ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ. Araştırma Yöntemleri

Transkript

1 ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı Araştırma, çevremizdeki sorunların çözülmesi için; güvenilir ve doğruluk derecesi yüksek veriler toplamak, geçerli çözümlere ulaşmak için yapılan planlı ve sistemli çalışmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 2 / 43 Araştırmada izlenecek Saha, Laboratuar ve Klinik veri toplama ve İstatistiksel analiz yöntemlerinin amaçların denetlenmesine uygun olarak belirlenmesi gerekir. Veri toplamak için yararlanılacak araştırma düzenlerinin de (araştırma desenleri, research designs, experimental designs) amaçların denetimi için gerekli verileri üretecek tipte seçilmesi gerekir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 3 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 1

2 Seçilecek araştırma, veri toplama yöntemleri ve araştırma düzenleri aşağıdaki kriterlere göre farklılıklar gösterir. Bu kriterler özetle; Araştırmanın amaçları İncelenecek cevap değişkenin (Y, response) toplumdaki dağılım biçimi Cevap değişken ve açıklayıcıların (X i, predictors, factors) ölçüm teknikleri, faktörlerin seviyeleri Amaçlarla uyumlu Hipotezlerin tipi ve yönü Deneme yapılacak yer, birim, grup sayıları Deneme tipi (Saha, Laboratuar, Klinik, Biyolojik vb.) Kontrol/Deneme grubu eşleştirmeleri Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 4 / 43 Denek seçiminin tipi, deneklerin denemeye uygun/değil ayırımlarının belirlenme kriterleri Deneme gruplarına birimlerin atanma biçimi (rasgele atama ya da geliş sırasına göre atama) Araştırma toplumunun önceden belirli/tanımlı olup olmaması Araştırma izleme tipinde (follow-up, longitudinal) ise izleme süresinin önceden belirli olup olmaması Gruplardaki birimlerin karşılaştırılabilir olması (Y yi etkileyen faktörlere göre uygun tabakalama yapılıp yapılmadığı (Stratify)) Cevap değişken ile birlikte değişen ortak değişkenlerin (covariates) istatistiksel düzeltme amacıyla (standardizasyon) kullanılıp kullanılmayacağı Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 5 / 43 Araştırma yöntemleri; amaçlar, incelenen değişken ve izlem sürelerine bağlı olarak değişik biçimde sınıflandırılırlar. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 6 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 2

3 a. Yapılış Amacına göre Araştırmalar 1. Teorik araştırmalar, 2. Uygulamalı araştırmalar Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 7 / 43 Teorik araştırmalar, teori geliştirme, bir teoremi ispatlama, bir araç geliştirme, model geliştirme türünde yapılan araştırmalardır. Uygulamalı araştırmalar, teorik araştırmalardan elde edilen bilgilerin saha, laboratuar, klinik gibi uygulama alanlarındaki işleyişini, yer, zaman, birey farklarına göre elde edilen teori, teorem ve modellerin geçerliğini, güvenirliğini araştıran, gerekiyorsa modifikasyonlar öneren araştırmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 8 / 43 b. Toplanan Verilerden Yararlanma Amacına göre Araştırmalar 1. Kaynak Tarama (Review) 2. Tanımlayıcı (Descriptive) Araştırma 3. Analitik (Inferential) Araştırmalar Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 9 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 3

4 Kaynak Tarama araştırmaları, Tüm klasik ve güncel kaynakların taranması ile ortaya konan konunun tarihsel ve bilimsel gelişimini birlikte ele alan araştırmalardır. Teorik-Uygulamalı, Tanıtsal- Analitik tüm araştırmalar yapılmadan önce araştırma planlamasının doğru biçimde yapılabilmesi için kaynak tarama araştırmalarının yapılması gerekir. Böylece bilimsel araştırma sağlam bir temele oturmuş ve hatalı yaklaşımlardan uzaklaşılmış olur. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 10 / 43 Tanımlayıcı Araştırma Bir konuda tanıtsal bilgiler elde etmek, değişkenlerin belirtici istatistiklerini (merkezi eğilim ve dağılım ölçüleri) hesaplamak, dağılım türlerini belirlemek, Yer-Zaman-Birey özelliklerini belirlemek amacıyla yapılır. Bu tip araştırmada bir konuda bu güne kadar yapılan metodolojik, tarihsel gelişim dikkate alınarak, incelenen toplum ya da örnekteki güncel olarak elde edilen sonuçlar ortaya konur. Toplumda değişkenin diğer değişkenlere ve faktörlere göre değişimleri, faktörlere göre değişkenlerin istatistiklerindeki değişimler ayrıntılı biçimde ortaya konur. Elde edilen bilimsel sonuçlar bilim çevresine sunulur. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 11 / 43 Tanımlayıcı araştırmada bir konu ayrıntılı biçimde tanımlanır, belirlenir ve açıklanır. Bu tip araştırmada sorun yoktur, problem yoktur ama belirleme, açıklama ve tanıtma işlevi vardır. Öyleyse problem olmadığına göre araştırma belirli bir konuda yapılıyor demektir. Problem değil konu ve konu ile ilgili değişkenler, faktörler vardır. Konunun çerçevesinin doğru belirlenmesi gerekir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 12 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 4

5 Analitik Araştırma Analitik çözümlemelerle değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkisini belirlemek, incelenen olay ile (bağımlı/sonuç değişken) bu olayın ortaya çıkmasına neden olan etkenler (bağımsız, açıklayıcı değişken) arasındaki bağıntı ve ilişkiyi, yönünü, düzeyini ortaya çıkarmak, toplumda konu ile ilgili tutarlı, geçerli kuramlar geliştirmek için yapılır. Araştırılan konuda topluma ilişkin çözüm önerilerinde bulunulur. Bu tip araştırmalarda Problem vardır ve çözülecektir. Öyleyse Önce konu bulunur sonra sorun tanımlanır. Seçilen konudur. Amaçlar/Problemler sonradan belirlenir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 13 / 43 Türkiye de şehirleşme sorunları, Türkiye de şehirleşme sorunlarının belirlenmesi üzerine bir araştırma, X ilacının Y değişkeni üzerine etkilerinin araştırılması, 30+ yaş Türk erkeklerinde koroner kalp hastalıkları risk faktörlerinin belirlenmesi örnekleri hangi konuda araştırma yapılacağının anlatımıdır. Bu araştırmalarda dikkat edilecek durum ise tek tek bu sorunları tarif etmek ve bu sorunları belirleyerek, varsa sorunun çözümlerini önermektir. Biz peşin olarak sorun var ve mutlaka çözeceğiz mantığı ile araştırmaya başlayamayız. Çünkü taraflı bir yaklaşım ortaya çıkar. Araştırmalarda taraf tutma, en önemli hata kaynağıdır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 14 / 43 c. Verilerin Toplandığı Zamana Göre Araştırmalar 1. Geriye Dönük (Retrospectif) Araştırma 2. İleriye Yönelik (Prospectif) Araştırma 3. Kesitsel (Crossectional) Araştırma 4. Zaman Süreli İzleme Araştırma Time-Dependent (Follow-up study) 5. Grup İzleme (Cohord) Araştırması Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 15 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 5

6 Geriye dönük-ileriye (Prospectif - Retrospectif) yönelik araştırmalar, araştırma verilerinin güncel tarihten önceki döneme ilişkin toplanması ile ilgili uygulamaya geriye yönelik araştırma, araştırma verilerinin güncel tarihten sonraki zamana ilişkin olarak toplanması ile ilgili uygulamaya ileriye yönelik araştırma adı verilir. Geriye dönük araştırmaların planlanabilmesi için toplumun sağlam kayıtlarının bulunması ya da sorgulanan bilgilerin kayıp olma, hatırlanamama gibi riskler taşımaması gerekir. İleriye yönelik araştır-mada N ya da n sayıda birim t zaman periyodunda izlenir ve veriler toplanır. Bilimsel araştırmaların ileriye yönelik olarak planlanması tercih edilen bir yaklaşımdır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 16 / 43 Kesitsel (Crosssectional) araştırma, Toplum ya da örnekten verilerin kısa zaman diliminde bir kez toplanması biçimindeki araştırmalardır. Kısa zaman dilimi tüm birimlerin sanki aynı anda verilerinin toplanıyormuş gibi veriler üzerine zaman faktörünün etki etmiyeceği kadar bir süre olması gerekir. Eğer incelenen değişken zaman bağımlı (timedependent) bir değişken ise izleme zamanı değişimi etkiler. Bu araştırmalar değişkenin anlık değişimlerinin sözkonusu olmadığı durumlar için geçerlidir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 17 / 43 İzleme-Uzamsal (Follow up, Longitudinal) araştırma, araştırma birimlerinin T zaman periyodunda izlenerek değişkenler ile ilgili tekrarlı ölçümlerin (tekrarlı veri) elde edildiği araştırmalardır. Toplum ya da seçilen örnek T zaman diliminde t 1, t 2,.., t k zaman periyodlarında birden fazla kez izlenerek veriler toplanır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 18 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 6

7 Grup izleme araştırma (Cohort, Randomize Controlled Trials) incelenen değişken yönünden topluma yeni katılan bir grubun T zaman periyodu izlenmesi ve bu periyod içinde birden fazla kez tekrarlı veri toplanması ile yürütülen ve izlem süresi sonunda riskli (hasta) grup ile risk taşımayan (risksiz) grup verilerinin karşılaştırılmasını hedef alan araştırmalardır. Bu tür araştırmalarda kontrol grubu rasgele ve kendiliğinden oluşur. Risk faktörlerinin belirlenmesi, neden-sonuç ilişkilerinin belirlenmesi türündeki çalışmalara uygun bir araştırma türüdür. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 19 / 43 d. Kapsadıkları Birim Sayısına Göre Araştırmalar 1. Tam Sayım (Sensus) Araştırma 2. Örnekleme (Sampling) Araştırması Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 20 / 43 e. Uygulama Yönünden Araştırmalar 1. Pilot (Pilot) Araştırma 2. Esas (Main) Araştırma Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 21 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 7

8 f. Uygulama Yerine Göre Araştırmalar 1. Klinik Araştırmalar (Clinic Trials) I. Faz I Denemeler (Phase I Trials) II. Faz II Denemeler (Phase II Trials) III. Faz III Denemeler (Phase III Trials) IV. Faz IV Denemeler (Phase IV Trials) 2. Deneysel Laboratuvar (Laboratory, Experimental) Araştırmaları 3. Epidemiyolojik Saha (Area, Epidemiological) Araştırmaları Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 22 / 43 Tıbbi Araştırma Nedir? Klinik ya da Laboratuvarlarda hasta/deney hayvanları üzerinde yürütülen; ilaç, aşı, biyolojik materyal ve girişimlerin (tıbbi ve cerrahi) canlı ya da biyolojik materyal üzerindeki etkilerini araştırmaya yönelik prospektif çalışmalardır. Bir hastalığa karşı bir terapötik yöntemin etkinliğini sorgulamak, bir işlemin/girişimin (treatment, process) tedavi niteliği taşıyıp taşımadığını belirlemek, yeni tedavinin standart tedaviye göre etkinliğini karşılaştırmak, tedavi yöntemlerini birbirleriyle karşılaştırmak vb. amaçlar için düzenlenen araştırmalardır. In Vitro ve In Vivo denemelerde ilaç etkilerini belirlemek için düzenlenen araştırmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 23 / 43 Rasgele Faz I araştırmaları Bir yöntemin, ilacın, girişimin yararlılığını, zararını, etkinlik derecesini, yan etkilerinin tür ve gözlenme sıklığını, oranını belirlemeye yönelik denemelerdir. Bir treatment ın etkisini (olumlu-olumsuz) ortaya koymaya yönelik denemelerdir. Karar vermeye yönelik denemeler değildir. Terapötik etkinin derecesini, sıklığını ortaya koyarak klinik/ farmakolojik belirtileri bulur. İlaç dozlarının, biyolojik etkilerin belirlenmesi, immunoterapide doz düzeylerinin belirlenmesi vb. tipte belirleyici denemelerdir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 24 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 8

9 Rasgele Faz II araştırmaları Bir yöntemin, ilacın, girişimin etki düzeylerini antitümör etkilerini, toksisite etkilerini belirleme ve doğrulamaya yönelik denemelerdir. Bu tür araştırmalar ile; Bir ilacın tedavi etkinliğini (ya da nonterapötik etkisini) genellemek amacıyla olasılık kurallarına göre çıkarsamalar yapılır. Tedavi cevabının standart ya da belirlenen kriterlere göre değişimleri için çıkarsamalar yapılır. Önceden belirlenen cevap düzeylerindeki değişmelere göre parametre tahminleri yapılır. Faz II denemeler, Faz I denemelerine dayanmalıdır. Faz I aşaması yoksa Faz I i de kapsamalıdır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 25 / 43 Rasgele Faz III araştırmaları Bir tedavi yöntemi (ilaç/girişim) olduğu önceden belirlenmiş birden fazla yöntemin tedavi etkinliklerini karşılaştıran denemelerdir. Kesin olarak etki düzeyleri belirlenmiş yeni bir ilacın standart ile karşılaştırılmasını yapan, iki ya da daha çok ilacın (işlemin) etkinliklerini karşılaştıran denemelerdir. Yeni yöntemin, standarda göre fayda ve risklerini belirlemek için yapılan denemelerdir. Faz II denemelerinden elde edilen sonuçların karşılaştırılmasını yapan denemelerdir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 26 / 43 Rasgele Faz IV araştırmaları Piyasaya (pazara) verilen bir ilacın ya da etkin tedavi olarak kabul edilen bir girişimin değişik toplumlarda, yer ve zamanda etkin-liklerini karşılaştırmalı olarak ortaya koyar. İlacın (treatment) değişik toplumlardaki uygulama farklılıklarının denetlemesini yapar. Bir girişimin kişi, yer ve zaman bakımından girişim sonu fayda, zarar analizlerini yapar. Tedavi ve girişim sonrası hastaların survival analizlerini yaparak treatment ın toplumun yaşam fonksiyonlarına etkisini araştırır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 27 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 9

10 Rasgele Faz I, II, III ve Faz IV araştırmaları, özellikle tıbbi denemelerde bir ilaç ile ilgili tanıtsal bilgilerin toplanması ile ilgili tanıtsal araştırmalara Faz-I araştırmaları adı verilir. Faz-I araştırmaları ile ilgili bilgileri doğrulayıcı daha geniş çaptaki araştırmalara Faz-II araştırmaları, Faz-II araştırmalarından elde edilen bilgilerin analitik olarak incelenmesine ve genellemelere gidilmesine ilişkin yapılan çalışmalarada Faz-III araştırmaları denir. Ürün olarak ortaya çıkan (ilaç, madde bir üretimin piyasadaki satışı, tüketimi, yararları, bireylere özgü değişik etkileşimler gibi çalışmaları kapsayan araştırmalar Faz IV araştırmalardır. Tıbbi denemelerin bu farklı Faz-I, Faz-II ve Faz-III isimlendirmesi sırası ile genel isimlendirme olan Belirtici, Doğrulayıcı ve Analitik araştırma isimleri yerine kullanılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 28 / 43 Faz IV (Pazarlama) araştırmaları ürün olarak ortaya çıkan (ilaç, madde bir üretimin piyasadaki satışı, tüketimi, yararları, bireylere özgü değişik etkileşimler gibi çalışmaları kapsayan araştırmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 29 / 43 g. Kontrollü-Karşılaştırılmalı Araştırmalar 1. Eşleştirilmiş (Crossover, Changeover) Araştırmalar 2. Rasgele Kontrollü (Randomized Controlled) Araştırmalar 3. Tarihsel Kontrollü Araştırmalar 4. İçsel Kontrollü Araştırmalar 5. Olgu-Kontrol (Case-Control) Araştırması 6. Ardışık araştırma 7. Grup ardışık araştırma 8. Meta Analizi 9. Biyolojik Denemeler (Bioassay) Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 30 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 10

11 Rasgele kontrollü araştırmalar (Randomize Controlled Trials) denemelerde incelenen değişken yönünden deney birimlerinin ve deneyi uygulayan araştırmacının yanlı davranması riski olduğu durumlarda (ilaç denemeleri, model etkinliğinin testleri) uygulamayı hem araştırıcının hem de birimin bilmemesi esasına dayalı araştırmalardır. Uygulamayı Denetleme üst kurulu, Üstdenetmen (süpervisor) ya da istatistikçi yürütür. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 31 / 43 Olgu-Kontrol (Case-Control) araştırması, risk taşıyan (hasta, vaka, olgu) grup ile bu grup ile eş özelliklere sahip risk taşımayan (sağlam, kontrol) grubun değişkenleri ile ilgili veri toplayarak nedensonuç ilişkilerinin ve risk faktörlerinin belirlenmesine yönelik araştırmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 32 / 43 Ardışık (Sequential) araştırma, deneyin pahalı, zamanın az olduğu durumlarda önceden seçilen kriterlere göre her denemeden sonra elde edilen verilerin analizinin yapılmasını hedefleyen, eğer koşul yerine gelmemiş ise denemeye devam etmeyi, değilse denemeyi durdurmayı sağlayan araştırmalardır. Araştırma öncesi hipotezlerin red ve kabul koşulları belirlenir. Deneme n i sayıda yürütülür analiz yapılır. Eğer hipotez red ya da kabul edilememiş ise denemeye artı birimlerle devam edilir. Tekrar analiz yapılır hipotez red ya da kabul edilmiş ise deneme durdurulur. Karara varılır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 33 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 11

12 Grup ardışık araştırma (Group Sequential Trials) ardışık araştırmalarda denemeye alınan birimlerin tek tek değilde grup halinde alınması ve grup verilerinin bir bir üzerine eklenmesi ile red ya da kabul kriterlerinin kontrol edildiği denemelerdir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 34 / 43 Meta Analizi (Meta Analytic Research), bir konuda yayınlanmış, yayına kabul edilmiş, yayınlanmamış (portföyde kalan) araştırma sonuçlarını belirli kurallara göre birleştirerek genel parametre tahminlerini içeren araştırmalardır. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 35 / 43 Biyolojik Denemeler (Bioassay), canlı denekler, organizmalar ve canlı materyallere, canlı materyallerden hazırlanan preparatlara yöneltilen fiziksel, kimyasal, biyolojik, fizyolojik, farmakolojik, toksikolojik ve psikolojik uyarıların (stimulus) canlı üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla yapılan denemelerdir. Bu denemeler, canlı denekler ya da canlı materyallere uygulanan stimulusun oluşturduğu cevapların türüne göre farklı tipte veri üretirler. Cevaplar uyarıya karşı oluşan doğrudan cevaplar ise denemeye doğrudan deneme, dolaylı cevaplar ise denemeye dolaylı deneme, eğer cevaplar ölüm-sağkalım biçiminde ise denemeye kantal deneme adı verilir. Biyolojik denemeler doğrudan canlı denek, canlı organizma üzerinde (in vivo) yapılabileceği gibi, canlı deneklerden alınan canlı materyallerden (organ, doku, hücre vb.) oluşan preparatlar üzerinde de (in vitro) yapılabilirler. Bu denemelerde etik kurallara uymak zorunludur. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 36 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 12

13 Bilgi toplama zamanına göre araştırmalar Anlık ya da bir kez veri toplamayı amaçlayan araştırmalar (Kesitsel, Cross-Sectional, Tarama) Zamana yayılan ve birimden en az iki kez veri toplamayı amaçlayan araştırmalar (Boylamsal, Follow- Up, Longitudinal Studies, Time Series) T zaman periyodunda belirli bir girişime tabi olmuş (tedavi, operasyon) birimlerin izlem verilerine dayalı eksik veri (incomplete data) içeren araştırmalar (Yaşamsal, İzlem, Survival) Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 37 / 43 Değişkenlere Müdahale Yönünden Araştırmalar Müdahalesiz Araştırmalar Müdahaleli Araştırmalar (Interventional Studies) Değişmez Etkili (Fixed Effect Studies) Rasgele Etkili (Random Effect Studies) Karma Etkili (Mixed Effect Studies) Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 38 / 43 Örnek Büyüklüğünün Özelliğine Göre Araştırmalar Örnek büyüklüğü önceden belirli araştırmalar (Randomize Studies) Ard arda gelişlere göre düzenlenen araştırmalar (Sequential Studies) Süre tanımlı populasyon taramalı- İzlemeli Araştırmalar (Time dependent follow-up/ Longitudinal Studies) Süre tanımsız başvuru esasına dayalı araştırmalar (Red olasılıkları önceden belirli sonlanma noktası belirsiz araştırmalar) Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 39 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 13

14 Yapılış Amacına Göre Araştırmalar ve Klinik Araştırmalar ile Karşılaştırma Betimleyici, Belirtici (Exploratory, Descriptive) Araştırmalar (Faz I Araştırmalar) Gerçekleyici, Doğrulayıcı (Confirmatory) Araştırmalar (Faz II Araştırmalar) Analitik (Karar verici, Inferential) Araştırmalar (Faz III Araştırmalar) Epidemiyolojik, Longitudinal, Pazar, Etki-Fayda- Yanetki Analizlerini içeren araştırmalar (Faz IV Araştırmalar) Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 40 / 43 Araştırmada birimlerin birbirlerine benzerliklerinin biyolojik varyasyondan dolayı çok az da olsa farklılık göstermesi nedeniyle her birim benzer uyarılara, ilaçlara ve etkilere farklı tepkilerde bulunurlar. Örneğin aynı yaş, cins ve jenerasyondaki üç farenin belirli bir dozdaki ilaca cevapları eşit olmayabilir. Cevaplar arasında az ya da çok bir fark vardır. İşte aynı işlemi gören deney birimlerinden elde edilen cevaplar arasındaki gözlenen farklılığa deneysel hata denir. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 41 / 43 Deneysel hata biyolojik varyasyondan gelebileceği gibi, deney uygulamasının birimden birime çok küçük farklılıklar göstermesi, deney birimlerinin gözlenmeyen özellikler açısından farklılıklar göstermesi, verilerin elde edilmesi anında (ölçme, tartma ve sayma) yapılan okuma, kaydetme hataları ve bilinmeden yapılan hatalar gibi birçok nedenden kaynaklanmaktadır. Deney birimlerindeki ve uygulanan işlemdeki her farklılaşma, deneysel hatayı önemli ölçüde arttıracaktır. Deneysel hatayı bilinen ve kontrol altına alınabilen faktörler yönünden azaltmak ve sadece elde olmayan nedenlere bağlı bir düzeye indirgemek zorunludur. Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 42 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 14

15 Deneysel hatayı azaltmak için uygulanması gereken kuralları aşağıdaki gibi sayabiliriz. a- Türdeş deney birimi kullanma b- Rasgele dağıtım c- Eşleştirme (Pairing) d- Denemelerin tekrarlama sayısını artırmak (Replikasyon) e- Kontrol kullanmak f- Dürüst davranma g- Kör deney uygulamak Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ Slayt 43 / 43 Yrd. Doç. Dr. Ünal ERKORKMAZ 15