Prof. Dr. Ayhan AYDIN. FELSEFE (Düşünce Tarihi) ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

Transkript

1

2 Prof. Dr. Ayhan AYDIN FELSEFE (Düşünce Tarihi) ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mayıs 2000, Ankara 8. Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Yılmaz Yücel Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35.Cadde No: ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Prof. Dr. Ayhan Aydın Hacettepe ve Ankara Üniversiteleri mezunu olan Aydın, önce İngilizce bölümünde öğrenim görmüş, daha sonra eğitim bilimleri alanında eğitimini sürdürmüştür. Doktora eğitiminden sonra bir süre Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde, part-time öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Senato ve yönetim kurulu üyeliği, bölüm ve anabilim dalı başkanlığı gibi yönetim görevlerinde bulunan Aydın ın çeşitli ulusal ve uluslararası dergilerde yayımlanmış 100 den fazla makalesi bulunmaktadır. Ayrıca Anadolu, Bahçeşehir ve Gazi Üniversitelerinde misafir öğretim üyesi olarak dersler veren Aydın, bazı yayın kuruluşlarında editörlük, eğitim dergilerinde hakemlik ve bilim kurulu üyeliği yapmaktadır. Aralarında Felsefe-Düşünce Tarihi, Yaşadığımız Dünya, Yaşama Sanatı, Eğitim Sevgidir, Sınıf Yönetimi, Eğitim Psikolojisi, Eğitim Hikâyedir, Hayat Neden Güzeldir gibi kitapların yer aldığı yayınlanmış 9 kitabı bulunmaktadır. Kendini kısaca yaşamsever olarak tanımlayan Ayhan Aydın, hayata ve insana ilgi duymakta ve bu alanda ürünler vermektedir.

4 Bu kitap bilgeliğin, sevginin, erdemin ve aklın doruklarında yaşayan ve isimlerini insanlık tarihine altın harflerle yazdıran büyük adamların aziz hatıralarına adanmıştır.

5 ÖNSÖZ İnsanın düşünsel, duygusal ve kültürel evrimi, kısaca insanlığın ve insanın öyküsü anlatılıyor bu kitapta, yalın, sıcak, anlaşılır ve şiirsel bir dille... Sokrates ten Erich Fromm a dek uzanan düşünce tarihinde bir gezintiye çıkmak isteyenlere ya da şöyle diyelim insanın ve yaşamın üzerinde düşünenlere önerilir. Bu kitap düşüncenin üzerinde düşünmek ve yaşamın güzelliklerine farklı pencerelerden bakmak için ayrıca insan olmanın mutluluğunu duyumsamak ve hayata yeniden gülümsemek için yazılmıştır. Bu nedenle okunmaya değer. Gerçekten insan olmak da insanı anlatmak da zor bir iştir. İnsanın ne olduğu sorusunu St. Augustinus şöyle yanıtlıyor. Bu soru bana sorulmadan önce yanıtını biliyordum ama artık bilmiyorum Kitabın yazarı olarak ben de bu yanıta katılıyorum. Ayrıca böylesine önemli bir soruya kestirme yanıtlar vermek, konunun ciddiyeti ile bağdaşmaz. Üstelik bu soruya yanıt vermek bu denli kolay olsaydı elinizdeki kitabın yazılmasına gerek kalmazdı. Kitabın her satırında ve satır aralarında bu soruya verilen farklı yanıtlara tanık olacaksınız. Bu yanıtlar, insanların en büyükleri olan filozofların düşünceleri, beklentileri, umutları ve kaygıları ile yoğrulmuştur. Her biri insanın tanımlanması zor gerçekliğine; yalnızlığına, saldırganlığına, bilgeliğine, azizliğine ve günahkârlığına farklı pencerelerden bakmışlardır. Bu yanıtlardan herhangi birinin doğru olduğunu düşünmek yerine, hepsinin gerçeğin bir yönünü aydınlattığını düşünmek, akla daha uygun görünmektedir. Sonuçta bu kitap herkesin kabul edeceği ortak bir yanıta ulaşmak için değil (ki bu gerçekçi bir beklenti de değildir) kendi varoluş biçimimizi ve doğamızı anlamak için okunmalıdır. AYHAN AYDIN

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... v 1. BÖLÜM İLKÇAĞ FELSEFESİ İLKÇAĞ FELSEFESİ... 1 Sokrates... 2 Sokrates Sonrası Sokratik Okullar... 6 Megara Ekolü... 6 Kinikler... 6 Kirenaikler... 9 Kuşkuculuk... 9 Eflatun Aristoteles BÖLÜM HELEN FELSEFESİ HELEN FELSEFESİ Epikuros Kıbrıslı Zenon Karneades BÖLÜM ROMA FELSEFESİ ROMA FELSEFESİ Cicero Seneca Köle Ayaklanması ve İki Farklı Bakış Açısı Plotinos... 48

7 4. BÖLÜM ORTAÇAĞ FELSEFESİ ORTAÇAĞ FELSEFESİ St. Augustinus Roscelinus Aquinolu Thomas Skolastik Öğreti İçinde İki Karşıt Bakış Açısı Bağlamında Thomas ve Scotus Ockhamlı William BÖLÜM DOĞU FELSEFESİ DOĞU FELSEFESİ Veda Mitolojisi Veda İnancında İlk Kırılma: Çaynak Materyalizmi Çaynacılık Budizm Buda nın Yaşamı Buda nın Öğretisi Yaşayan Budizm Taoizm Konfüçyüs Konfüçyüsçülük BÖLÜM İSLAM FELSEFESİ İSLAM FELSEFESİ Farabi İbn-i Sina Gazali Mevlana Celaleddin Rumi Yunus Emre viii

8 7. BÖLÜM RÖNESANS FELSEFESİ RÖNESANS FELSEFESİ Nicolo Machiavelli Sir Thomas More Didier Erasmus Thomas Campanella Francis Bacon Thomas Hobbes BÖLÜM 17. YÜZYIL FELSEFESİ 17. YÜZYIL FELSEFESİ Rene Descartes Benedict Spinoza Gottfried Wilhelm Leibniz BÖLÜM AYDINLANMA FELSEFESİ AYDINLANMA FELSEFESİ John Locke David Hume François Marie Voltaire Jean Jacques Rousseau BÖLÜM ALMAN İDEALİZMİ ALMAN İDEALİZMİ Immanuel Kant G.W. Friedrich Hegel Arthur Schopenhauer ix

9 11. BÖLÜM NIETZSCHE ve MARKS IN FELSEFELERİ NIETZSCHE ve MARKS IN FELSEFELERİ Friedrich Nietzsche Karl Marks BÖLÜM 20. YÜZYIL FELSEFESİ 20. YÜZYIL FELSEFESİ Fenomenoloji Kavramı Condillac ın Heykeli Fenomenolojik Yaklaşımın Kavramsal Çerçevesi Yeraltından Notlar Kafka nın Karmaşık Dünyası Varoluşsal Suçluluk Varoluşçular Kimdir? Varoluş Felsefesinin Gelişimi İnsanı Arayan Adam Varoluşçu Olmayan Varoluşçu Varoluşçuluk Hümanizmadır İnsan Doğasına Olumlu Bir Bakış Maslow un Gereksinimler Sıradizini Rogers ın Özgerçekleştirme Kuramı Kendini Gerçekleştiren İnsanın Özellikleri Bir Sevgi Adamı: Erich Fromm SON SÖZ KAYNAKÇA x

10 İLKÇAĞ FELSEFESİ 1. BÖLÜM Tarihsel kaynaklar felsefe (philosophia) teriminin ilk kez Eski Yunan da kullanıldığını göstermektedir. Felsefe terimini ilk kullanan düşünür ise, Pythagoras tır. Pythagoras a göre bilgelik ve eksiksizlik anlamına gelen Sophia ve anlama çabalarının ürünüdür. Dolayısıyla felsefenin varlık nedenlerinden biri, dogmaları, tabuları ve bunlarla temellendirilen geleneksel inançları sorgulamaktır. Bu amaçla düşünceye yön veren sorular yöneltilerek, bilgiye ulaşma yolları geliştirilir ve bu yolla yeni ve özgün çözümlere ulaşılır. Buna göre düşüncenin dogmatik inançlardan ayrıldığı nokta, insanlık için yeni bir aşamayı simgelemektedir. İsa dan önce 6. yüzyılda Yunan kültürü böyle bir düşünsel dönüşümü yaşamıştır. Bu yüzyılda Yunanlılar için kutsal gelenek ve mitler çağı kapanmaya başlamıştır. Artık söylencelerin ve dinsel kültlerin çizdiği dünya görüşü, insanın bilme, anlama ve kavrama düzeyinin gerisine düşmüştür. Felsefe tarihçilerine göre, M.Ö. dördüncü bin yıldan İsa dan sonra 476 yılına (Batı Roma İmparatorluğu nun çöküşü) dek süren bu uzun periyotta birçok kültür doğup gelişmiştir. Bu kültürlerin en önemlileri Mısır, Sümer, Akad, Babil, Hitit, Hint, Yunan, Pers, Kartaca ve Roma kültürleridir. Şu halde ilkçağ sadece Yunan kültürünü değil, yukarıda değinilen tüm halkların kültürlerini kapsar. Ancak söz konusu kültürler içinde en yetkin gelişmişlik düzeyine erişmiş olan Yunan düşünce yaşamı, özel bir yere ve öneme sahiptir. Bu nedenle İlkçağ Felsefesi, Yunan felsefesi olarak kabul edilir.

11 2 FELSEFE (düşünce tarihi) Yunan felsefesi, doğa ve insan felsefeleri olarak iki büyük döneme ayrılır. Thales ile başlayan Anaximondros, Herakleitos, Parmanides, Pythagoras ve Demokritos ile devam eden doğa felsefesi evrenin (makrokosmos) yapısı ve oluşumu ile ilgilidir. Felsefenin yaşama ve insana yöneldiği ikinci dönemde karşımıza çıkan üç büyük düşünür; Sokrates, Eflatun (Platon) ve Aristoteles tir. Hem konumuz olan insan felsefesi açısından hem de düşünce tarihi açısından önemli olan dönem de, bu dönemdir. Çünkü bu dönemde insan her şeyin ölçüsü olmuş ve felsefe ete, kemiğe bürünmüştür. Sokrates, Eflatun ve Aristoteles; erdem, mutluluk, töre, din, devlet, tanrı gibi doğrudan yaşamla ilgili konulara yönelmişlerdir. İnsanın kişisel yaşamı üzerinde sorumluluk bilinci kazanması, soru sormayı öğrenmesi, kısaca kendini fark etmesi de böylece başlamıştır. Şimdi etkileri yaşadıkları dönemin sınırlarını aşarak, tüm felsefe tarihine yayılan bu üç büyük düşünürün görüşlerine değinelim: Sokrates (M.Ö ) Rasyonalist (akılcı) felsefenin en önemli temsilcilerinden biri olan Sokrates, orta halli Atinalı bir ailenin çocuğu olarak M.Ö. 469 yılında doğmuş ve 399 yılında trajik bir biçimde ölüme mahkûm edilmiştir. Atinalı gençlere, devletçe onaylanan tanrılara inanmamayı öğretmekle suçlanmıştır. Mahkemeye göre onun suçu toplumsal düzene ve töreye karşı gelmektir. Aslında Sokrates in gerçek suçu, düşünce üzerinde düşünmektir. Çıplak ayaklı, bakımsız, saçı, sakalı seyrek, iri yapılı bir adamdır Sokrates. Sokağın ortasında saatlerce hareketsiz kalarak derin düşüncelere dalan veya karşılaştığı herhangi bir insanla saatlerce konuşan ilginç bir düşünürdür. Yaşamı bo-

12 İlkçağ Felsefesi 3 yunca eline kalem almamış olan Sokrates e ait bütün bilgileri öğrencisi Eflatun un yazdıklarından öğreniyoruz. Sokrates e göre bilgilerimiz doğuştan gelir. Aslında insan yeni bir şey öğrenmez. Kendi deyişiyle söyleyecek olursak, öğretmenler öğrencilerine yeni bir şey öğretmez. Bu nedenle Sokrates öğrencilerine kendi düşünceleri üzerinde yoğunlaşmalarını önermiştir. İki önemli tezi vardır. Bunlar: 1) Gerçek, değişmeyen ussal varlıkların yani düşüncelerin, kavramların bilgisinde aranmalıdır. 2) Gerçek, bütün insanlarda aynıdır ve doğuştandır. (Berlin, 1969) Doğal olarak öğretmenin yapması gereken, bilginin ortaya çıkmasına diğer bir deyişle doğmasına rehberlik etmektir. Bu amaçla Sokrates annesinin mesleği olan ebeliği bir öğretim yönetimi olarak kullanmakta ve bununla övünmektedir. Eflatun Menon adlı diyaloğunda, hiçbir bilgiye sahip olmayan bir köle ile Sokrates in konuşmasını aktarmaktadır. Sokrates birbirini tamamlayan anlamlı sorular sorarak, köleye geometrik bir önerme buldurur. Buradan şöyle bir sonuç çıkarır: Hiçbir şey bilmeyen insan bile gerçekte, bilmediği konularla ilgili doğru kanılara ve şemalara sahiptir. Uygun bir yöntem kullanıldığında bu kanı ve şemalar canlanır ve tıpkı bir rüyada olduğu gibi kendiliğinden ortaya çıkıverir. (Hutcheson, 1968) Sokrates bilgilerimizin doğuştan geldiğini kanıtlamak için, diyalektik yöntemi kullanır. Diyalektik yöntem alay (ironie) ve doğurtma (maietique) evresi olarak ikiye ayrılır. Birinci evrede Sokrates karşısındakine birtakım düzenli sorular sorarak, bilirim iddiasında bulunan kişinin, gerçekte hiçbir şey bilmediğini kanıtlar. Böylece onunla alay eder. Ancak diyaloğu senin gibi ben de bir şey bilmiyorum, senden farkım bir şey bilmediğimi biliyor olmamdır diyerek sürdürür. Bu yolla insanları yaşam üzerinde düşünmeleri için kışkırtır ve bu arada tabulara ve dogmalara saldırır. Şöyle diyor Sokrates: Atina bir at ben de bir atsineğiyim. Benim görevim onu uyuşukluğundan ve aymazlığından uyandırmaktır. Onun diliyle konuşalım. Ölüme mahkûm edildikten sonra, kendini yargılayanla-

13 4 FELSEFE (düşünce tarihi) ra şöyle sesleniyor: Şimdi ey beni mahkûm edenler, size gelecekten söz etmek isterim. Pek yakında öleceğim. Ölüm saati gelip çatınca, insanlara geleceği bildirme gücü bağışlanır. Katillerim olan sizlere şunu bildirmek isterim; çekilip gitmemden sonra, beni uğrattığınız cezadan daha ağırı bekliyor sizleri... Eğer insanları öldürmekle birtakım kişileri, kötü yaşantılarınızı kınamaktan alıkoyacağınızı sanıyorsanız, aldanıyorsunuz. Olanaklı ya da onurlu bir kaçış yolu değildir bu. En kolay ve en soylu yol; başkalarını yeteneksiz ve güçsüz kılmak için suçlamak değil, kendinizi düzeltmenizdir. (Russell, 1997, 201) Eflatun a göre Sokrates tam bir yaşam ustasıdır. Hayatı boyunca bilgiyi ve sevgiyi aramış bir insandır Sokrates. Ölümü asla umursamamış, aksine onu büyük bir susuzluk özlemiyle kana kana içmek istemiştir. Çünkü ölümsüzlüğe inanmaktadır. Dünyaya ait birçok değeri küçümsemiştir. Yırtık pırtık giysilerle ve çıplak ayakla dolaşarak, insanların yapay değer yargılarına verdikleri önemi kınamak istemiştir. Onun yaşam sloganı Kendini Bil ilkesidir. Sokrates e göre, insanın kendini bilmesi erdemli olmasının önkoşuludur. Erdem bilgi ile özdeştir. Başka bir anlatımla bilge insan erdemlidir. Bir eylemin iyi olması için, öncelikle yararlı olması gerekir. Eylemin yararlı olması, kişinin amaçlarına ve beklentilerine karşılık vermesi ile doğru orantılıdır. Bunun için insan, insanlığın ortak amaç ve beklentileri üzerinde odaklanmalıdır. Çünkü bireyin mutluluğu, toplumun mutluluğuna bağlıdır. Ona göre iyi davranışlar herkese başarı ve mutluluk getirirken, kötü davranışlar da başarısızlık ve endişe getirir. İnsanlar doğaları gereği mutlu olmayı isterler. Mutluluk, insansal varoluşun en yüksek amacı ve insanın dünyadaki varlığının temel nedenidir. Ancak mutlu olmak için, insan bilgi ve erdeme gereksinim duyar. Bilgi, insana neyin doğru neyin yanlış olduğunu gösteren bir yol haritasına benzer. Böyle bir yol haritasına sahip olan insan, bile bile kötülük yapmaz.

14 İlkçağ Felsefesi 5 İnsan kötülüklerden kurtulmak için, önce kendini anlamak ve tanımak zorundadır. Bunun için kendi iç evrenine ulaşmanın gizemli yolunu bulmalıdır. Gerçekte her insan doğuştan iyi bir insansal özyapıya ve mutlu olma istencine sahiptir. Ancak bu potansiyel gizil güçlerin ortaya çıkması için, bilginin yol gösterici ışığıyla aydınlanması gerekir. Bu bağlamda Sokrates eğitimi şöyle tanımlamaktadır: Eğitim insandaki iyilik tohumunu yeşerten ve yaşamı güzelleştiren erdemlerin hazinesidir. İnsanlar arasındaki fark bedensel güçlerden değil, ruhsal güçlerden kaynaklanır. İyi insan, kötü insandan daha güçlüdür. İyi bir insana, kötü bir insandan bile kötülük gelemez. Çünkü gerçek zarar ruhsaldır. Kötülük yapan bir insan yeterince insanlaşmamıştır. Bu tür insanlar sadece kendilerine zarar verirler. Sağlıklı bir insan kendi iç dünyasında mutlu olduğu için, başkalarının da mutlu olmasını ister. Sokrates e göre toplumun ahlaki yönden gelişmesi ve yetkinleşmesi için gelenekler ve dinsel öğretiler akılla sorgulanmalıdır. Böylece insanın doğasında bulunmayan ancak onun özüne toplumsal ilişkiler yoluyla yerleşen olumsuz öğeler temizlenmiş olur. Sokrates, bu nedenle Atina devleti tarafından yargılanmış ve ölüme mahkûm edilmiştir. Devlet başlangıçta onu ölüm cezası ile tehdit ederek yaşamı boyunca savunduğu felsefi düşüncelerden vazgeçmeye zorlamıştır. Sahakian a göre (1997) Sokrates ölüm cezasını kabul ederek egemen düzeni, yasallaştırılmış cinayet sorumluluğu altında bıraktı ve bununla en büyük zaferini kazandı. Kaçma tekliflerini geri çevirerek, yasanın emrettiği gibi baldıran zehrini içerek ölümü seçti. Böylece öğretisini ve uğruna öldüğü idaellari trajik bir ölümle taçlandırdı. Sokrates e göre ölüm düşsüz bir uykudur. Ölümle ruh öte dünyaya göç eder. Savunmasının son bölümünde şöyle diyor: Eğer kişi öte dünyada Hesiodos, Homeros ve Orpheos la görüşecekse ne mutlu ona. Bunun için tekrar tekrar ölmeye hazırım. Öte dünyada haksız yere ölüme boyun eğmiş insanlarla her şeyin üzerinde yeniden konuşma olanağı bulacağım.

15 6 FELSEFE (düşünce tarihi) Öte dünyada insanı soru soruyor diye öldürmezler. Bu kesin. Onlar hem bizden daha mutlu hem de gerçekte ölümsüz oldukları için daha şanslıdırlar. İşte ayrılık saati geldi. Benim yolum ölüme, sizin yolunuz yaşama uzanıyor. Hangisi doğru Tanrı bilir. Ancak beni ölüme mahkûm edenler, sizler bilin ki bu Sokrates hiç ölmeyecektir. Çağlar geçse de hatırlanacaktır. (Russell, 1997, 1950) Doğrusu Sokrates bu öngörüsünde haklı çıkmış ve çağlar boyunca saygıyla anılmıştır... Sokrates Sonrası Sokratik Okullar Sokrates yaşadığı dönem içinde herhangi bir felsefi okul kurmamış olmasına karşın, ölümünden sonra bir dizi ardılı ortaya çıkmıştır. Bunlardan en önemlileri; Megara, Kinikler, Krineikler (hazcılar) ve Kuşkuculuk adlı ekollerdir. Megara Ekolü: Sokrates in ölümünden sonra korkuya kapılan ardılları, Atina yakınlarında bulunan Megara da toplanırlar. Eflatun nun da aralarında bulunduğu bu okulun temel savı, bir olanın iyi olduğu ilkesidir. Tanrı bir ve mutlak doğruluğun simgesidir. Buna göre erdemli olmak Tanrı yı bilmeye, anlamaya bağlıdır. Bütün varlıkların özü, Tanrı dadır. Şu halde dünya bir ahlaksal olgusallıktan başka bir şey değildir. Daha çok metafizik sorunlar üzerinde yoğunlaşan bu felsefi ekol, giderek bir dizi çelişkili önerme üzerinde temellenerek, içi boş bir söylem haline gelmiştir. Bu öğretinin önemli temsilcilerinden biri olan Eubulides, şöyle konuşuyor: Eğer sen bir yalancıysan, yalan söylediğini de söylüyorsan, hem yalan söylüyorsun hem de doğru söylüyorsun. (Gökberk ) Bu tür şaşırtma ve söz oyunları üzerinde kısır bir döngüye dönüşen Megara Ekolü kısa bir zaman sonra dağılmıştır. Kinikler: Daha sonra Stoacılık adını alan bu felsefi ekol, Batı düşünce yaşamında oldukça derin izler bırakmıştır. İnsanın erdeme uygun yaşaması Kinizmin en önemli ilkesidir. Buna göre mutluluk erdemin özünde saklıdır. Erdem bir güç-

16 İlkçağ Felsefesi 7 tür, her tür zorluğu çözen gizemli bir silahtır. Yaşadığımız dünyayı kontrol etme gücünden yoksun olduğumuza göre, yapmamız gereken tek şey, istencin iç dünyasını kontrol etmektir. Çünkü bizi zincire vuran ve hepimizi prangalı kölelere dönüştüren şey, kör istencimizden diğer bir anlatımla isteklerimizden gelir. İsteğin buyruğuna göre yaşayan insanın aklı körelir. Aslında istemenin bir sınırı, sonu yoktur. İsteklerinizin birini karşılarsınız diğeri gündeme gelir. Öyleyse yapılması gereken, doğal yaşama geri dönmektir. Doğal olarak uygarlık adına sunulan mutluluk, sanat, bilim, matematik, vb. her şey gereksiz ve yararsızdır. Aşırı bireyci bir felsefi ekol olan Kinizm, zamanla toplumdışı bir öğreti haline dönüşmüştür. Bu dönemin en önemli temsilcisi Sinoplu Diogenes tir. Diogenes, törel olarak çürümüş olduğunu düşündüğü topluma başkaldıran bir filozoftur. Öğretisi tam anlamıyla bir protesto hareketidir. Doğaya geri dönmeyi öğütleyen Diogenes, bir fıçı içinde yaşamını sürdürür. Dünya fatihi Büyük İskender e söylediği Gölge etme, başka ihsan istemem, sözüyle ünlenen Diogenes, yürekli bir adamdır. Eşsiz bir espri ve ironi ile insanların yapay, bencil ve ikiyüzlü değerlerine saldırır. Alaycılığı ve kural tanımazlığıyla örgütlenmiş toplumsal yaşamın değerlerine göndermelerde bulunur. Güpe gündüz eline fener alarak, dürüst bir insan aramak için sokaklarda dolaşır. Ona göre insan ancak acı ve yoksunluk içinde yaşayarak erdeme ulaşır. Bunun için hazdan kaçınmalı ve bir şeye gereksinim duymamayı öğrenmelidir. Kinizmin son döneminde ise, yaşama karşı edilgen bir yazgıcılık anlayışı gelişmiştir. Buna göre Tanrı bir oyun yazarı gibi, her insanın rolünü önceden belirlemiştir. İnsanın yapması gereken, Tanrı nın buyruğu olan bu role uygun bir yaşam sürmektir. Yoksulluk veya varsıllık gibi bilgelik ve cahillik de, Tanrı nın bizler için yaptığı seçimlerdir. Zamanla Stoacılık adını alan bu öğretiye göre, erdemli yaşamak, usun tutkulara egemen olmasına bağlıdır. Şu halde insan hem hazza hem de acıya tam bir duyarsızlık ve ilgisizlik

17 8 FELSEFE (düşünce tarihi) gösterebilirse, kendini yönetme bilincini kazanır. Kendini yönetmek, özdenetim ve özyeterlik becerilerini geliştirmek anlamındadır. Bu tür insanlar iç dünyalarında dengeli ve tutarlı oldukları için, tam bir ruhsal barış durumunu yaşarlar. Stoacılar bu yoldan giderek içgörü ve erdem kanalıyla, Sokrates in öğretisiyle buluşuyorlardı. Bu anlayışa göre, insanların tümü eksikli ve ölümlü varlıklardır. Bu yüzden bilgelikten ve erdemden yoksundurlar. Ancak birey bilgiye ulaşmak isterse, erdemli olma şansına erişir. İnsan erdemli oldukça, Tanrı ya yaklaşır, onun gibi olur. Böyle insanların sayısı çok azdır. Sokrates bu açıdan Tanrı gibi olma erdemine ulaşmıştır. O yaşamın tüm isteklerine karşı üstünlük sağlayarak Tanrısal mutluluğa erişmiştir. Stoacılara göre, insanların doğalarında birbirlerine yönelik kardeşçe bir sevgi tohumu vardır. Her tür ulusal ayırım, insanı insanlığın bir parçası olma erdeminden uzaklaştırır. Bireyin kendi öznel dünyasında özgür ve bağımsız olması, en yüce erdemlerin kaynağıdır. Dolayısıyla insanlar arasında hiçbir nedenle eşitsizlik kabul edilemez. Köleler de insandır. Bütün insanların ortak özellikleri, aynı dünyanın eşit haklara sahip birer yurttaşı olmalarıdır. Bu anlayış Stoacıları evrensel bir din öğretisine götürür. Bu dine göre, tek ve yaratıcı bir Tanrı vardır. Tanrı sadece evrenin yaratıcısı değil, aynı zamanda düzenleyicisi ve destekleyicisidir. Özetle Stoacılar erdemli yaşam üzerinde odaklanan görüşleri ile genel olarak iyimser bir felsefi ekol olarak bilinir. Ancak daha ileride görüleceği gibi, bu öğretiye bağlı olan bazı düşünürler intiharı seçerek, erdemli ölmeyi, yaşamaya üstün tutmuşlardır. Bu davranış yaşamın zorlamalarına karşı, bir çıkış yolu olarak görülmüştür. Buna göre olayların gidişi, yaşama son vermeyi gerektiriyorsa hiç duraksamadan ölüm seçilmeli ve bu yolla yaşama duyarsız kalınabileceği gösterilmelidir.