. Enerji borsası bünyesinde işletilecek olan doğal gaz piyasasında gaz tedariki yapabilecek diğer iki önemli kaynağın Kuzey Irak ve Doğu Akdeniz gazı olması düşünülmektedir. Irak ın kuzey kısmında yaklaşık 2-3 tcm civarında kanıtlanmış rezerv bulunmaktadır. Bununla beraber bölgesel hükümetin Bağdat taki merkezi hükümetle Türkiye de Enerji Borsası sonrasında geliştirilecek yeni boru hattı projeleri ile birlikte bu enerji kaynaklarının Avrupa pazarlarına Türkiye üzerinden taşınma ihtimali ortaya çıkmıştır. Bu durum yıllardan beri konuşulan, Türkiye nin bir enerji koridoru olmasının somut bir hale gelmesini de sağlayacaktır. Enerji borsasının doğal gaz ticaretini de içerecek biçimde şekillendirilmesi bu anlamda Türkiye nin sadece boru hatlarının geçtiği bir ülke olarak kalmayıp aynı zamanda doğal gaz alıcı ve satıcılarının buluştuğu ve fiyatlamanın yapıldığı bir ülke olmasına da olanak sağlayacaktır. Kurulacak olan enerji borsası bünyesindeki doğal gaz piyasasında alıcı ve satıcıların bir araya gelmesi ve 9

10 Türkiye de Enerji Borsası 10 bazı sorunlarını çözmesi ile birlikte bu bölgenin de ciddi bir doğal gaz üretim potansiyeli bulunmaktadır. Buradan çıkarılacak olan doğal gaz için en ticari ulaşım yolu da Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına açılması olacaktır. Doğu Akdeniz de şu an 1 tcm civarında kanıtlanmış rezerv bulunmakla birlikte yapılan çalışmalarla bu rakamın biraz daha artması muhtemeldir. Burada bulunan gaz için de ana hedef Avrupa pazarlarıdır ve bunun hangi güzergâh üzerinden, nasıl bir yöntemle taşınacağı konusunda değişik alternatifler bulunmaktadır. Fakat bu gazın Türkiye üzerinden boru hatlarıyla taşınmasının diğer alternatiflere göre en az beş kat daha kârlı olduğu bilinmektedir. Bütün Türkiye ve Azerbaycan ın liderliğinde ortaya çıkan TANAP projesi Güney Gaz Koridoru kavramını daha somut hale getirmiş ve bölgedeki diğer kaynakların da buraya eklenerek Avrupa nın gelecekte artacak doğal gaz talebini karşılamada ciddi bir alternatif olma yoluna girmiştir. bu kaynakların yanında uygun şartlar oluşması durumunda İran ve Türkmen gazının da Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına ulaşma ihtimali ortaya çıkacaktır. Bütün bu alternatif doğal gaz kaynaklarının Türkiye üzerinden geçerek Avrupa pazarlarına ulaşması Türkiye yi Avrupa nın artan enerji ihtiyacını karşılamada önemli bir transit ülke konumuna getirecektir. Enerji borsası bünyesinde doğal gaz ticaretine de yer verilmesi Türkiye nin sadece transit bir ülke olmakla kalmayıp aynı zamanda enerjiyi fiyatlayan bir ülke olmasına da imkân tanıyacaktır. Doğal gaz gibi bir emtianın fiyatlamasının Türkiye deki enerji borsa-

11 sında yapılmasının İstanbul un bölgenin önemli finans merkezlerinden biri olmasına hizmet edeceği düşünülmektedir. SONUÇ Enerji Borsası projesi, yalnızca enerji piyasalarındaki arz ve talebe bağlı olarak, fiyatlamanın daha sağlıklı ve spekülatif olmaktan uzak olmasını sağlamayacak, enerjiden hareket ederek, Türkiye den başlamak üzere, enerji üreticisi ülke coğrafyasıyla ki bu büyük ölçüde Orta Doğu ve Hazar Bölgesi dir Avrupa ekonomisi arasında finansal bağları da güçlendirecektir. Dolayısıyla enerji borsası, AB, Türkiye ve ön Asya coğrafyası arasında TANAP ve TAP ile kurulmakta olan köprünün piyasa KAYNAKÇA BP, Statistical Review of World Energy. BP, UK. TUIK Veritabanı, VeriTabanlari.do, (Erişim: ). Türkiye Elektrik İletim A.Ş., Elektrik İstatistikleri, istatistikler.aspx, (Erişim: ) tarafını düzenleyen önemli bir adımdır. Bu adım, enerjide Azerbaycan-Türkiye eksenini de güçlendirecektir. Türkiye Enerji Borsası nın, böylece, Güney ve Doğu Avrupa, Hazar Bölgesi/Avrasya ve Orta Doğu nun çok önemli bir kısmını kapsayacağını ve bu bölgede finansal ve ekonomik olarak güçlü bir regülasyon aracı olacağını söyleyebiliriz. Kuzey Irak, Azerbaycan, Hazar enerji hatları ve tabii Güney Gaz Koridoru enerji çıkışı fiyatlamaları Türkiye Enerji Borsası na bağlı olarak fiyatlandığında karşımıza enerjide hiç şüphesiz yeni bir dönem başlayacaktır. Bu, hem enerji arzı yapan hem de enerji ithal-talep eden ülkeler açısından çok önemli bir ekonomik ve finansal istikrar aracıdır. Böylece, Türkiye Enerji Borsası, Doğu Avrupa, Ortadoğu, Hazar Bölgesi için enerjiden başlayan bir fiyat istikrarı, ekonomik görünebilirlik getirecektir. Bilindiği gibi, bugüne değin bütün bu bölgede enerji fiyatlamaları, ağırlıklı olarak tekelci yapıların inisiyatifinde olmuştur. Güvenilir bir fiyat mekanizması artan taleple birlikte arzın da bu talebe uygun en iyi fiyattan cevap vermesini sağlayacaktır. Sonuçta bu, nihai tüketici için daha uygun ve iyi bir fiyatı beraberinde getireceği gibi, şimdiye değin karşılaştığımız arz yönlü yoklukları ve buna bağlı fiyat şişkinliklerini önleyecektir. Bu durum, özellikle Türkiye için enerji maliyetlerinde kamudan, şirketlere kadar daha görünür ve düşük maliyetli bir piyasayı garanti edecektir. Ayrıca borsa, enerji özelleştirmelerinde görülen verimsiz, uygun ölçekte olmayan, piyasaya adapte olamayacak şirketleri de eleyecektir. Böylece enerji alanında piyasa yeknesaklığı ve buna bağlı fiyat optimizasyonu sağlanacaktır. Sonuç olarak, Güney Gaz Koridoru merkez olmak üzere, yukarıda önemle işaret ettiğimiz tüm adımlar Türkiye de bir enerji borsasını gerektiriyor. Böyle olunca bu borsa yalnız Türkiye ve bölge ile ilgili bir arz-talep ve buna bağlı fiyat dolayısıyla piyasa merkezi olmayacak, bu borsa, dünyadaki enerji fiyatlamasının temel sinyallerini verecek önemli bir enerji piyasası kılavuzu olacak ve enerji oyununu piyasa kurallarına göre yeniden yazacaktır. Türkiye de Enerji Borsası 11

12