Deomed Medikal Yay nc l k

Transkript

1 Deomed Medikal Yay nc l k mamo lu / Özyard mc Eroy (Ed.) Diabete Mellitu x 24 cm, XXIV Sayfa 56 Yazar Kat l m yla 142 Tablo, 99 fiekil, 37 Reim ISBN kinci bak Deomed, 2009.

2 3 1.1 / Pankrea n Anatomii Pankrea, ikinci ve üçüncü lomber vertebralar hiza nda yer alan, 15 cm uzunlu unda, gram a rl nda ekretuvar bir organd r. Bafl, gövde ve kuyruk olmak üzere 3 k mdan oluflmaktad r. Bafl k m uperior mezenterik venin ol kenar n n a nda kalan ve uninat proçei de içeren k m olup duodenumun ikinci ve üçüncü k m ile komfludur. Gövde k m uperior mezenterik venin olundan bafllay p aortan n oluna dek uzanmaktad r ve midenin arka nda yerleflmifltir. Kuyruk k m dala a do ru uzanmakta ve hilu içinde onlanmaktad r. Pankrea n arka nda aorta, plenik ven ve ol böbrek yer almaktad r. 1 Pankrea bir faya ile ön ve arka loblara ayr lmaktad r. Arka lob primordiyal ön ç k nt - dan köken almakta ve uperior mezenterik arterden kanlanmaktad r. Ön lob ie primordiyal arka ç k nt dan köken almakta ve büyük oranda çölyak arterden kanlanmaktad r / Pankrea n Genel Fizyolojik Özellikleri Pankrea egzokrin ve endokrin pankrea olmak üzere iki farkl fonkiyon gören organdan meydana gelmifltir. Egzokrin pankrea vücudun temel indirim bezi olup entroainer hücrelerden ve bunlar drene eden duktulardan oluflmaktad r. Egzokrin pankrea nöral (vagal) ve humoral (ekretin ve koleitokinin) itemlerin kontrolü alt nda fonkiyon görmekte olup günde iki litre kadar indirim enzimleri ve proenzimler içeren bikarbonattan zengin bir v alg lamaktad r. Gatrik ait ve gatro-intetinal lümendeki ya aitleri taraf ndan uyar lan ekretin duktal hücrelerden u ve bikarbonat ekreyonunu a lamaktad r. Duodenum lümenindeki ya aitleri, peptid ve aminoaitler taraf ndan uyar larak ainer hücrelerden ekrete edilen koleitokinin indirim enzimlerinin alg lanma n a lar. Egzokrin pankreatan alg lanan enzimler tripin, kimotripin, aminopeptidazlar, elataz, amilaz, lipaz, fofolipaz ve nükleazlard r. 1,3 Egzokrin pankrea n ekrete etti i indirim enzimleri gatro-intetinal kanaldaki beinleri parçalayarak emilime haz r hale getirir. Endokrin pankrea, egzokrin pankrea içeriinde pankrea boyunca düzenli bir da - l m götermeden da lm fl halde bulunan milyon küçük endokrin bezden oluflmaktad r. Bu endokrin bezler Langerhan adac klar olarak adland r lmaktad r. Adac klar n toplam volümü pankrea volümünün ancak %1-1.5 kadar n oluflturmaktad r. Eriflkinlerde a rl 1-2 gram kadard r. Langerhan adac klar nda 4 farkl hücre tipi bulunmaktad r. Bunlar glukagon alg layan A ya da α hücreleri, inülin alg layan B ya da β hücreleri, omatotatin alg layan D ya da hücreleri ve pankreatik polipeptid alg layan F ya da PP hücreleridir. Arka lobdaki hücrelerin %80-85 ini F hücreleri, %15-20 ini B hücreleri, %0.5 ten daha az n A hücreleri oluflturmaktad r. Ön lobda ie hücrelerin %70-80 i B hücrelerinden, %20 i A hücrelerinden, %3-5 i D hücrelerinden oluflmaktad r. Endokrin pankrea egzokrin pankreaa göre 5-10 kat daha fazla kanlanmaktad r. Adac k içeriindeki kan ak m antralden perifere do ru olmaktad r. 2 Endokrin pankrea inülin, glukagon, omatotatin ve pankreatik polipeptid hormonlar n alg layarak emilen g dalar n hücreel belenmede kullan mlar n ve/veya depolanmalar n a lar. 2,4,5

3 4 1 / Pankrea n Anatomi ve Fizyolojii 1.3 / Endokrin Pankrea n Hormonlar / nülin nan inülin geni 11. kromozomun k a kolunda yer almaktad r. Öncü molekül olan pre-proinülin [molekül a rl (MA): 11500] önce proinüline (MA: 9000) daha onra C- peptidin ayr lma ile inüline dönüflmektedir (fiekil 1.1). nülin (MA: 5808) 51 aminoaitten oluflan A (21 aminoait) ve B (30 aminoait) olmak üzere iki adet aminoait zincirinden meydana gelmektedir. A ve B zincirleri birbirlerine iki adet diülfid ba ile ba lanm flt r. A zincirinde 6. ve 11. aminoaitleri birbirine ba layan bir tane de zincir içi (intrachain) diülfid ba bulunmaktad r. 2,4 Endojen inülinin dolafl mdaki yar ömrü 3-5 dakikad r. Karaci er, böbrek ve plaentada yer alan inülinaz enzimleri taraf ndan katabolize edilmektedir. Pankreatan alg lanan inülinin karaci erden ilk geçiflte %50 i kandan temizlenmektedir. 31 aminoaitten oluflan C-peptidin (MA: 3000) biyolojik aktivitei bilinmemektedir. C-peptid, B hücrelerinden inülin ile eflmolar miktarda alg lan r ve kandan karaci er arac l ile temizlenerek böbreklerden at l r. 1,2 nan pankrea günde ortalama ünite inülin üretmektedir. nan vücudunda bazal ve uyar lm fl (prandiyal) olmak üzere iki farkl flekilde inülin alg lanmaktad r. Bazal alg lanma egzojen uyar olmak z n (açl kta) olan alg lanmad r. Uyar lm fl alg lanma ie a zdan bein al m na B hücreinin inülin ekreyon yan t d r. nülin alg lanma n n en önemli uyaran glukozdur. Kandaki glukozun bein al m ile birlikte ani art fl önce k a üreli bir inülin alg lanma na neden olmakta nülin geni mrna Nukleu fiekil 1.1. Pankrea β hücreinde inülin entez ve ekreyonu. trna Aminoait Ribozom Endoplazmik retikulum Preproinülin Proinülin Golgi ciimci i nülin C-Peptid Sekretuvar granül β Hücre membran

4 1.3 / Endokrin Pankrea n Hormonlar 5 (birinci faz) e er kandaki glukoz konantrayonu hala yükek eyrediyora hafifçe düflmeye bafllayan inülin konantrayonu tekrar ikinci ve daha düflük amplitüdlü bir pikle (ikinci faz) birlikte tekrar artmaktad r. 2,4 nülin alg lanma n n di er uyaranlar mannoz, löin, vagal uyar lar ve ülfonilüre gibi ilaçlard r. Glukagon benzeri peptid 1 (GLP-1) (7-37), gatrik inhibitör peptid (GIP), koleitokinin, ekretin ve gatrin gibi enterik hormonlar, β adrenerjik uyar lar ve arjinin glukozun uyard inülin alg lanma n art r c özelli e ahiptirler (fiekil 1.2). 6 nülin ekreyonu; glukoz, aminoait ve ya aitleri gibi aborbe edilen indirim ürünlerinin erum konantrayonlar taraf ndan belirlenmektedir. nülin ekreyonu buna ek olarak intetinal entero-endokrin hücrelerden alg lanarak, enteroinular ak n bir kolunu oluflturan ve inkretinler ad verilen inülin ekrete ettirici hormonlar taraf ndan da düzenlenmektedir. Glukagon benzeri peptid-1 (GLP-1) ve gatrik inhibitör polipeptid (GIP) intetinal inkretin etkiden orumlu olan bafll - ca inkretin hormonlard r. GLP 1 ve GIP bu hormonlara duyarl β hücrelerinde glukoza ba ml inülin ekreyonunu uyarmak için önemli etki götermektedirler. Her iki peptid ayn zamanda pankrea β hücre proliferayonu ve itoprotekiyonu da düzenlemektedirler. GLP 1, gatrik boflalma, glukagon ekreyonu ve bein al m n inhibe ederken, GIP bu etkileri götermemektedir. Hem GIP hem de GLP-1 in ekreyonlar n takiben, bafll ca dipeptidil peptidaz IV (DPP IV) taraf ndan h zla y k m nedeniyle k a yar ömürleri bulunmaktad r (fiekil 1.3) Katekolamin ve omatotatin gibi hormonlar ve diyazokid, fenitoin, vinblatin ve kolfliin gibi ilaçlar inülin alg lanma n inhibe ederler. 2 Katekolaminler inülinin glukoz tranlokayonuna etkiini azalt rken adenozin ve protaglandinler art rmaktad r / Glukagon Glukagon geni 2. kromozomda yer almaktad r. 29 aminoaitten oluflan tek bir zincirden ibarettir (MA: 3485). Langerhan adac klar n nülin (mu/i) * nkretin etki * * * * * * Plazma glukozu (mg/dl) Dakika Dakika Oral glukoz (50 g/ 400 ml) ntravenöz glukoz fiekil 1.2. nkretin etki. 6

5 6 1 / Pankrea n Anatomi ve Fizyolojii A zdan bein al m fiekil 1.3. nkretin etki mekanizma. Gatrointetinal traktü nkretin etki GLP-1 GIP (GLP-1) Glukoza ba ml glukagon ekreyonu (GLP-1 ve GIP) Glukoza ba ml inülin ekreyonu Karaci erden perifere glukoz ç k fl Ka ve ya dokuuna glukoz girifli Daha iyi gliemi kontrolü da yer alan A hücrelerinden 160 aminoaitten oluflan proglukagon olarak entezlenir. Proglukagon glientin ile iliflkili peptid, glukagon, GLP-1 ve GLP-2 den oluflmaktad r. Duodenumun L hücrelerinden de alg lanan GLP-1 pankrea n B hücreinin en kuvvetli uyaran - d r. 7 GLP-1 in B hücrei için antiapopitotik etkii oldu u üzerinde de durulmaktad r. 8 GLP-2 inülin al n m n timüle etmez. Glukagonun dolafl mdaki yar ömrü 3-6 dakikad r. Bafll ca karaci er ve böbrek taraf ndan kandan temizlenir. 7 Glukozun glukagon ekreyonunu inhibe etti i bilinmektedir, ancak bunu do rudan m yoka inülin ve omatotatin al n m yapt rarak dolayl olarak m gerçeklefltirdi i bilinmemektedir. Glukagon depolanm fl olan glikojenin y k m n, karaci erde aminoait prekürörlerinden glukoz yap m n ve erbet ya aitinden keton oluflumunu a layarak g da al m olmayan dönemlerde hücrelerin belenmeini a lamaktad r. 2, / Somatotatin Somatotatin geni 3. kromozomun uzun kolunda yer almaktad r. Preproomatotatin 116 aminoait içermektedir. Daha onra parçalanarak 14 aminoaitten oluflan omatotatin elde edilir (MA: 1640) Langerhan adac klar - n n D hücrelerinden alg lanmaktad r. Yar ömrü 3 dakikadan daha azd r. 2,4