DENEY HAYVANLARINDA ANESTEZİ VE ANALJEZİ

Transkript

1 DENEY HAYVANLARINDA ANESTEZİ VE ANALJEZİ Deneylerde ağrı veya acı en aza indirilmeli. Bu yüzden ağrılı deneylerde genel bir kuraldır: «Deney esnasında anestezi veya aneljezikler kullanılmalıdır!» Anestezik ve aneljeziklerin kullanılmasındaki en büyük problem anestezi ve ağrı kesicinin yeterli olup olmadığıdır. Ağrının derecesi iyi belirlenmeli. Anestezik ve aneljeziklerin uygulama şekilleri; 1- Topikal uygulamalar 2- Enjeksiyon uygulamaları 3- İnhlasyon uygulamaları

2 Anestezi: Vücudun bütününün ya da sadece belirli bir kısmının bazı uygulamalar sayesinde ağrıya duyarsız bir hale getirilmesi ya da halk arasında uyuşturulmasıdır. Aneljezi: Ağrı dindirme, ağrı kesimi. 1) Topikal Uygulamalar Lokal anestezikler göz, kulak yolu, mukozalar ve deri üzerinde jel, krem, sıvı veya sprey şeklinde kullanılabilir. Lokal anestezikler, bölgesel, epidural veya operasyon sırasında doğrudan sinirler üzerine uygulanarak kullanılabilir. 2) Enjeksiyon Uygulamaları Anesteziklerin intravenöz olarak uygulanması dozun ayarlanabilmesi için en güvenli yoldur. Anestezinin derinliğinin tam olarak kontrolü yapılabilmesi için çabuk metabolize olan ilaçlar seçilmelidir.

3 Anesteziklerin intraperitonal, intramuskuler ve subkutan yolla uygulanan dozları intravenöz dozlarla aynı değildir. İntraperitonal enjeksiyonlar genelde rodentlere uygulanır. Rodentlerde intramuskular ilaç uygulamalarında kas yıkılmasına ve ağrıya neden olmasından dolayı bu türlerde kullanılmamalıdır. Sunkutan uygulamalar hem kolay hem de daha az ağrılıdır. 3) İnhalasyon Uygulamaları Bir çok tür ve yaştaki hayvan için en kullanışlı olanıdır. Anesteziye hızlı giriş ve uyanma, enjektabıl anesteziklere göre kontrolün daha fazlaaşlıca olması, stabil fizyolojik etkiler inhalasyon anestezinin sağladığı başlıca avantajlardır. Anestezi cihazı ile uygulanabilir. Kalibre edilmiş vaporizatör yardımı ile anestezik madde kesin ve eksiksiz olarak uygulanır. Anesteziye giriş indüksiyon kutusunda ve maske ile yapılabilmektedir. Kutunun kullanılması rodentler için çok uygundur. Anesteziye maske veya endotrakeal tüp ile devam edilir.

4 Deney hayvanlarında kullanılan anestezik ve analjezik ilaçlar Opioidler (yüksek dozda sedasyon) NSAIDs (nonstereoidal antienflamatuar ilaçlar) (embriyotoksisiteye neden olduğundan gebe hayvanlarda kullanılmamalıdır.) Lokal anestezikler (Sinir iletimine engel olarak etki ederler) Antikolinerjik ilaçlar (Kalp atımını azaltarak etki eder, aşırı doz epilepsi) Sedatif ve Tranklizanlar (hayvanın zapt edilmesi sırasında stresi azaltmak ve güvenlik için kullanılır) Volatil ve gazlar Hipnotikler (uyku oluşmasına neden olurlar, aneljezi etkileri yoktur) Alfa-2-Agonistler (Sedasyon, analjezi, kas gevşemesi sağlar) Dissosiatif Anestezikler

5 Anestezi öncesi dikkat edilmesi gereken durumlar Anesteziye alınacak hayvanların muayenesi yapılmalıdır. Sadece deney protokolüne bağlı olarak anestezi protokolü oluşturulmamalı, aynı zamanda anestezik ajanın geç etkileri de göz önünde bulundurulmalıdır. Kullanılacak hayvanın türüne göre anestezi öncesi hayvan tutulmalıdır. Genel vücut destek ölçümleri yapılmalıdır. Anestezi sırasında bazı monitörizasyon işlemi yapılmalıdır. Çok kısa ve yüksek anestezi uygulamalarında nabız, solunum, vücut ısısı ve mukozaların kontrolü gibi basit takipler yapılabilir. Anestezinin derinliği ve yeterliliğinin kontrolü; - Solunum sistemi için Solunum şekli, sayısı - Dolaşım sistemi için Kalp atım sayısı, ritmi, arteriyel ve venöz kan basıncı - Otonomik fonksiyonlar ve refleksler için Göz kapağı ve kornea refleks, göz küresinin pozisyonu ve hareketleri, yutkunma refleksi, çekme refleksi

6 Anestezi sonrası yapılacak ilk ve en önemli konu analjezinin kontrolü. En önemli sorun hipotermi gelişmesidir. Bu tür kontroller hayvan uyanana kadar kontrol altında tutulmalıdır. Ağrı Kontrolü Akut Ağrı: Hayvanlarda akut ağrının belirlenmesi genelde davranış değişikliği ile belirlenir. Akut ağrı durumunda hayvanlar; hareketlerden kaçınma, bağırma veya savunma hareketleri yapma gibi davranışlar sergilerler. Bu tür bir tespiti yapabilmek için hayvanların türe özgü hareketleri iyi bilinmelidir. Kronik Ağrı: Uyaran iyi tespit edilmeli. Kronik ağrıların patofizyolojik ve nörofizyolojik alt yapısı iyi bilinmelidir. Analjezi uygulamasında en önemli konu uygulama zamanıdır. Cerrahi işlem öncesi, sırası veya sonrasında ağrıyı önlemek için analjezik uygulamasını erkenden başlatmak ve belirli aralıklarda kontroller yaparak bu tedavinin devamını sağlamak gerekir.

7 o o o Hayvanlarda Tercih Edilen Ötanazi Yöntemleri Ötanazi: Ağrısız ve hızlı ölüm prosedürü. Bir hayvanın hayatına son vermek gerektiğinde bu işlemin insani ve olabildiğince ağrı ve ıstırap oluşturmadan yapılması gerekir. Bunun için seçilen ötanazi yöntemi; - İlk olarak kalp ve dolaşım sistemini durdurmalı - Hızlı bilinç kaybını sağlamalı - Beyin fonksiyonlarının durdurmalı *** Ayrıca bilinç kaybı oluşana kadar geçecek olan sürede, hayvanın strese ve korkuya kapılması engellenmelidir.

8 Ötanazi prosedürleri değerlendirilirken bazı kriterlerin göz önünde bulundurulması gerekir. 1. Heyecan, ağrı eziyet oluşturmadan bilinç kaybını sağlamak 2. Bilinç kaybı oluşana kadar geçen süre 3. Uygulanabilirlik 4. Personelin güvenliği 5. Dönüşümsüz olması 6. İsteğe ve amaca uygun olması 7. Operatör veya araştırmacı üzerindeki duygusal etkisi 8. Dokuların kullanımına, incelenmesine veya değerlendirilmesine uygunluğu 9. Kullanılacak ilacın yoğunluğu ve insanlarda bunun kötüye kullanılıp kullanılamayacağı 10. Türe, yaşa ve sağlık durumuna uygunluğu 11. İlaç uygulaması sırasında kullanılacak olan malzemenin temininin kolaylığı 12. Karkasın, leş yiyen ve yırtıcı hayvanlar için güvenli olması

9 Hayvanın kibarca tutulması, dikkatlice taşınması, ötenazi sırasında hayvanla konuşma ötanazi sırasında hayvanda oluşacak ağrı, korku ve heyecanı azaltır. Ötenazi öncesi sedasyon veya anestezi uygun ortamın oluşmasını kolaylaştırır. Ötenazide kullanılan ilaçlar 3 temel mekanizmayla etkili olmaktadır; 1. Direkt veya indirekt hipoksi 2. Hayati önem taşıyan nöronların depresyonu 3. Hayati önemi olan nöronların ve beyin aktivitesinin fiziksel yıkımı. 1. gruptaki ilaçlar ağrısız ve eziyetsiz bir ölüm için bilinç kaybı ile motor aktiviteyi ortadan kaldırarak etki gösterir. 2. gruptaki ötenazi ilaçları beyinde sinir hücrelerini depreşe etmekle ve bilinç kaybı oluşturarak etki gösterir. 3. gruptaki ilaçlar ise beynin direk yıkımlanması veya nöronların elektriksel yıkımı sonucu, bilinç kaybı şekillenmesi ile etki gösterir.

10 Ötenazide kullanılan inhalant ajanlar a. İnhalasyon anestezisinde kullanılan ilaçlar Eter, halotan, isofluran, sevofluran, desfloran ve enfloran gibi anestezik ilaçlar birçok hayvan türünde ötenazi amacıyla kullanılır. Avantajları; 1) Küçük yapılı veya damar yolu girilmesi mümkün olmayan hayvanların ötenazisinde etkilidir. 2) Normal çevre şartlarında yanıcı ve patlayıcı olmaması. Dezavantajları; 1) Anestezik ilacın buharlaşması sonucu irritasyona neden olması hayvanın heyecanlanmasına neden olur. 2) Eterin patlayıcı ve yanıcı olması. 3) Uygulandıktan sonra hayvanın buzdolabı veya derin dondurucuya ya da yakma fırınına konduktan sonra patlama ihtimalinin olması 4) Personel ve diğer hayvanların anestezik ilaçtan etkilenmesi.

11 b. Karbon dioksit: Birçok laboratuvar hayvanının ötenazisi için kullanılır. Özel olarak hazırlanmış kapların içine % konsantrasyonda CO 2 uygulandığında saniyede anestezi sağlanır. Daha uzun sürelerde ötenazi gerçekleşir. Avantajları; 1- Hızlı depresyon, analjezi ve anastezik etkisi olması. 2- Temin edilmesinin kolay olması. 3- Ucuz olması, patlayıcı, yanıcı olmaması Dezavantajları; 1- CO 2 havadan ağır olduğu için tabana çöker ve hayvanlar etkilenmeyebilirler. 2- Balık ve suya dayanabilen hayvanlarda CO 2 e karşı tolerans gözlenebilir. 3- Ötenazi işlemi daha uzun sürer.

12 c. Nitrojen-Argon: %39 nitrojen-argon doldurulmuş kaplarda ratlar 5-6 dakika içinde ölürler. Avantajları; 1. Temini kolaydır. 2. Personele tehlikesi çok azdır. Dezavantajları; 1. Hipoksi ve solunum sistemine karşı etkili oldukları için bazı hayvanlarda strese neden olabilirler. 2. Kutu içine %6 kadar az bir oksijen girmesi bile ötenaziyi engeller d. Karbon monoksit: %8 konsantrasyonunda karbon monoksit kobay ve ratları 6 dakika içinde öldürür. Avantajları; 1- En az ağrı ve strese neden olan gazdır. 2- Konsantrasyonu %4-6 oluşa ölüm çok çabuk oluşur. Dezavantajları; 1- Personel gazdan etkilenebilir. 2- CO ile temas edecek araçların patlama ihtimali vardır.

13 Ötenazide kullanılan inhalant olmayan ajanlar 1. Barbiturik asit türevleri: İntravenöz olarak uygulanır. Çok hızlı etki eder ve dolayısıyla hayvanın strese girmesi engellenir. En etkili *Sodyum pentobarbital Avantajları; 1. Çok hızlı etki eder. 2. Çok rahat bir ötenazi sağlar. 3. Ucuz Dezavantajları; 1. İntravenöz uygulanmalı. 2. Uygulama sırasında hayvan zapt edilmeli. 3. Ete geçtiği için bunları yiyen hayvanları da öldürebilir. 2. Kloralhidrat: Serebrumun depresyonuna neden olur. Bazı hayvanlarda istenmeyen etkiler görülebilir. Bu yüzden çok tercih edilmezler. 3. T-61: 3 farklı ilacın karışımından elde edilir. 4. Genel anestezi ile potasyum klorid kombinasyonu: Kardiak arreste neden olarak ölüme neden olur. Anesteziye alınmayan hayvanlarda uygulanmaz. Avantajları; 1. Kolay temin edilmesi. 2. Karkasta çok az kaldığı için yırtıcı ve leş yiyen hayvanlar için etkili değildir. Dezavantajları; Kaslarda spazma neden olur.

14 Ötenazide kullanılan fiziksel metotlar 1. Kafatasına kurşun sıkılması: Büyük hayvanlarda kullanılır. Bu işlem için geliştirilmiş olan özel havalı veya barutlu silahlar kullanılır. 2. Kafatasının balyoz ile ezilmesi: Kafatası ince olan hayvanlarda kullanılır. Düzgün yapılırsa bilinç kaybı çabuk oluşur. 3. Servikal dislokasyon: Bu teknik tavuk gibi kanatlı hayvanların, fare ve ratların ötenazisinde kullanılır. Avantajları; 1. Bilinç kaybı çok hızlı olur. 2. Kimyasal kontaminasyon oluşmaz. 3. Hızlı ve başarıyla uygulanabilir. Dezavantajları; 1. Uygulayan personel için estetik olarak hoş olmayan bir yöntemdir. 2. Tekniğin iyi bilinmesi gerekir. 3. Sınırlı sayıda hayvanda kullanılır. 4. Dekapitasyon: Rodent ve küçük tavşanların ötenazisinde kullanılan bir yöntemdir. Beynin yıkımlanmadan çıkarılması için önemlidir. Bu teknik için geliştirilen özel giyotinler vardır. Avantajları; 1. Bilinç kaybı çok hızlı oluşur. 2. Kimyasal kontaminasyon oluşmaz. 3. Hızlı ve başarıyla uygulanabilir. Dezavantajları; 1. Hayvanlar zapt edilirken strese girebilir. 2. Personel giyotin kullanımı esnasında zarar görebilir. 3. Uygulayan personel için estetik olarak hoş olmayan bir yöntemdir.

15 5. Elektroşok: Çiftlik hayvanların ötenazisinde kullanılır. 6. Mikrodalga irridasyon: Mikrodalga irridasyon ile elde edilen ısı sayesinde beynin anatomik yapısının bozmadan, metabolitlerin fiksasyonunu sağlamak amacıyla kullanılır.