İneklerde Süt Verimi ile Kaliforniya Mastitis Test Arasındaki ilişki ve Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kayıplarının Tahmini

Transkript

1 Veteriner Hekimleri Mikrobiyoloji Dergisi Elektronik Versiyonu Yıl 2001 Cilt 01 Sayı 1 Sayfa (orijinal dergide sayfa 39-44) İneklerde Süt Verimi ile Kaliforniya Mastitis Test Arasındaki ilişki ve Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kayıplarının Tahmini Cengiz YALÇIN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Hayvancılık işletme Ekonomisi Anabilim Dalı, Ankara Özet A.Ü. Veteriner Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygulama Çiftliği Süt Sığırcılık Ünitesi'nde Mart Kasım 1996 tarihleri arasında yetiştirilen 52 ineğe ait 1022 Kaliforniya Mastitis Testi (CMT) sonuçlan ve diğer süt verim kayıtlan (süt verimi, laktasyon sayısı ve laktasyon dönemi) kullanılarak süt verimi ile CMT ilişkisi çoklu regresyon metodu uygulanarak tahmin edildi. Sağlıklı hayvanlarla karşılaştırıldığında (CMT=1), hafif (CMT=2), orta şiddetli (CMT=3) ve şiddetli (CMT=4) enfeksiyonlu hayvanların süt veriminin inek başına günlük olarak sırasıyla 1.2 kg, 1.6 kg ve 3.3 kg daha düşük olduğu tahmin edildi. Bu karşılaştırmada hafif enfeksiyon grubu hariç diğerleri istatistik açıdan önemli bulundu (P<0.001). incelenen dönemde ortalama süt veriminin 17.5 kg/inek/gün olduğu göz önünde bulundurulduğunda, yukarıdaki üç ayrı enfeksiyon düzeyinde meydana gelen süt verim kayıpların günlük süt veriminin sırasıyla % 6.8, %9.1 ve %18.9'una karşılık geldiği tespit edildi. Bu araştırmada elde edilen bulgular literatürle uyumlu olup, subklinik mastitisten kaynaklanan verim kayıplarının tahmininde CMT ve Somatik Hücre Sayısı (SHS) kullanılarak yapılan tahminler arasında da büyük bir paralellik gözlenmiştir. Bu nedenle SHS olanaklarının mevcut ya da yaygın olmadığı gelişmekte olan ülkelerde CMT ile yapılan hastalık izleme ve süt verim kaybı tahmin çalışmalarının da SHS ile yapılan kadar etkin ve güvenilir olacağı kanaatine varılmıştır. Anahtar sözcükler: inek, Mastitis, CMT, süt verim kaybı Summary Estimating The Relationships Between Milk Yield And California Mastitis Test Reactions, And Milk Yield Losses From Subclinical Mastitis In Dairy Cows Multiple regression analysis was used to estimate the relationship between California Mastitis Test (CMT) scores and milk yield using 1022 CMT and other milk production (milk yield, lactation number and stage of laction) data from 52 cows at the Dairy Unit of A.U. Veterinary Faculty's Research Farm between March 1994 and November

2 Compared with the healthy udders (CMT=1), the daily milk yield of the cows having mild (CMT=2), medium (CMT=3) and severe infections (CMT=4) were estimated to be 1.2 kg, 1.6 kg 3.3 kg lower respectively. The finding were statistically significant at P<0.001 except that of mild infections. Considering the average milk yield of 17.5 kg/cow/day in the herd investigated, the milk yield losses at the mild, medium and severe infection groups accounted for 6.8%, 9.1% and 18.9 of the daily milk yields respectively. The findings of this study supported the results of similar previous studies. Furthermore, the finding of the studies estimating milk yield losses using the CMT and somatic cell counts (SCC) were found to be at similar magnitudes. From this, the study concluded that CMT can be used as effectively as SCC for screening subclinical mastitis and its prevention or estimating milk yield changes due to the disease in developing countries where electronic cell counter is not available or not practical to use. Keywords: Cows, mastitis, CMT, milk yield loss. Giriş Yapılan bilimsel araştırmalar modern süt sığırcılık işletmelerinde endemik olarak seyreden hayvan hastalıkları içerisinde en fazla ekonomik kaybın mastitis, özelliklede hastalığın subklinik formu nedeniyle (mastitisten kaynaklanan ekonomik kayıpların % 70'i) olduğunu ortaya koymuştur (4,5,14,26). Her ne kadar subklinik mastitis vakalarının direkt tanısı yapılamasa da hastalık kendisini sütte somatik hücre ve bakteri sayısındaki artış şeklinde gösterdiğinden, dolaylı olarak sütte somatik hücre sayımı (SHS) veya California Mastitis Testi (CMT) yapılarak hastalık ve düzeyi başarılı bir şekilde tespit edilebilmektedir (6,8) Gelişmiş batı ülkelerinde 1970 yılların sonlarına kadar CMT (1,9,10,13,16,18), elektronik sayıcıların yaygınlaştığı 1980'li yıllardan sonra ise SHS ve süt verim kayıtlan kullanılarak (2,7,11,15,19,20,22) farklı CMT ve SHS skorları ile süt verim düzeyi arasındaki ilişki ekonometrik modeller kullanılarak tahmin edilmiştir. Elde edilen tahmin sonuçlarından yararlanılarak farklı düzeyde subklinik mastitis probleminin süt verimine etkisi hesaplanmıştır. CMT skorları ile SHS arasında yüksek bir korelasyon bildirilmiştir (3,21). Ancak, SHS laboratuvar şartlarında kullanılabilen ve oldukça pahalı elektronik hücre sayıcıları ile tespit edilebildiğinden bu teknik ancak gelişmiş ülkelerde olduğu gibi SHS kayıtlarının her işletmede zorunlu olarak uygulandığı ve bunun neticesinde çok sayıda örneğin işlendiği durumlarda kullanımı pratik ve ekonomik olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ise, subklinik mastitis teşhis ve kontrolünde daha çok CMT tavsiye edilmekte (17) ve pratikte kullanılmaktadır. Türkiye saha şartlarında süt verimi ile SHS ilişkisini inceleyen ekonometrik çalışmalar son yıllarda yapılmaya başlanmıştır (12,25). CMT ile ilgili yapılan çalışmalar ise genellikle subklinik mastitis tanısı alanında yoğunlaşmaktadır (3,23). Ancak yapılan literatür taramasında CMT skorları ile süt verimi arasındaki ilişkiyi Türkiye saha şartlarında inceleyen ekonometrik bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu noktadan hareketle bu araştırmada CMT ile tespit edilen farklı düzeydeki subklinik mastitis 48

3 probleminin süt verimine etkisinin ekonometrik modeller kullanılarak tahmin edilmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem Süt verimi ile CMT Skorları ile tespit edilen farklı düzeylerdeki subklinik mastitis problemi arasındaki ilişkiyi incelemek üzere Mart 1994-Kasım 1996 tarihleri arasında A.Ü. Veteriner Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygulama Çiftliği Süt Sığırcılık Ünitesi'nde bulundurulan 52 ineğe ait CMT ve süt verim kayıtlarından yararlanılmıştır. Bu dönem zarfında ineklere ait aylık CMT skorları, test günü süt verimi, laktasyon sayısı ve laktasyon dönemine ait bilgiler elde edilerek söz konusu verilerden herhangi birine sahip olmayan inek veri setinden çıkarılmıştır. Neticede nihai veri seti 1022 CMT skoru ve diğer ilgili üretim kayıtlarım içermiştir. CMT skorları ile süt verimi arasındaki kantitatif ilişki çoklu regresyon analiziyle tahmin edilmiştir. Tahminde kullanılan model aşağıda verilmiştir. SV i = f(inek i, CMT i, LAK i, LAKDÖN i, MEVSİM i ) Denklemde. SV i : 1' inci test tarihinde süt verimi(kg/gün/inek) İNEK i : 1'inci ineğin etkisi (1...52) CMT i : 1'inci test tarihinde CMT skoru 1l...4) LAK 1 : 1' inci test tarihinde laktasyon yaşı (1, > 1) LAKDÖN i : 1'inci test tarihinde laktasyon dönemi (ay) (1...11) MEVSiM i 1'inci test tarihinde mevsim (Yaz, Kış) Veri Manuplasyonu ve istatistik Analizinde Takip Edilen Prosedürler: Subklinik mastitis probleminin düzeyi 4 kategoride gruplandırılmıştır. Çiftlik kayıt sistemi göz önünde bulundurularak tüm meme loblarının negatif çıktığı durumlarda hayvan "sağlıklı" olarak değerlendirilmiş; sadece l meme lobunun +1 sonuç verdiği durumda "hafif enfeksiyon"; birden fazla meme lobundan +1 veya tek lobtan +2 skor alındığında "orta şiddetli" ve birden fazla meme lobundan +2'den daha yüksek skor alındığı veya memenin kör olduğu durumlar ise "şiddetli enfeksiyon" olarak değerlendirilmiştir. Laktasyon yaşı 2 ve üzerinde bulunan denek sayısının yeterli olmamasından dolayı laktasyon dönemi l ve > l olmak üzere iki kategoride regresyon modeline dahil edilmiştir. Ön analizde süt veriminde varyasyonun ziyaretin yapıldığı aylar itibariyle değil mevsimler itibariyle daha belirgin olması nedeniyle ziyaret tarihleri mevsim bazında (MEVSİM) denkleme dahil edilmiştir. Laktasyon dönemleri de yine aylık (30 gün) dönemler itibarıyla 11 grup halinde analize dahil edilmiş, laktasyon dönemi 300 günün üzerinde bulunan hayvanların tümü son grupta toplanmıştır. Denkleme dahil edilen tüm bağımsız değişkenler "Faktör" olarak tanımlanmıştır. Süt verimine etkisi olan fakat mevcut veri setinde bulunmayan ineklere ait genetik özellikler ile besleme ve bakım farklılıklarının göz önünde bulundurabilmesi amacıyla 49

4 her ineğin bireysel etkisi de bağımsız değişken (İNEK i ) olarak denkleme dahil edilmiştir. İncelenen ineklerin 4'ü hariç tümünün Holstein Fresian ırkından (alaca) olması nedeniyle bu özellik bağımsız değişken olarak denkleme dahil edilmemiştir. Ancak, ineklerin bireysel bazda denkleme dahil edilmesi süt veriminde ırka ait varyasyonu da yansıtmaktadır. Regresyon denklemi SPSS 7.5 istatistik programında bağımsız değişkenlere ait "FAKTÖR" özelliğindeki verilerin değerlendirmesine imkan veren Genel Doğrusal Model (General Linear Model-GLM) Prosedürü kullanılarak tahmin edilmiştir. Bulgular Süt verimi regresyon modeline ait katsayı tahmin sonuçlan ve ilgili istatistik veriler Tablo 1'de sunulmuştur. Modele dahil edilen tüm bağımsız değişkenlerin süt verimine etkisi P<0,01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Başka bir dede, modele dahil edilen tüm bağımsız değişkenlerin süt verimindeki varyasyonu açıklamada önemli katkıları bulunmuştur. Sağlıklı hayvanlarla karşılaştırıldığında (CMT=1), hafif enfeksiyonlu hayvanların (CMT=2) süt veriminin inek başına günlük l.2 kg daha az olduğu tahmin edilmesine rağmen bu farklılık 965 düzeyinde istatistiki açıdan önemli bulunmamıştır. Ancak orta (CMT=3) ve şiddetli enfeksiyonlarla (CMT=4) karşılaşan hayvanların sağlıklılara göre önemli ölçüde daha az süt verimine sahip olduğu (P<0.001) ve süt verim kaybının sırasıyla 1.6 ve 3.3 kg/inek/gün daha az olduğu tahmin edilmiştir, incelenen dönemde ortalama süt veriminin 17.5 kg olduğu göz önünde bulundurulduğunda bu kayıplar toplam süt veriminin sırasıyla % 6.8, 9.1 ve 18.9'una karşılık gelmektedir. Tablo 1: Tahmin edilen süt verimi regresyon model sonuçlan (Bağımlı değişken =süt verimi (kg/inek/gün) B SE P B SE P Sabit LakDön=2 ( gün) CMT=1* (sağlıklı) 0 LakDön=3 (61-90 gün) CMT=2 (hafif enfeksiyon) LakDön=4 ( gün) CMT=3 (Orta şiddetli) LakDön=5 ( gün) CMT=4 (Şiddetli) LakDön=6 ( gün) LAK=1 a 0 LakDön=7 ( gün) LAK> LakDön=8 ( gün) Mevsim= Kışa 0 LakDön=9 ( gün) Mevsim= Yaz LakDön=10 ( Lakdön=l*(0-30gün) 0 LakDön=11 ü ) (>300 gün) a: Bu parametre sıfıra eşitlenip karşılaştırmada baz alınmıştır. R2=0,50, F Değeri: 25,3 (P<0,00001) 50

5 İneklerin süt veriminin yeni doğum yapmış düvelere göre günde 3.3 kg daha fazla olduğu (P<0.001) tahmin edilmiştir. Model sonuçlarına göre Kış mevsimi ile karşılaştırıldığında Yaz mevsiminde inek başına günlük süt veriminin yaklaşık 2 kg daha fazla olduğu tespit edilmiştir (P<0.001). Laktasyon dönemi boyunca sütün azalma eğiliminde olduğu, bu azalışın 3. dönemde (60-90 gün) 1.7 lt/inek/gün iken 11. dönemde (>300 gün) 7 kg/inek/gün'ün üzerine çıktığı (P<0.001) tahmin edilmiştir. F istatistiğinin önemli bulunması (P<0,001) modelin bir bütün olarak anlamlı olduğunu, 0,50 olarak bulunan düzeltilmiş R2 değeri ise modele dahil edilen bağımsız değişkenlerin süt verimindeki varyasyonun %50'sini açıkladığını göstermektedir. Tartışma Model sonuçlarının güvenilirliği Regresyon analizinin esasını oluşturan En Küçük Kareler (EKK) Yönteminde varsayımların yerine getirilmemesi sonucu karşılaşılabilecek problemler değerlendirilmiştir. Hata terimlerinin dolayısıyla bağımlı değişkenin "normal dağılma varsayımı" süt verimi değerlerinin histogramma bakılarak değerlendirilmiş ve bu varsayımın geçerli olduğu gözlenmiştir. Çoklu bağıntı sorunu (multicollinearity) bağımsız değişkenler arasındaki korelasyon matriksi incelenerek araştırılmış ve hiçbir bağımsız değişken arasında yüksek korelasyonun olmadığı tespit edilmiştir. Otokorelasyon ile sabit olmayan varyans (hete-roscedasticity) problemleri ve fonksiyonun cebirsel yönden tutarlılığını incelemek amacıyla bağımlı değişkenle standardize edilmiş hatalar arasındaki ilişkiye bakılmış ve bu değerlendirmeler sonucu tahmin edilen regresyon modelinde EKK Yöntemi'ndeki tüm varsayımlarının yeterince yerine getirildiği sonucuna varılmıştır. Bulguların değerlendirilmesi CMT ile ölçülen farklı subklinik mastitis probleminde tahmin edilen süt verim kayıplarına ilişkin literatür Tablo 2'de verilmiştir. Tablodan görüldüğü gibi süt verimi ile CMT skorları arasındaki ilişkinin literatürde bildirilen tüm çalışmalarda negatif yönlü olduğu bildirilmiştir. Araştırma sonuçlan arasında bazı farklılıklar olmakla birlikte enfeksiyonun hafif seyrettiği durumlarda (T) süt verim kaybının da ciddi boyutlara ulaşmadığı ( kg/inek/gün veya toplam süt veriminin %3-9'u), ancak şiddetli enfeksiyonun mevcut olduğu durumlarda süt verim kaybının oldukça ciddi boyutlara ulaştığı ( kg/inek/gün veya toplam süt veriminin %24-45'i) bildirilmiştir. Bu araştırmada CMT ile süt verim ilişkisi aynı ineğe ait karşılıklı meme loblan arasında değil, sağlıklı ve problemli inekler arasında incelenmesine rağmen tahmin edilen sonuçlar literatürde bildirilen sınırlar içinde bulunmuştur. 51

6 Tablo 2: Süt verimi ve CMT ilişkisine ait literatürde elde edilen bulgular. Araştırmanın Yazarı Gray veschalm (13) Sağlıklı Süt Örneklerine Göre Diğer CMT Skorlarındaki Süt Verimi Kayıpları T kg %6 1.2 kg % kg % kg %24.5 Açıklamalar 10 işletme, 1243 inek Forster (9) 0.4 kg 1.1 kg 2.0 kg 2.7 kg 277 inek, 359 karşılıklı meme lobu Appleman ve ark (1) 0.5 kg 1.0 kg 2.4 kg 3.4 kg 6 işletme, 234 inek, 2296 CMT kaydı Noorlander ve ark (16) 0.5 kg 2.38 kg 3.6 kg 5.3 kg Forster ve ark (10) 0.4 kg %9 1.0 kg % kg % kg % inek, 384 karşılıklı meme lobu Philpot(18) %2.8 %11.4 %25.6 % Jersey inek, karşılıklı meme lobu 1 Çok hafif enfeksiyon Diğer yandan CMT ile tahmin edilen süt verim kayıpları ile SHS kullanılarak elde edilen verim kaybı tahmin sonuçlan arasında da benzerlik görülmektedir. CMT' de +1 skorun SHS karşılığının hücre/ml, +2 skorun ise SHS karşılığının hücre/ml arasında olduğunu varsayıldığında (28), aynı işletme üzerinde Yalçın ve ark. (30)'mn regresyon tahmin sonuçlarına uyarlandığında, SHS'nin hücre/ml olduğu aralıkta süt verim kaybı kg/inek/gün ve SHS'nin hücre/ml olduğu aralıkta ise süt verim kaybı kg/inek/gün olarak tespit edilmiştir. Görüldüğü gibi bu tahmin sonuçlan Tablo-2'de sunulan CMT- süt verim ilişkisine ait literatür bulgularına oldukça yakın değerdedir. Buradan, SHS testlerinin mevcut veya yaygın olmadığı gelişmekte olan ülkelerde CMT testlerinin de hastalığın izlenmesinde ve hastalıktan kaynaklanan süt verim kaybı tahminlerinde güvenilir bir şekilde kullanılabileceği sonucu çıkmaktadır. Hastalığın kesin teşhisinde gerek CMT gerekse SHS ile şüpheli olduğu düşünülen örneklerin mikrobiyolojik testlerle desteklenmesi zorunluluğu vardır. Ayrıca mastitise neden olan mikroorganizmaların neden olduğu meme dokusu dejenerasyonu mikroorganizma türüne göre önemli ölçüde farklılık gösterdiğinden hastalıktan kaynaklanan süt verim kayıpları da hastalık etkeninin türüne göre önemli ölçüde farklılık gösterebilmektedir (24). Bu çalışmada ve ilgili literatürdeki tüm çalışmaların bulgularının mikrobiyolojik testlerle desteklenmemiş olması bir eksiklik olarak değerlendirilebilirse de CMT ve SHS skorları da tek başına meme dokusunda muhtemel bir dejenerasyon olgularının başladığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Her ne kadar sütteki hücre sayısının artmasına neden olan diğer faktörler (laktasyon yaşı, laktasyon dönemi, mevsim gibi) literatürdeki tüm çalışmalarda denkleme dahil edilse de yüksek somatik hücre mutlaka enfeksiyon anlamına gelmeyebileceği için CMT ve SHS ile tahmin edilen süt verim kaybına ait değerler muhtemelen hastalığın gerçek etkisinden daha azını yansıtmaktadır. 52

7 Kaynaklar 1. Appleman R.D., Rowe, G.A., Luedecke, LO. (1965): Relationship Between Milk Production and Inddence oflow Level Mastitis as Indicated by Califomia Mastitis Test. J. Dairy ScL, 48: Barüett, P.C., Miller, G.Y., Anderson, C.R. (1990): Milk Production and Somatic Cell Count in Michigan Dairy Herds. J. Dairy Sci, 73: Baştan, A, Fındık, M., Kaymaz, M., Duru ö, (1999): inek sütlerinde Somatik Hücre Sayısı, Elektriksel iletkenlik ve Bazı Biyokimyasal Değişikliklerin Mastitis tanısında Kullanılması. I. Ulusal Buatri Kongresi Ekim Blosser, T.H. (1977): Economic Losses from and the National Research Program on Mastitis in the United State. Symposium: Bovine Mastitis. J. Dairy ScL, 62: Booth, J.M. (1989): Lameness and Mastitis Losses. TheVet. Rec., 125: Brolund, L (1985): Celi Counts in Bovine Milk: Cause of Variation and Applicability for Diagnosis ofsubcli-nical Mastitis. Acta Veterinaria Scandinavica. Supple-mentum. 80, Dohoo, I.R., Meek, A.H. Martin, S.W. (1984): Somatic Celi Counts in Bovine Milk: Relationships to Production and Clinical Episodes of Mastitis. Can. J. Com. Med.,48: Ferrano, L, Scaramelli, A., Troya, H. (1999): Preva-lance ofsubdinical Bovine Mastiüs in Venezüella and Evaluaüon of Califomia Mastiüs Test Revista Cientifi-ca-Facultad de Ciencias Veterinarias. Vol.9, No.2, pp Forster, T.L (1964): Relationshîp Between Calîfornîa Mastitis Test Reaction and Production of Milk from Opposite Quarters. J. Dairy Sci., 47: Forster, T.L, Ashword, U.S., Luedecke, LO. (1967): Relationshîp Between Califomia Mastitis Test Reaction and Production and Composition of Milk from Opposite Quarters. J. Dairy Sci., 50: Gfll, R., Howard, W.H, Leslie K.E., Lissemore, K (1990): Economics of Mastitis. J. Dairy Sci., 73: Göncü, S., Özkûtûk, K. (1999): Değişik Yaşlı Süt ineklerinden Alman Süt Örneklerinin Somatik Hücre Sayısı Yönünden Değerlendirilmesi. Uluslararası Hayvancılık-99 Kongresi' Eylül 1999: Gray, D.M., Schalm, O.W (1962): The Mastitis Vari-able in Milk Yield as estimated by the Califomia Mastitis Test. Amer. J. Vet. Res., 23: Howard, W.H, Gfll, R., Leslie K.E., Lissemore, K. (1991): Monitoring and Controlling Mastitis on Onta-rio dairyfarms. Can. J. Agr. Eco., 39: Jones, G.M., Pearson, R.E., Clabaugh, G.A. (1984): Relationship Between Somatic Celi Counts and Milk Production. ]. Dairy Sci., 67: Nooriander, D.O., Gray, D.M., Dahi, J. (1965): Mec-hanics and Production of Quality Milk. Democrat Prin-ting Co., Madison, Wisconsin. 17. Penin, G.G., Maflereau, M.P., Lenfant, D., Baudry, C.(l 997); Relationship Between Califomia Mastitis Test and Somatic Celi Counts in Dairy Goats. Small Ruminant Research, 26(1-2): Phflpot,N.W. (1967): Muence ofsubclinicalmastitis on Milk Production and Milk Composition. J. Dairy Sci., 50: Raubertas, R.F., Shook, G.E. (1982): Relationship between Lactation Measures of Somatic Celi Concent-ration and Milk Yield.}. Dairy Sci., 65:

8 20. Salsberg, E., Meek, A.H., Martin, S.W. (1984): Soma-tic Celi Counts: Associated Factors and Relationship to Production. Can. J. Com. Med., 48: Schuppel, H., Schwope, M. (1998): Diagnosis ofma-titis in Goats Using Califomia Mastitis Test and Me-asurement of Electric Conductiviry. Archiv Fur Leben-simittel Hygiene, Vol.49, No.3: Tyler, J.W., Thurmond, M.C., Lasslo, L (1989): Relationship between Test-Day Measures of Somatic Celi Count and Milk Production in Califomia Dairy Cows. Can. J. Vet. Res., 53: Vural, R., Esendal, ızgür, H., Aslan, S., Kılıçogju, Ç. (2000): Holstein Düvelerde Subklinik Mastitis Olguları II: Laktasyon Süresince Meme içi Enfeksiyonlar. A.Ü. Vet. Fak. Derg. 146: Yalçın C, Stott, A.W., Gunn J., Logue, D.N. (1999): The Economic Impact of Mastitis- Control Procedures Used in Scottish Dairy Herds With High Bulk-Tank Somatic Celi Counts. Prev. Vet. Med., 41, (2-3): Yalçın, C., Cevger, Y. Türkyılmaz, K., Uysal, G. (1999) Süt İneklerinde Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kaybının Kantitatif metodlarla Tahmini I. Ulusal Buatri Kongresi Ekim Yalçın, C. (1999): Düşük ve Yüksek Subklinik Mastitis Problemiyle Karşı Karşıya Olan İskoçya Süt Sığırcılık işletmelerinde Mastitisten Kaynaklanan Finansal Kayıplar. Uluslararası Hayvancılık-99 Kongresi Eylül 1999: