Dünya nın Şekli ve Hareketleri

Transkript

1 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 1 Dünya nın Şekli ve Hareketleri Dünya nın Şekli ve Hareketleri başlıklı hazırladığımız bu yazıda, dünyanın şeklinin getirdiği sonuçları; enlem, boylam ve meridyenlerin özelliklerini, dönenceleri, yerel ve ulusal saatler gibi pek çok farklı konuyu öğrenebilirsiniz. Dünya nın Şekli Dünya yuvarlak olmasına karşın tam olarak küreye benzemez. Kutuplardan basık, Ekvatordan şişkin bir yapısı vardır. Bu şekle geoit adı verilir. Not: Dünya nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan merkezkaç kuvveti ile savrulması sonucu oluşmuştur. Ekvator Kutup noktalarından eşit uzaklıkta bulunan ve noktaların birleşmesiyle oluşan, Dünya nın en şişkin kısmından geçen dairedir. Dünya nın, Ekvator un kuzeyinde kalan kısmına Kuzey Yarım Küre güneyinde kalan kısmına Güney Yarım Küre denilmiştir. Dönenceler Ekvator düzlemi ile yörünge düzleminin kesiştiği noktalarından geçen dairelerdir. Ekvator un ı kuzeyinden geçen daireye yengeç dönencesi, Ekvator un ı güneyinden geçen daireye oğlak dönencesi adı verilir. Kutup daireleri Aydınlanma çizgisinin 21 Haziran ve 21 Aralık günlerinde teğet geçtiği dairelerdir. Ekvator un ı kuzeyinden geçen çembere Kuzey Kutup Dairesi, Ekvator un ı güneyinden geçen çembere Güney Kutup Dairesi denir. Kutup noktaları Ekvatordan itibaren en kuzeydeki ve en güneydeki noktalardır. Bu noktalar aynı zamanda 90 derece paralelidir. Ekvator un, 90 derece kuzeyindeki noktaya Kuzey Kutup Noktası Ekvator un, 90 derece güneyindeki noktaya Güney Kutup Noktası denir. Dünya nın Şekli ve Boyutlarının Sonuçları Ekvator un çevresi, tam bir meridyen dairesi uzunluğundan daha fazladır. Ekvator yarıçapı kutuplar yarıçapından 21 kilometre daha uzundur. Ekvatordan kutuplara doğru güneş ışınlarının yeryüzüne düşen düşme açısı küçülür buna

2 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 2 bağlı olarak Ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık değerleri düşer. Dünya nın bir yarısı aydınlık iken diğer yarısı karanlık olur. Dünyanın aydınlık ve karanlık kısımlarını ayıran çizgiye aydınlanma çemberi denir. Ay tutulması esnasında Dünya nın gölgesi, Ay üzerine daire şeklinde düşer. Ekvatordan kutuplara doğru paralel boyları ile meridyen arasındaki uzaklık azalır Kutuplar, ekvatora göre dünyanın merkezinde daha yakındır. Not: Bunun sonucu olarak yer çekimi kutuplarda daha fazladır. Dünya nın şekli geoit olduğundan, bir düzleme bu şekli aktarmak geometrik açıdan olanaksızdır. Bu nedenle harita çizimlerinde hatalar meydana gelir. Kutup Yıldızı nın görünüm açısı, Kuzey yarım kürede bulunan yerine enlemini verir. Çünkü Kutup Yıldızı, Kuzey Kutup noktasına 90 derecelik açı ile düşmektedir. Kuzey Kutup Noktası ndan, Ekvatora doğru gidildikçe Kuzey Kutup Yıldızı nın görünüm acısı küçülür. Örneğin; 60 derece kuzey enleminde ki 60 derecelik açı ile görülen Kutup yıldızı, 30 derecelik Kuzey enleminde 30 derecelik açıyla görünür. Coğrafi Koordinat Sistemi Dünya üzerinde herhangi bir yerin konumu doğru bir şekilde belirtmek için kullanılan yer bulma sistemine, Coğrafi Koordinat Sistemi adı verilir. Coğrafi koordinat sisteminde bir yerin konumu, paralel ve meridyenler kullanılarak gösterilir. Örneğin, Türkiye de yaklaşık olarak ı kuzey paralelleri ile ı doğu meridyenleri arasında yer alır. Paralel ve meridyenler gerçekte var

3 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 3 olmayan hayali çizgilerdir. Paralel Dairleri ve Enlem Ekvatora paralel olarak geçen dairelere paralel denir. Paralel daireleri, Ekvatordan itibaren birer derecelik aralıklarla çizilir. Paralel dairelerin başlıca özellikleri şunlardır: Enlem Başlangıç paraleli ve en büyük paralel çemberi Ekvator tur; derecesi sıfırdır. 90 Kuzey Yarım Kürede, 90 Güney Yarım Kürede olmak üzere toplam 180 paralel dairesi vardır Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe paralel numaraları büyür buna karşılık paralel boyları kısalır Ekvatordan kutuplara doğru paraleller arasındaki uzaklıklarda sınıflandırma yapılmıştır. Ekvator ile dönenceler arası alçak enlemler, dönenceler ve kutup daireleri arası orta enlemler kutup daireleri ile Kutup Noktası yüksek enlemler olarak sınıflandırılır. Bir meridyen yayı üzerinde, birbirini takip eden iki paralel arasındaki kuş uçumu uzaklık hesaplanabilir. Bu uzaklık hesaplanırken verilen iki nokta arasındaki paralel farkı bulunur ve 111 kilometrelik sabit uzaklık değeri ile çarpılır. Paralel farkı bulunurken, verilen noktalar aynı yarım kürede yer alıyorsa paralel derecesi, büyük olandan küçük olan çıkartılarak; noktalar farklı yarım kürede yer alıyorsa paralel farkı, paralel dereceleri toplanarak bulunur. Dünya üzerindeki bir yerin konumunu belirtmede sadece birer derece aralıklarla çizilen paraleller kullanılmış olsaydı, paralel çizgilerin dışında kalan yerlerini konumunu belirlemek mümkün olmayacaktı. Bu yüzden paralel derecelerin, aralıkları dakika ve saniye gibi daha küçük parçalara bölünerek dünya üzerindeki tüm noktaların yerlerinin belirtilmesi sağlanmıştır. Buna göre Dünya üzerinde herhangi bir noktanın Ekvatora olan uzaklığının açı cinsinden değeri, o noktanın enlemidir. Bir yerin enlemi belirtirken Kuzey ya da Güney de olup olmadığı belirtilmelidir. Enlem özellikleri Enlem derecesi değiştikçe başka bir ifadeyle Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe farklılaşan olaylara enlem etkisi denir. Enlem, yeryüzünde birçok coğrafi özelliğinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Buna göre enlem; Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısını, sıcaklığın dağılışını, güneşin doğma ve batma sürelerin, gece ile gündüz arasındaki zaman farkını, Dünya nın çizgisel hızına, Yer çekimine, Cisimlerin gölge uzunluklarına, İklim ve bitki örtüsü özelliklerine, Deniz suyu sıcaklıkları ve tuzluluk oranlarına,

4 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 4 Kalıcı karların alt sınırlarına, Toprak çeşitlerine, Akarsu rejimlerine, Dış kuvvetlere, Akarsu, rüzgar, buzul ve benzeri etki bölgelerindeki haritalarda oluşan bozulma oranına, Nüfusun dağılışını ve yerleşme şekillerine, Konut tipleri ile konutlarda kullanılan malzeme çeşitlerine, Hayvanların dağılışına, Tarım ürünü çeşitlerine ve tarımsal faaliyetlerin sınırına etki etmektedir.. Not: Kutuplara doğru veya kuzey-güney yönünde değişen durumların, büyük çoğunluğu enlem ile açıklanır. Meridyen Kutup noktaları arasında uzanan, Ekvator ve paralelleri dik olarak kesen yaylara meridyen denilmektedir Meridyenlerin arasında birer derecelik aralıklar vardır. Meridyenlerin başlıca özellikleri şunlardır; Başlangıç meridyeni İngiltere nin başkenti Greenwich Gözlemevinden geçen meridyen derecesi sıfırdır. Başlangıç meridyeninin 180 derece doğusunda, 180 derece batısında olmak üzere toplam 360 meridyen vardır. Başlangıçtan doğuya doğru gidildikçe meridyen dereceleri büyür ancak meridyenlerin boyları aynıdır. Başlangıç meridyeni doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalan meridyenleri ise batı meridyenleri denir. Bir meridyen yayı üzerinde bulunan bütün noktaların yerel saatleri aynıdır. Çünkü bütün noktalar Güneş in karşısından aynı anda geçerler. Bütün meridyenler Kutup Noktalarında birleşirler. Bir meridyen yayının tam karşısı tarafındaki meridyen yayına, o meridyenin anti meridyeni denir. İki meridyen yayının dereceleri birbirlerini 180 dereceye tamamlar. Ekvator üzerinde birbirine komşu iki meridyen arasındaki uzaklık yaklaşık 111 kilometredir ve bu uzaklık kutuplara gittikçe azalır. Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır. Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığı açı cinsinden değerine boylam adı verilir Boylam bir yerin yerel saatini belirler; çünkü zaman ölçüsü yerin hareketlerini göre ayarlanır. Güneşin herhangi bir andaki konumu, çeşitli boylamlarda farklı olduğundan günün saati de boylamları göre farklılık gösterir. Boylamın etkileri enlem kadar fazla değildir Not: Her meridyen bir boylamdır fakat her boylam bir meridyen olmayabilir.

5 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 5 Yerel Saat Belirlenen bir yere göre güneşin, ufuk düzlemi üzerinde en yüksek noktaya ulaştığı anda, güneş ışınları, bir meridyen yayı üzerindeki bütün noktalara en az eğimle gelmektedir. Bu meridyen yayı üzerinde bulunan her yerde saat olarak kabul edilir. Günün diğer zamanları da buna göre bölünmeye tabi tutulur. Böylece yerel saat belirlenmiş olur. Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların öğle vakitleri aynı anda olur ve yerel saatleri birbirine eşittir. Ancak aynı meridyen üzerindeki yerlerin, 21 Mart ve 23 Eylül günleri dışında güneşin doğma ve batma saati farklıdır. Bunun nedeni ise Dünya nın eksen eğikliğine bağlı olarak aydınlanma çemberinin yer değiştirmesi ve paralelleri farklı açılara bölmesidir. Yerel saat hesaplamaları Dünya üzerindeki herhangi bir yerin yerel saatini bulmak için sırasıyla şu işlemler yapılır: Yerel saati bilinen yerin meridyenleri ile diğer yerel saati soruları meridyenler arasındaki meridyen farkı bulunur. Meridyen farkı bulunacak meridyenler, aynı yarım kürede ise derecesi büyük olandan küçük olan çıkartılır; farklı yarım kürelerde ise meridyen dereceleri toplanır. Bulunan meridyen farkı 4 dakika ile çarpılarak iki nokta arasındaki zaman farkı bulunur. Meridyen farkının 4 dakika ile çarpılmasının nedeni; iki meridyen arasındaki zaman farkının her yerde 4 dakika olmasıdır. Dünya kendi ekseni etrafındaki hareketini batıdan doğuya doğru yapar. Bu nedenle doğuda kalan noktaların yerel saati batıdakilere gör ileridir. Bunun için yerel saati sorulan yerde doğuda kalıyorsa zaman farklı verilen yerel saate eklenir; batıda kalıyorsa verilen yere saatten çıkartılır. Ulusal saat Çalışma ve iş hayatında yerel saatlerin hepsi kullanılamaz. Ticari ve ekonomik ilişkilerin kolaylaştırılması, haberleşme ve ulaşım hizmetlerini düzenli yapılabilmesi için ulusal saat uygulamasına ihtiyaç duyulmuştur. Bunun için her ülkedeki belirli bir meridyeni yerel saati, o ülkenin ulusal saat olarak kabul edilmiştir. Ülkelerin doğu batı yönündeki genişliğine bağlı olarak kullanıldığı ulusal saat sayısı değişir. Doğu batı yönünde geniş olan ülkelerin (Amerika Rusya Çin Kanada gibi) anda birden çok ulusal saati vardır. Not: Türkiye kış dönemlerinde, 30 doğu meridyenindeki İzmir in yerel saatini; yaz döneminde ise 45 doğu meridyenindeki Iğdır ın yerel saatini ulusal saat olarak kullanmaktadır. Uluslararası Saat Bilim ve teknolojinin gelişmesi ile uluslararası ilişkilerde de büyük artışlar olmuştur. Bu nedenle dünyada bütün ülkelerin kabul ettiği bir uluslararası saat düzenlemesine gidilmiştir. Düzenleme ile saat dilimleri ve kavramları ortaya çıkmıştır. Meridyenlerin başlangıcı olan Greenwich, saat

6 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 6 dilimlerin belirlenmesinde esas alınmıştır. Buna göre Greenwich in doğru ve batısından geçen 7 30 ı boylamları belirlenerek 0 numaralı saat dilimi oluşturulmuştur. Bu saat diliminden başlayarak yer yuvarlağı doğu ve batıya doğru 15 aralıklarla 12 dakikalık saat dilimine ayrılmıştır. Bunun sonucunda yer yuvarlağı üzerinde; 12 si doğuda 12 si batıda olmak üzere 24 saat dilimi ortaya çıkmıştır. Not: Türkiye 2 numaralı ve 3 numaralı saat dilimi içinde toprakları olan bir ülkedir. Not2: Saat dilimlerinin sınırları her yerde meridyenler boyunca uzanmaz. Ülkelerin siyasi sınırlarına göre değişebilmektedir. Tarih Değiştirme Çizgisi 180 meridyenlerinin doğusu ile batısı arasında 24 saatlik zaman farkı vardır. Bu nedenle 180 meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir. Not: Çoğunluğu, Büyük Okyanus üzerinden geçen tarih değiştirme çizgisi, bazı yerleşim alanlarına uğradığında zikzak çizer. Bunun nedeni, aynı ülkedeki yerleşim alanlarının aynı tarih kullanmasını sağlamaktır.

7 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 7 Dünya nın Hareketleri ve Sonuçları Dünya nın kendi etrafında dönemsine günlük, Güneş in etrafında dönmesine yıllık hareket denir. Günlük Hareketin Sonuçları: Gece gündüz birbirini takip eder. Güneş ışınlarının geliş açısı değişir. Günlük sıcaklık farkları oluşur. (Bunun sonucunda; fiziksel ufalanma, meltem rüzgarları ve günlük basınç farkları oluşur) Merkezkaç kuvveti oluşur. (Buna bağlı olarak; sürekli rüzgarların ve okyanusların yönlerinde sapmalar olur) Yıllık Hareketin Sonuçları Mevsimler oluşur. Dünya nın yörünge üzerindeki hızı değişir. (Buna bağlı olarak; mevsim başlangıç tarihleri ve süreleri değişir) Temmuz ve Ağustos aylarının sürelerinin eşit olması ve Şubat ayının 2 gün kısa olması yıllık hareketin sonucudur. Eylül ekinoksu 2 gün gecikir ve 23 Eylül günü gerçekleşir. Muson Rüzgarları oluşur. Güneş ışınları dönencelere bir kez, dönence aralarına iki kez dik gelir. (90 derece ile gelir) Yıl içinde cisimlerin gölge boyu değişir. Gece gündüz uzunları değişir Karalar ve denizler arasında sıcaklık farkları meydana gelir. Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir. Not: Dünya nın, Güneş e en yakın olduğu döneme günberi, en uzak olduğu döneme günöte denir. Not2: Dünya nın sıcaklık dağılışını, Güneş e olan yakınlığı çok etkilemez. Sıcaklık dağılışını belirleyen asıl faktör, Güneş ışınlarının gelme açısıdır. Ekinokslar 21 Mart İlkbahar Ekinoksu: Kuzey Yarım Küre de gündüzler uzamaya başlar. Aynı zamanda, Güney Kutbu nda 6 aylık gecenin, Kuzey Kutbu nda 6 aylık gündüzün başlangıcıdır. 21 Haziran Yaz Gün Dönümü: Kuzey Kutup Dairesinde 24 saat gündüz, Güney Kutup Daire sinde 24 saat gece yaşanır. Aynı zamanda Kuzey Yarım Küre de en uzun gündüz, Güney Yarım Küre de ise en uzun gece yaşanır. 23 Eylül Sonbahar Ekinoksu: Kuzey Yarım Küre de geceler, Güney Yarım Küre de gündüzler

8 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 8 uzamaya başlar. Ayrıca Kuzey Kutbu da 6 ay gece, Güney Kutbu nda 6 ay gündüzün başlangıcıdır. 21 Aralık Kış Gün Dönümü: Güney Kutup Dairesi nde 24 saat gündüz, Kuzey Kutup Dairesi nde 24 saat gece yaşanır. Kuzey Yarım Küre de en uzun gece, Güney Yarım Küre de ise en uzun gündüz yaşanır. İklim Kuşakları Matematiksel iklim kuşakları Matematiksel iklim kuşakları, Yer Yuvarlağı nın ekseni ile ekliptik düzlem arasındaki açı dikkate alınarak hesaplanmıştır. Sıcaklılık Kuşakları Sıcaklık kuşaklarının oluşmasında; Dünya nın şekli, kara ve denizlerin dağılışı, okyanus akıntıları ve genel hava etkilidir.

9 Dünya nın Şekli ve Hareketleri YGS Coğrafya 9