YAZMA ESERLERİN BİBLİYOGRAFİK DENETİMİ

Transkript

1

2 YAZMA ESERLERİN BİBLİYOGRAFİK DENETİMİ Prof. Dr. Fatih Rukancı Doç. Dr. Hakan Anameriç Doç. Dr. Kemal Tuzcu Yayına Hazırlayan Dr. Nevzat Özel Ankara, 2016

3 ISBN Hiperlink Yayın No: , Fatih Rukancı, Hakan Anameriç ve Kemal Tuzcu Bu kitap içerisinde sunulan bilgilerin bir bölümü ya da tamamı kaynak gösterilmeden kullanılamaz, herhangi bir ortama kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. Kapak Tasarımı: Yrd. Doç. Dr. Yasin Topaloğlu Rukancı, Fatih Yazma eserlerin bibliyografik denetimi / Fatih Rukancı, Hakan Anameriç, Kemal Tuzcu ; Yayına Hazırlayan: Nevzat Özel. Ankara: Hiperlink, xi, 421 s. : res. ; cm. Kaynakça: ss. ISBN Yazmalar, Türkçe 2. Kataloglama I. Anameriç, Hakan II. Tuzcu, Kemal III. Özel, Nevzat IV. Eser adı Z110.C7 R / R

4

5

6 i Sunuş Yazma ve nadir eserler, toplumların sahip olduğu kültürel mirası ve birikimi ortaya koyması, yansıtması ve gelecek nesillere aktarması bakımından oldukça değerli ve önemli koleksiyonlardır. Bu koleksiyonlar, içerikleri bakımından kültür, sanat, tarih, dil, edebiyat ve din alanları başta olmak üzere pek çok bilim dalına ait oldukça önemli bilgiler ve örnekler sunmaktadır. Kültür ve bilim tarihinin birinci el kaynaklarını oluşturan yazma ve nadir eserler, toplumların geçmişleri ve gelecekleri arasında bir köprü görevi görmekte ve bilimsel çalışmalara zemin oluşturmaktadır. Türkiye de çeşitli kurum/kuruluşlar, oldukça önemli yazma ve nadir eser koleksiyonlarını bünyelerinde bulundurmaktadırlar. Bu kurum ve kuruluşlar, sahip oldukları bu kültürel zenginliği saklama, koruma ve onarmanın yanı sıra bu içeriğini teknik olarak tanımlama ve gelecek kuşakların erişimine sunma işlerinden sorumlulardır. Günümüzde bilgi kaynaklarına yönelik olarak gerçekleştirilen koleksiyon geliştirme politikalarında bu kaynaklara sahip olma yaklaşımından daha çok erişmeve kullanma yaklaşımı benimsenmektedir. Bu durum,yazma ve nadir eser koleksiyonlarına sahip kurum ve kuruluşların bu eserleri uluslararası standartlara uygun olarak tanımlamalarını ve bilgi erişim sistemleri üzerinden tüm dünyanın kullanımına sunmalarını zorunlu kılmaktadır. Bu sayede bu eserlerden en üst düzeyde faydalanmak, sahip olunan kültürel zenginliği uluslararası platformlarda ortaya koyabilmek ve paylaşabilmek mümkün hale gelmektedir. Bu kitap, yazma eserlerin uluslararası standartlara dayalı bibliyografik tanımlama işlemlerinde hangi unsurların ve özelliklerin dikkate alınması gerektiğini ortaya koymakta ve konuya ilişkin önemli öneriler sunmaktadır. Kitabın yazma eser koleksiyonuna sahip kurum ve kuruluşlara, bu alanda çalışan araştırmacılara, uzmanlara ve öğrencilere faydalı olması dileğiyle Dr. Nevzat Özel 25 Ocak 2016

7

8 iii Önsöz Türkiye Cumhuriyeti, özellikle Osmanlı İmparatorluğu ndan devraldığı kültürel mirası koruma ve gelecek kuşaklara aktarma sorumluluğunu üstlenmiş bulunmaktadır. Bu kültürel mirasın önemli bir bölümünü de yazma ve nadir eserler oluşturmaktadır. Çeşitli konu ve türde sahip olduğumuz yaklaşık yazma eser bugüne kadar yapılmış bibliyografik denetim faaliyetleriyle denetim altına alınmaya çalışılmıştır. Bibliyografik denetim, basılı ve elektronik ortamda üretilen kayıtlı bilginin tespit edilmesi, kayıtlı bulunduğu ortam dikkate alınarak bibliyografik tanımının yapılması, söz konusu bibliyografik kimliklerinin sınıflandırılarak denetim ve erişim araçlarının hazırlanmasına yönelik faaliyetlerin bütünüdür. Öncelikli amaçları hangi bilginin, hangi ortamda, nerede, ne zaman yayınlandığı ve nasıl erişileceği olan bibliyografik denetim, yazma ve nadir eserler söz konusu olduğunda bu önemli kültür hazinelerimizin kaybı, yıpranması, çalınması vb. nedenlerle kullanılamaz hale gelmesinin önüne geçmek için de hayati bir rol oynar. Zira sahip olduğumuz yazma eserlerin tam ve doğru tespiti yapılamaz ise onlara erişimin zorlaşması ya da kaybedilmesi kaçınılmazdır. Yazma eserlerin bibliyografik tanımlaması basılı eserlerden çeşitli yönleriyle ayrı olduğundan daha fazla bilgi-birikimi ve ekip çalışması gerektiren, daha detaylı bir bakış açısıyla yapılması gereken zor bir faaliyettir. Bu nedenle bugüne kadar yapılmış bibliyografik denetim faaliyetlerinin tümünün istenilen düzeyde gerçekleştirilemediği de üzücü bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Günümüzde de tartışılan yazma eserlerin bibliyografik denetim faaliyetlerinin kimler tarafından daha iyi yapılabileceği sorun ya da sorusunun cevabı; bilgi ve belge yönetimi uzmanlarının uyum içinde çalışabileceği dil bilimciler, tarihçiler, edebiyatçılar, sanat tarihçileri ve özellikle İslam sanatları konusunda uzmanlaşmış bilim insanlarıdır. Dolayısıyla bu bir ekip çalışması olmalı, tek alanda uzmanlaşmış personelin özellikle de bir bilgi ve belge yöneticisinin denetiminde çalışmaksızın bu zor faaliyetin üstesinden gelinebileceği oldukça iyimser bir bakış açısıdır.

9 iv Bu kitap, yazma eserlerin önemi, yazma eser türleri, yazma eserlerin kataloglanması, sanatsal özellikleri, bugüne kadar yapılmış katalog çalışmaları, yerli ve yabancı katalogların karşılaştırılması temel konularını, görsel unsurlar ve örneklerle somutlaştırarak yazma eser uzmanları ile uzman olma yolundaki kişileri bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. Kitapta yer alan yazma eser resimleri Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi yazma eser koleksiyonlarından alınmıştır. Ülkemizde Türkiye Cumhuriyeti, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı nın kurularak yazma eserlerimizin korunması, restorasyonu, tespiti, düzenlenmesi ve kullanıma sunulması konusunda önemli girişimlerin gerçekleştirileceği ile ilgili olarak atılan adımlar oldukça sevindirici gelişmelerdir. Bu gelişmeler paralelinde yazma eserlerimize yönelik, naçizane çabalarımızla hazırladığımız bu kitap ile bir nebze de olsa bibliyografik denetim faaliyetlerine katkıda bulunmak bizim için mutluluk kaynağı olacaktır. Kitaptan alandaki tüm araştırmacı, uzman ve öğrencilerin faydalanabilmesini ümit ve temenni ederiz. Rukancı-Anameriç-Tuzcu 4 Ocak 2016, Ankara

10

11 vii İçindekiler Sunuş i Önsöz..... iii İçindekiler... vii GİRİŞ: YAZMA VE NADİR ESERLERİN ÖNEMİ... 1 YAZMA ESERLERİN İÇ DÜZENİ... 9 Mensûr Eserler 10 Manzûm Eserler YAZMA ESERLERDE NÜSHA ÖZELLİĞİ YAZMA ESERLERİN FİZİKSEL VE SANATSAL ÖZELLİKLERİ.. 23 Tezhip. 24 Minyatür Cilt. 44 Hat Ma kıli Hattı.. 60 Kûfî Hattı

12 viii Aklâm-ı Sitte (Şeş Kalem):Altı Yazı Türü.. 63 Sülüs.. 63 Nesih. 64 Reyhânî 65 Muhakkak.. 67 Tevkî.. 68 Rika. 69 Rik a Hattı Ta lîk Hattı 71 Dîvânî Hattı Siyâkat Hattı.. 75 Ebru. 79 Katı.. 80 Kâğıt 85 YAZMA ESER TÜRLERİ 89 Te lîf Eser. 89 Şerh. 89 Hâşiye 90 Muhtasar. 90 Tefsîr.. 90 Tercüme.. 91 Ta lîka (Ta lîkât).. 91 Telhîs. 91 Zeyl.. 91 İcâzet-nâme.. 92

13 ix Müsvedde Mecmu atu r-resâ il.. 92 Külliyyât. 94 Sefîne.. 94 Murakka ât.. 94 Fevâ id. 94 Hâmiş.. 95 Sevâd.. 95 Şukka.. 95 Cönk (Dana Dili).. 96 Dîvân Kasîde. 96 Urcûze Manzûme. 97 Fezleke YAZMA ESERLERDE BİBLİYOGRAFİK NİTELEME 99 Mü ellif Kaydı. 99 Eser Adı. 102 Müstensih Müzehhip. 104 Yazma Eserin Başı/Başlangıç Satırları Yazma Eserin Bitiş Satırları Te lîf Yeri Te lîf Tarihi

14 x İstinsâh Yeri 108 İstinsâh Tarihi Cilt Sayısı Yaprak Sayısı Satır Düzeni ve Sayısı Sütun Sayısı 111 Resim, Şekil ve Minyatür Kâğıt ve Yazı Alanı Boyutu 112 Cilt Özellikleri Mürekkep Rengi. 113 Kitabın Fiziki Durumu (Kondisyon). 113 Tezhip Özellikleri. 114 Eserin Yazım Şekli Rakabe (Takip) Kaydı. 115 Yazı Türü Yazma Eserin Dili. 116 Ketebe Kaydı Derkenar Zahriyedeki Bilgiler 118 İçerik İle İlgili Diğer Bilgiler Ek Bilgiler (Notlar) Kitabın Konusu. 121 Sınıflama Numarası/Konu Numarası Kütüphane/Koleksiyon/Demirbaş Numarası YAZMA ESER ÖRNEKLERİ. 123

15 xi YAZMA ESERLERİN BİBLİYOGRAFİK DENETİMİ (YARARLANILMASI GEREKEN KAYNAKLAR VE KATALOG ÖRNEKLERİ) İslam Dünyasında ve Osmanlılarda Kitap ve Kütüphane Yazma Eser Katalog Çalışmalarına Genel Bir Bakış. 264 Yurt İçi ve Yurt Dışı Yazma Eser Katalog Çalışmalarından Örnekler. Ülkemizde Türkçe Yazma Eserler İçin Hazırlanan Katalog/Bibliyografik Kaynak Örneklerine Ait Kimlikler.. Yurt Dışında Türkçe Yazma Eserler İçin Hazırlanan Katalog/Bibliyografik Kaynak Örneklerine Ait Kimlikler SONUÇ VE DEĞERLENDİRME. 341 EKLER RESİMLER LİSTESİ YAZMA ESER ÖRNEKLERİNE İLİŞKİN BİBLİYOGRAFİK KİMLİKLER. 399 KAYNAKÇA ÖZ 419 ABSTRACT

16 419 Öz Türkiye Cumhuriyeti, özellikle Osmanlı Devleti nden devraldığı kültürel mirası koruma ve gelecek kuşaklara aktarma sorumluluğunu üstlenmek zorundadır. Bu kültürel mirasın önemli bir bölümünü de yazma ve nadir eserler oluşturmaktadır. Sahip olduğumuz, kayıt altına alınabilmiş çeşitli konu ve türde yaklaşık yazma eser bugüne kadar yapılmış bibliyografik denetim faaliyetleriyle en azından denetim altına alınmaya çalışılmıştır. Yazma eserlerin bibliyografik tanımlaması matbu eserlerden çeşitli yönleriyle ayrılmaktadır ve daha fazla bilgi-birikim gerektiren daha detaylı bir bakış açısıyla yapılması gereken zor bir faaliyettir. Bu nedenle bugüne kadar yapılmış bibliyografik denetim faaliyetlerinin tümünün istenilen düzeyde gerçekleştirilemediği de üzücü bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Günümüzde de tartışılan yazma eserlerin bibliyografik denetim faaliyetlerinin kimler tarafından daha iyi yapılabileceği sorun ya da sorusunun cevabı; bilgi ve belge yönetimi uzmanlarının uyum içinde çalışabileceği dil bilimciler, tarihçiler, edebiyatçılar, sanat tarihçileri ve özellikle İslam sanatları konusunda uzmanlaşmış ilahiyatçılardır. Dolayısıyla bu bir ekip çalışması olmalıdır tek alanda uzmanlaşmış personelin özellikle de bir bilgi ve belge yöneticisinin denetiminde çalışmaksızın bu zor faaliyetin üstesinden gelmesi oldukça iyimser bir bakış açısıdır. Bu kitap, yazma eserlerin önemi, yazma eser türleri, yazma eserlerin kataloglanması, sanatsal özellikleri, bugüne kadar yapılmış katalog çalışmaları, yerli ve yabancı katalogların karşılaştırılması temel konularını görsel unsurlar ve örneklerle somutlaştırarak yazma eser uzmanları ile uzman olma yolundaki öğrencilere rehberlik etmeyi amaçlamaktadır. Anahtar sözcükler: yazma eser, nadir eser, yazma eserlerin kataloglanması, bibliyografik denetim

17 421 Abstract The Turkish Republic must undertake the responsibility of protecting the cultural heritage of the Ottoman Empire and transferring it to the next generations. An important part of this cultural heritage includes manuscripts and rare works. Nearly our works in various themes and types have tried to be registered in the bibliographic control activities. Bibliographic identification of manuscripts differs from the printed works in many ways and it is a difficult activity that not only necessitates more information-accumulation but also needs to be done in a more detailed perspective. For this reason, it is a regrettable reality that all bibliographic control activities could not have been done in the expected level since today. The answer of the question that who can do bibliographic control activities of manuscripts well is; that the persons whom information and records management experts can work with in harmony like linguists, historians, men of letters, art historians and theologians specialized especially on Islamic arts. Therefore, this should be a team work. To overcome this difficult activity especially as working not under the control of an information and records management expert, for a personnel who become an expert in only one field, is a quite optimistic perspective. This book aims at guiding manuscript experts and the students, who will become experts with the help of concretizing basic themes such as the importance of manuscripts, the types of manuscripts, cataloguing of manuscripts, their artistic characteristics, cataloguing works done till today and comparison of local and foreign catalogues, with visual elements and examples. Keywords: manuscripts, rare books, cataloging of manuscripts, bibliographic control