Metrik ölçü sistemi İnch (Parmak) Sistemi. Dr. Ferit FIÇICI 5

Transkript

1 Dr. Ferit FIÇICI 1

2 Miktarı bilinmeyen bir büyüklüğü, aynı cinsten bir birim büyüklük ile karşılaştırarak kaç katı olduğunu saptamaya ölçme denir. Ölçmeişlemineaşağıdaki sebeplerden dolayı ihtiyaçduyulur: Üretilen veya yapılan parçaların ölçü sınırlarını belirlemek Geliştirilen diğer üretim yöntemlerini kontrol etmek Üretimi yapılan parçanın büyüklüğünü bilimsel olarak ifade edebilmek Dr. Ferit FIÇICI 2

3 Ölçü aletleri ile yapılan ölçme işlemidir. Bu ölçme türünde kumpas, cetvel, mikrometre v.s gibi ölçü aletleri ile yapılan direkt ölçmedir. bu ölçme işleminde direkt bir ölçme yoktur. Bu yöntemde bir kıyaslama vardır. Örnek olarak, pergel, iç ve dış çap kumpasları, mastarlaile ölçme gibi. Dr. Ferit FIÇICI 3

4 Ölçü aletinin hassasiyeti Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı İşin hassasiyeti Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği Ölçme yapılan yerin ışık durumu Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler Ölçme yapan kişinin bilgisi ve ruhsal durumu Bakış açısı Dr. Ferit FIÇICI 4

5 Metrik ölçü sistemi İnch (Parmak) Sistemi Dr. Ferit FIÇICI 5

6 Ülkemizde ve dünyada 100 den fazla ülkede kullanılan ölçü sistemidir. Bu ölçü sisteminde sadece metre (m) birimi kullanılmaz. Bu yüzden üst ve askatları oluşturulmuştur. Dr. Ferit FIÇICI 6

7 Dr. Ferit FIÇICI 7

8 Bu ölçü sisteminde birim yarda dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. Bu ölçü sisteminde askatları olarak parmak ve bölüntüleri kullanılır. Parmak ( ) ile gösterilir. Örnek olarak; 1, 2, 1/2, 5/6 ölçüleri verilebilir. Ayrıca1 = 25.4mm yekarşılık gelmektedir. Dr. Ferit FIÇICI 8

9 Örnek1: 1/2 kaç mm eder? mm ise 1/2 X mm X= 25.4/2 = 12.7 mm eder Dr. Ferit FIÇICI 9

10 Dr. Ferit FIÇICI 10

11 Ölçme aletlerinin sınıflandırılması Mekanik ölçü aletleri ( kumpas, çelik cetvel, şerit metre v.s) Elektronik ölçü aletleri (Lazerli ölçü aletleri) Elektro mekanik ölçü aletleri (dijital mikrometre, kumpas v.s) Dr. Ferit FIÇICI 11

12 Uzunluk ölçen ölçü aletleri Doğrultu ölçen aletler Isı ölçen aletler Basınç ölçen aletler Yükseklik belirlemeye yarayan aletler Dr. Ferit FIÇICI 12

13 o Metreler o Çelik metreler Ölçü taşıma aletleri o Pergeller o İç ve dış çap kumpasları Ayarlanabilir ölçü aletleri o Sürmeli kumpaslar o Mikrometreler Sabit ölçü aletleri o Şablonlar o Mastarlar Dr. Ferit FIÇICI 13

14 Dr. Ferit FIÇICI 14

15 Bu ölçü aletleri en sık kullanılan aletlerdir Metreler En basit veya kaba ölçü aletleridir. Farklı ölçü aralıklarına sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 15

16 1.2. Çelik Cetveller Çelik cetvellerin bölüntüleri sürmeli kumpaslarınkine benzer. Bu cetvellerin bölüntüleri ve yazıları asit ile silinebilir. Boyları 150, 200, 300 veya 500 mm arasında değişebilir. Çelik cetvel ile ölçüm Dr. Ferit FIÇICI 16

17 2.1. Pergeller Pergeller, iş parçasının üzerine daire ve yaylar çizmek, delikleri yerleştirmek ve diğer ölçüleri taşımak amacıyla yapılan işlerde kullanılan bir el aletidir. Bu aletler zamanla aşındığından dolayı zaman zaman bilenmesi gerekir. Dr. Ferit FIÇICI 17

18 Pergelin çelik cetvel ile ayarlanması Değişik yapıdaki pergellerin kullanılış şekilleri Dr. Ferit FIÇICI 18

19 2.2. İç ve Dış Çap Kumpasları Ölçü taşımada kullanılan aletlerdir. Çap kumpasları üzerinde bölüntü çizelgesi yoktur. Bu yüzden tek başlarına kullanılmazlar. Ölçü kontrolü yapmak için kullanılırlar. Seri imalattahızlı kontrol imkanı sağlar. Dr. Ferit FIÇICI 19

20 3.1. Sürmeli Kumpaslar Paslanmaz çelikten üretilen sürmeli kumpaslar yapı olarak hareketli bir çene ve gövdeden meydana gelir. Aşırı zorlamalara karşı sertleştirilmiş ve taşlanmıştır. Taşlama işleminden sonra asit gibi maddelere karşı ince bir tabaka ile kaplanarak direnci artırılmıştır. Dr. Ferit FIÇICI 20

21 Dr. Ferit FIÇICI 21

22 Sürmeli kumpaslar 1/10 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/20 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/50 verniyer taksimatlı kumpaslar Dr. Ferit FIÇICI 22

23 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okuma Temel Kural = Cetvelde iki çizgi aralığından, verniyerdeki iki çizgi aralığı farkıdır. Kumpasın hassasiyeti : (1 mm) (9/10 mm) = = 0.1 mm Dr. Ferit FIÇICI 23

24 62.4 mm nin 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 24

25 7 mm nin 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 25

26 27.5 mm nin 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 26

27 1/20 verniyer taksimatlı kumpas ile okuma Temel Kural = Cetvelde iki çizgi aralığından, verniyerdeki iki çizgi aralığı farkıdır. Kumpasın hassasiyeti : (1 mm) (19/20 mm) = = 0.05 mm Dr. Ferit FIÇICI 27

28 7.50 mm nin 1/20 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 28

29 51.35 mm nin 1/20 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 29

30 30.45 mm nin 1/20 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 30

31 1/50 verniyer taksimatlı kumpas ile okuma Temel Kural = Cetvelde iki çizgi aralığından, verniyerdeki iki çizgi aralığı farkıdır. Kumpasın hassasiyeti : (1 mm) (49/50 mm) = = 0.02 mm Dr. Ferit FIÇICI 31

32 40.80 mm nin 1/50 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 32

33 61.34 mm nin 1/50 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 33

34 25.78 mm nin 1/50 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 34

35 3.2. Mikrometreler Mikrometre, yuvarlak parçaların çaplarını ve düz parçaların da kalınlıklarını ölçmede kullanılan bir alettir. Dr. Ferit FIÇICI 35

36 Dr. Ferit FIÇICI 36

37 Mikrometreler değişik aralıklarda üretilmiştir. Örneğin 0 25 mm aralığında bir mikrometre bu ölçü aralıklarında ölçüm yapmaya yarar. Yani 25.1 mm yi ölçemez Dr. Ferit FIÇICI 37

38 Mikrometreler ölçüm sitemlerine ve kullanım yerlerine göre sınıflandırılabilir. Ölçü sistemlerine göre mikrometreler Metrik mikrometreler Parmak ( ) mikrometreler Kullanımalanlarına göre mikrometreler Dış ve iç çap mikrometreleri Derinlikleri mikrometreleri Modül mikrometreleri Vida mikrometreleri Özel mikrometreler Dr. Ferit FIÇICI 38

39 Dr. Ferit FIÇICI 39 Endüstride en sık kullanılan mikrometrelerdir.

40 Örnek = 5.78 mm Dr. Ferit FIÇICI 40

41 İç Çap Mikrometreleri İş parçaları üzerinde bulunan delik çapları, kanal genişlikleri veya paralel yüzeyler arasındaki ölçme ve kontrol işlemlerinde kullanılır. Dr. Ferit FIÇICI 41

42 Derinlik Mikrometreleri Genel olarak delik, kanal ve kademe yüksekliklerinin ölçme ve kontrolünde kullanılır. Derinlik ölçme mili bölüntülü tanbur içerisine takılıpsökülmeözelliğine sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 42

43 Vida Mikrometreleri Metrik ve parmak (inç) vidaların ölçme ve kontrolünde kullanılır. Vida mikrometrelerinin ölçme işlemini yapan uçları, vida profillerine uyacak şekilde parmak vidalar için 55, metrik vidalar için 60 olarak yapılırlar. Mikrometre uçları, ölçülecekolan vidanın adımına göre değiştirilmeözelliğine sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 43

44 Özel Mikrometreler Bu tür mikrometreler özel amaçlı ölçme ve kontrol işlemleri için kullanılmaktadır. Bu mikrometrelere örnek olarak; Mastar mikrometreler, Tablalı mikrometreler, Saç mikrometreleri, İnce uçlu mikrometreler, Komparatörlü iç çap mikrometreleri, İç kademe mikrometresi. Dr. Ferit FIÇICI 44

45 Komparatörler İbreli ve dijital ölçme ve kontrol aletleridir. Komparatör ibresinin saat etrafında bir tam turu 1 mm olup, her iki çizgi arası yani hassasiyeti 0.01 mm dir. Komparatör saati üzerinde ayrıca küçük bir ibrede bulunur. Bu küçük ibrede iki çizgi arası 1 mm dir. Milimetrelik kontroller küçük ibreden, yüzdeli ilerlemeler ise büyük ibreden takip edilir. Dijitalde ise rakam ekranda görüntülenir. Dr. Ferit FIÇICI 45

46 Dr. Ferit FIÇICI 46

47 Komparatör saatleri mıknatıslı sehpalar ile birlikte kullanılırlar. Bunun nedeni; komparatörün ölçme ve kontrol işleminin yapılacağı parça veya tezgâh gövdelerine kolayca tespit edilmesi içindir. Dr. Ferit FIÇICI 47

48 Dr. Ferit FIÇICI 48

49 Kumpas ile ölçüm Mastar ile ölçüm Dr. Ferit FIÇICI 49

50 Değişik mastar ve şablon örnekleri Dr. Ferit FIÇICI 50

51 Üretimin ölçü sınırları içinde yapılıp yapılmadığının değişik araçlar ile kontrolü sonucunda, işin kullanılır olup olmadığının tespitine kontrol adı verilir. Ölçüm yapan kişi ile kontrol yapan kişinin farklı kişiler olması işletmelerin kalite kontrol bölümlerinde istenen bir durumdur. Ölçüm yapan kişiilekontroledenkişinin aynı olması durumunda hataların meydana geldiği tecrübelerle sabittir. Dr. Ferit FIÇICI 51

52 Ölçmede kullanılan tüm aletler kontrol amaçlı kullanılabilir. Gönyeler: Kaba tesviyecilik, metal konstrüksiyon ve tenekecilik işlerinde kullanılan yalın gönyeler kullanılır. Gönyelerin kullanma amaçları; Komşu yüzeylerin dikeyliğinin kontrol edilmesi Markalama işleminde birbirine dikey olan çizgilerin çekilmesi Açılarıntaşınması. Dr. Ferit FIÇICI 52

53 1. Kıl Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılır. Gönyelerin uç kısımları konik (keskin) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Kıl gönye Dr. Ferit FIÇICI 53

54 2. Sabit Açılı Gönyeler Sabit açılı gönyeler kalıcı gerilmeleri alınmış çelik ya da paslanmaz çelikten üretilirler. Sabit açılı gönyeler 45 o, 90 o, 120 o ve 135 o lere göre standart açılara göre ayarlanmışlardır. Genel olarak kontrol amaçlı kullanılırlar. 90 o lik gönyeler Dr. Ferit FIÇICI 54

55 3. Şapkalı Gönyeler Bölüntüsüz bir cetvel ve şapka olarak adlandırılan kısımdan oluşmuştur. Genel işlerde kullanılan bu tür gönyeler mm arasında boylara sahiptir. Şapkalı gönye ile açı kontrolü Dr. Ferit FIÇICI 55

56 4. Taşçı Gönyeleri Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 o lik birleştirilmelerinin kontrolünde kullanılır. Dr. Ferit FIÇICI 56

57 5. Ayarlı Gönyeler Açılı olarak yapılan işlerin kontrolünde ve gerektiğinde markalama işlemleri için geliştirilmiştir. Üzerinde açı bölüntüsünügösterençizelgesivardır. Bu tür gönyelerde hareketli ve kılıç olarak adlandırılan kısım, açı değeri doğrudan doğruya okunabilecek şekilde düzenlenmiştir 1 Sabitleme somunu 2 Kılıç 3 Açı ölçer Ayarlı gönye Ayarlı gönyenin ayarlanması Dr. Ferit FIÇICI 57

58 6. Üniversal Gönyeler Hassas işlemler için geliştirilmiştir. Ölçme sırasında her açının katları ayarlanabilir. Bu tür gönyeler ile kontrol, açı iletme ve markalama işlemleri yapılır Dar ve geniş açıların kontrolü Dr. Ferit FIÇICI 58

59 7. KALINLIK KONTROL MASTARLARI Birbirine uyabilen parçaların görevlerini yapabilecek ölçü sınırları içinde olup olmadıklarının kontrolü mastarlar aracılığıyla yapılır. Özellikle birbirine paralel iki yüzey arasında kullanılan kalınlık mastarları, bunlara tipik örnek oluşturur. Atölyelerdeki makineler ne kadar gelişmiş olursa olsun, üretimde parçaların hepsinin aynı ölçülerde üretilmesi beklenemez. Ölçülerde çok küçük değerlerde olsa da farklılıklar söz konusudur. Bu nedenle her ölçüye bir tolerans verilir. Tolerans esas ölçüden büyük ya da küçük verilen ölçülerdir. Kalınlık kontrol mastarları da bu toleranslar doğrultusunda üretilir. Dr. Ferit FIÇICI 59

60 8. SU TERAZİLERİ Yatay ve dikey eksenlerin doğruluklarını kontrol etme amacıyla kullanılan en eski el aletlerinden biridir. Özellikle makinelerin kullanılacağı yerlere yerleştirilmesinde büyük kolaylıksağlar. Bunun yanında pres tablalarına kalıp yerleştirme de kullanım alanlarından biridir. Su terazisi Dr. Ferit FIÇICI 60

61 9. KONTROL PLEYTLERİ Üst yüzeyleri oldukça hassas olarak işlenmiş, markalama işlemlerinde kullanılan masalardır. Gözeneksiz bir yapıya sahip olabilmesi için kaliteli dökümden üretilir. Pleytler, sadece markalama ve kontrol işlemlerinde kullanılan avadanlıklardır. Bu nedenle başka işlemlerdekullanılması doğru değildir. Maliyetlerinin yüksekliği, bakımlarının önemini artırır. Kullanılmadıkları süre içinde yüzeylerinin korunması gerekir. Dr. Ferit FIÇICI 61

62 Aynı parçadan çok sayıda imal edilirse, (aynı tezgahta, aynı işçi tarafından) her birisinin ölçüsünde farklılıklar olur. Makinede ve avadanlıklardaki* hatalar, Isı ve ışık hataları (Ölçü aletlerinin genleşmesi, gölge oluşması vb), Ölçü aletlerindeki hatalar, Kişisel hatalar (Yorgunluk vb). * Avadanlık: El aletleri, çekiç, pense, keser, tornavida vb. takımlar. Dr. Ferit FIÇICI 62

63 Boyutsal Tolerans: Belirli bir ölçü aralığında değişmesine izin verilen toplam büyüklüktür. Maksimum ile minimum limitler arasındaki büyüklükle ifade edilir. Geometrik Tolerans: Gerçek geometriden maksimum ile minimum arasındaki sapmadır. Dr. Ferit FIÇICI 63

64 Tolerans ile iki husus belirtilir: 1. Alıştırma türü (Boşluklu, belirsiz,sıkı. HARFLERLE): konum 2. Tolerans büyüklüğü(rakamlarla ): nitelik Küçük rakamlar kalitenin yüksekliğini, büyük rakamlar ise kalitenin düşüklüğünü gösterir. Dr. Ferit FIÇICI 64

65 Dr. Ferit FIÇICI 65

66 Biçim toleransları Dairesellik, doğrusallık, düzlemsellik ve silindirlik bir katının biçimi ile ilgili toleranslardır. Dr. Ferit FIÇICI 66

67 Düzenleme toleransları Diklik, paralellik, açısallık bir unsurun düzenlenmesi ile ilgili toleranslardır Dr. Ferit FIÇICI 67

68 Yerleşim Toleransları Simetriklik toleransının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı kontrol ediyor olduğu göz önüne alınmalıdır. Dr. Ferit FIÇICI 68

69 Salgı toleransları Dairesel salgı toleransının aynı zamanda dairesellik ve eşmerkezliliği, toplam salgı toleransının aynı zamanda doğrusallık, açısallık, koniklik, dairesellik ve alında düzlemselliği kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır. Dr. Ferit FIÇICI 69

70 Dr. Ferit FIÇICI 70