I. İşletme Yönetimi ve Korporatif Sosyal Sorumluluk Uluslararası Bilimsel Uygulama Kongresi Kasım 2012, Bakü

Transkript

1 I. İşletme Yönetimi ve Korporatif Sosyal Sorumluluk Uluslararası Bilimsel Uygulama Kongresi Kasım 2012, Bakü

2 E-Belediye Hizmetleri Sunumunun Farkındalığının Araştırılması: Rize İli Örneği Abdulkadir ÖZDEMİR 1 Kemal KÜÇÜKERGÜLER 2 Ahmet İlker AKBABA 3 Özet Gelişen iletişim teknolojileri günümüzde, özel sektör, kamu sektörü ve kamu kurum ve kuruluşlarına yeni olanaklar sağlamış, hizmetin sunulma şeklinde tarz ve anlayış değişikliklerine sebep olmuştur. Özellikle kamu alanında klasik devlet anlayışının getirmiş olduğu bürokratik engeller hem hizmetin hızını hem de kalitesini azaltarak verimliliğin düşmesine sebep olmaktadır. Kamu hizmetlerinin sunumunda bilgisayarın ve internetin kullanılmasıyla, vatandaşların aynı hizmetleri herhangi bir kamu çalışanına bağımlı olmadan, istedikleri yerden, istedikleri saatte alma olanakları doğmuştur. Kamu hizmetlerinin sunumunda bilgisayar ve internet olanaklarından faydalanılmasıyla birlikte E-Devlet kavramı ortaya çıkmıştır. Daha önceleri özel sektör tarafından yoğun olarak kullanılan internet olanakları, günümüzde artık, devlet hizmetlerinin neredeyse tüm alanlarında kullanılır olmuştur. Ülkemizde de bu durumun birçok örneği bulunmaktadır. Bu çalışmada Dünya'da ve Türkiye'de E-Devlet ve E-Belediye hizmetlerinin kapsamları, faydaları ortaya konulmuş, geçmişten günümüze bu hizmetlerde meydana gelen gelişmeler incelenmiştir. Uygulama bölümünde Türkiye'nin Doğu Karadeniz Bölgesi İllerinden olan Rize İlinde yapılan bir çalışmayla, vatandaşın E-Belediye hizmetleri konusundaki bilgi, kullanım ve beklentileri anket yöntemi ile çeşitli demografik faktörlerin etkisi göz önüne alınarak analiz edilmiştir. Analiz sonucunda internet ve bilgisayar kullanma düzeyleri ile e- belediye hizmetlerinin kullanılma eğilimleri ve belirli yaş grubundaki deneklerin E-Belediye hizmetlerini kullanabileceklerini düşünme oranları arasında önemli ilişkiler olduğu görülmüştür. Anahtar Kelime: E-Devlet, E-Belediye, Türkiye, Rize, Hizmet Sunum 1 Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yönetim Bilişim Sistemleri Bölümü, abdulkadir@atauni.edu.tr 2 Öğrt. Gör., Recep Tayip Erdoğan Üniversitesi Fındıklı Meslek Yüksek Okulu kucukerguler@gmail.com 3 Arş. Gör., Recep Tayip Erdoğan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ahmet.akbaba@atauni.edu.tr

3 1.Giriş Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmelerin zorlayıcı etkisi ve insanların bu sürecin günlük hayatta yol açtığı kolaylıklara giderek daha fazla alışmalarıyla devletler, kamu hizmetlerinin sunumunda bu teknolojileri daha yaygın olarak kullanmaya başlamışlardır. Özellikle internet kullanımının yarattığı olanaklar; vatandaş-vatandaş, vatandaş-işletmeler ve vatandaş-devlet ilişkilerine yeni boyutlar kazandırmıştır. İnternet sayesinde halkın iletişim kurma kapasitesi ve hızı artmış, yeni gelişmelerden haberdar olmaları kolaylaşmıştır. Hizmet sunumunda internet kullanımı ile ilgili dünya örnekleri, diğer devletleri de bu teknolojilere sahip olmaya zorlamış ve kamu hizmetlerinin sunumunda internet olanaklarının kullanılması olarak adlandırılan e-devlet uygulamaları dünya genelinde yaygınlaşmıştır. E-devlet kavramının yerel yönetimlere uygulanmasıyla birlikte e-belediye kavramı ortaya çıkmıştır. Bu kavramın ışığında yerel yönetim hizmetleri de, kurulan web sayfaları aracılığı ile vatandaşlara sunulmaya başlanmış ve böylece bu uygulamanın halkın yönetime katılması, şeffaflık, hesap verme gibi demokratik unsurların gelişmesine katkıda bulunması amaçlanmıştır. Ancak, e- belediye sisteminin başarıya ulaşabilmesinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi yeterli sayılmamaktadır. Vatandaşın da bu hizmetlere erişebilmesi, hatta sahip olabilmesi, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ile ilgili eğitim alabilmesi, en önemlisi insanlarda bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımının çağın bir gerekliliği olduğu algısının yaratılması zorunludur. Bu algının yaratılması da e-devlet ve e-belediye hizmetlerini kullananların sayısının artmasına ve bu hizmetlerin sunumunda yeniliklerin yapılmasına katkıda bulunacaktır. 2.Amaç ve Yöntem Gün geçtikçe yaygınlaşan E-Belediye hizmetlerinin bilinirliği ve kullanımı yerel yönetimler açısından önem taşımaktadır. Bu araştırma; vatandaşların çeşitli belediye hizmetlerini elektronik belediye uygulamasıyla gerçekleştirip gerçekleştirmediklerini belirleme amacına yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda vatandaşların eğitim durumu, yaş, cinsiyet, internet kullanıcı profili ile e-belediye hizmetlerinin kullanma veya gelecekteki kullanma eğilimleri arasındaki ilişkiler saptanmıştır. Bu çalışma ile Türkiye nin kuzey doğusunda ve Karadeniz kıyısında yer alan Rize ve bu ile ait ilçe belediyeleri sınırları içinde yaşayan vatandaşların e-belediye hizmetleri farkındalığı ölçülmeye çalışılmıştır. Veriler anket yöntemiyle toplanmıştır. Ankette vatandaşlara yaş, eğitim ve gelir durumu ile bilgisayar ve internet kullanım dereceleri gibi demografik sorular

4 sorulmuştur. Ayrıca anketin ilerleyen bölümlerinde e-belediye ve web sayfası hizmetlerini kullanma durumu ve eğilimlerini ölçen sorularla devam edilmiştir. Çalışmada çeşitli demografik faktörlerle e-devleti kullanma durumu ve eğilimleri SPSS programında yapılan Pearson Chi Square test yöntemiyle ölçülmüştür 3. Elektronik Hizmet 3.1.E-Devlet Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve özellikle internet olanakları klasik devlet kamu hizmet sunumu anlayışında birtakım değişiklikleri de beraberinde getirmiştir. Vatandaşlar artık birçok hizmeti oturduğu yerden daha hızlı, daha kolay, bürokrasiden arınmış, mekana bağımlı olmadan alabilmektedir. Kamu hizmetlerinin sunumunda yeni bir model olarak ortaya çıkan E-devlet (Elektronik devlet) kavramı ile ilgili literatürde yer alan tanımlardan bazıları şunlardır: E-devlet, Devletin vatandaşlara karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetlerle vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir. (Arslan, Sevcan, & Pınar, 2007). E-devlet, Bilgisayarlar ya da internete uyumlu bir şekilde devlet ve vatandaşları arasındaki iletişimdir. Zamanlılık, çabuk yanıt verme, maliyetleri azaltma gibi önemli avantajlara sahiptir. (Tarhan, 2011) Geleceğin devleti olarak da ifade edilebilen e-devlet, kamunun hizmet verdiği alanlarda bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak vatandaşı ve kurumları(özel ve/veya kamu) ile elektronik ortamda iletişimde bulunarak verimliliği, şeffaflığı ve kalkınmayı sağlayan bir yeniden yapılanma modelidir. (İnce, 2001) şeklinde tanımlanmıştır E-Belediye Yerel yönetim birimleri olan belediyelerin de hizmet sunumlarında internet olanaklarından yararlanmasıyla E-belediye kavramı ortaya çıkmış, birçok belediye hizmeti, kurulan web sayfaları aracılığıyla vatandaşlara sunulmaya başlanmıştır. Böylece hizmetlerin sunumunda vatandaş ve belediyeler açısından önemli kolaylıklar ortaya çıkmıştır. E-belediye sayesinde hizmetlerin sunumunu yavaşlatan bürokratik engeller azalmakta, belediye yönetiminin denetlenmesi ve hesap verebilirliği gibi kontrol mekanizmaları artmakta, yönetim ve karar

5 alma süreçleri şeffaflaşmaktadır. (Henden & Henden, 2005). E-Belediye, mekana bağımlı hizmet tarzının, mekandan kurtarılarak, bilgiye en kısa ve en hızlı yoldan erişmeyi amaçlayan bir sistemdir. (Çoruh, 2009). E-Belediye, belediyenin internet teknolojileri kullanarak kararlar alması, planlamalar ve kontroller yapması, bu faaliyetlerin, vatandaşla paylaşılması ve kamu kuruluşları tarafından denetlenmesidir. (Çoruh, 2008) 4.Araştırmanın Evren ve Örneklemi Araştırmanın evrenini Rize İli ve İlçelerinde ikamet eden 18 yaş ve üzeri vatandaşlar oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini ise Rize ve İlçelerinde ikamet eden 901 vatandaş oluşturmaktadır Tablo 1: Uygulanan Anketlerin Dağılımı Frekans Yüzde RİZE MERKEZ ,5 ÇAYELİ ,1 PAZAR 96 10,7 ARDEŞEN ,5 FINDIKLI 63 7,0 ÇAMLIHEMŞİN 41 4,6 HEMŞİN 35 3,9 İYİDERE 50 5,5 İKİZDERE 50 5,5 KALKANDERE 44 4,9 DEREPAZARI 51 5,7 GÜNEYSU 10 1,1 TOPLAM ,0 Araştırmaya katılan deneklerin %28,5 i Rize Merkez de, %11,5 i Ardeşen de, %11,1 i Çayeli de,,7 si ise Pazar da ikamet etmektedir. Diğer ilçelerde ikamet eden deneklerin dağılımı yukarıdaki tabloda verilmiştir. 4.Bulgular 4.1. Yaş Dağılımı Ankete katılan vatandaşların %59,7'si yaş aralığında, %40,3'ü ise 35 yaş ve üzerindedir.

6 Grafik 1: Ankete Katılan Vatandaşların Yaş Dağılımı %25 %23,2 %15 %16,6 %19,9 %11,7 %11,4 %11,1 %6,1 % ve üzeri 4.2. Eğitim Durumu Dağılımı Ankete cevap veren vatandaşların %84,8'i lise ve üzeri eğitim kurumlarından mezun olmuşlardır. Bu da ankete katılan vatandaşların eğitim durumlarının yüksek olduğunu göstermektedir. Okuryazarlığı olmayan ya da sadece okuryazar olduğunu belirten vatandaşların oranı %2,0'dir. Grafik 2: Ankete Katılan Vatandaşların Eğitim Durumu Dağılımı %45 %40 %35 %30 %25 %15 %5,7 %1,3 %11,0 %11,1 %39,7 %34,0 %2, İnternet Kullanımı İle İlgili Eğitim Alma Durumu Anket sonuçlarından vatandaşların %67,5'nin internet kullanımı ile ilgili herhangi bir eğitim almadıkları görülmektedir.

7 Grafik 3:Vatandaşların İnternet Kullanımı İle İlgili Eğitim Alma Durumu %80 %70 %67,5 %60 %50 %40 %30 %32,5 Evet Hayır 4.4. İnternet Kullanım Düzeyi Ankete katılan vatandaşların internet kullanım düzeyleri ile ilgili verdikleri cevaplara göre, %22,2'sinin interneti kullanamadıkları ya da başlangıç düzeyinde oldukları, %30,5'nin orta düzeyde internet kullanma becerisine sahip oldukları, %47,3'ünün ise iyi ya da çok iyi düzeyde internet kullanabildikleri görülmektedir. Grafik 4:Ankete Katılan Vatandaşların İnternet Kullanım Düzeyleri %40 %35 %30 %25 %30,5 %34,1 %15 %15,8 %13,2 %5 %6,4 4.5.Bilgisayar Kullanım Düzeyi Bilgisayar kullanım düzeyi ile ilgili sorulan soruya verilen cevaplara göre vatandaşların,1'nin bilgisayar kullanamadıkları ya da başlangıç düzeyinde oldukları görülmektedir.

8 Yine bakıldığında orta düzeyde bilgisayar kullanabildiğini düşünen vatandaşların oranı %31,9, iyi ya da çok iyi düzeyde bilgisayar kullanabildiğini ifade eden vatandaşların oranı ise %48,1'dir. Grafik 5: Ankete Katılan Vatandaşların Bilgisayar Kullanım Düzeyleri %35 %30 %31,9 %32,2 %25 %15 %12,8 %15,9 %7,3 %5 4.6.Belediyenin Web Sitesini Kullanma Durumu Ankete katılan vatandaşların %62,1'i yaşadıkları belediyelere ait web sitelerini kullanmamaktadır. Grafik 6: Ankete Katılan Vatandaşların Belediye Web Sitesini Kullanma Durumu %70 %60 %62,4 %50 %40 %30 %37,6 Kullanıyorum Kullanmıyorum

9 4.7. Belediyenin E- Belediye Hizmetlerinin Bilinilirlik Durumu Grafik 7 de, ankete cevap veren vatandaşların %70,1 inin yaşadıkları yerin e-belediye hizmetinin olup olmadığını bilmedikleri görülmektedir. Grafik 7: Ankete Katılan Vatandaşların Belediyenin E-Belediye Hizmetlerini Bilme Durumu %80 %70 %70,1 %60 %50 %40 %30 %29,9 Evet Hayır 4.8. E-Belediye Sitesinde Kredi Kartı ve Kişisel Bilgileri Güvenerek Kullanma Durumu Ankete katılan vatandaşların, e-belediye sitesinde "kredi kartı ve kişisel bilgilerinizi güvenerek kullanır mısınız" sorusuna, %60,2 sinin Kullanmam,,3 nün Kullanırım, %19,5 nin ise Bilmiyorum şeklinde cevap verdikleri tespit edilmiştir. Grafik 8: Ankete Katılan Vatandaşların Kredi Kartı ve Kişisel Bilgilerini Kullanma Durumu %70 %60 %60,2 %50 %40 %30,3 %19,5 Kullanmam Kullanırım Bilmiyorum

10 4.9. E-Belediye Hizmetlerini Kullanma Eğiliminin İnternet Kullanma Durumu İle İlişkisi Tablo 2 de internet kullanmayan vatandaşların e-belediye hizmetlerini kullanma eğilimlerinin olup olmadığı incelendiğinde, e-belediye hizmetlerini kullanmayacakların oranının %42,9, kullanabileceğini düşünenlerin oranı ise %13,7 olduğu görülmektedir. İnternet kullanan vatandaşların %57,1 nin e-belediye hizmetlerini kullanmayacağı, %86,3 nün ise e-belediye hizmetlerini kullanabileceğini düşündüğü tespit edilmiştir. Tablo 2: E-Belediye hizmetlerini Kullanma Eğilimi ve İnternet Kullanma Durumuna Göre Dağılımı E-BELEDİYE HİZMETLERİNİ KULLANMA EĞİLİMİ HER HANGİ BİR E- BELEDİYE HİZMETİ KULLANMAYACAKLAR E-BELEDİYE HİZMETİNİ KULLANABİLECEĞİNİ DÜŞÜNENLER TOPLAM İNTERNETİ KULLANMA DURUMU KULLANMIYOR KULLANIYOR sayı % 42,9% 13,7% 15,8% sayı % 57,1% 86,3% 84,2% TOPLAM sayı % 100,0% 100,0% 100,0% Tablo 3:İnterneti Kullanma Durumu İle E-Belediye Hizmetlerini Kullanma Eğilimi Arasındaki İlişkiye Ait Bulgular χ 2 sd p (Sig.) Pearson Chi-Square 37, ,000 Analiz sonucuna göre (Ki-kare istatistiği=37,461) p=0,000<0,05 olduğundan H0 hipotezi ret edilir ve Ha: Vatandaşın E-Belediye hizmetlerini kullanma eğilimi, interneti kullanma durumuna göre farklılık göstermektedir hipotezi kabul edilir. İnternet kullananların E- Belediye hizmetlerini kullanma eğilimi, internet kullanmayanlardan daha fazladır.

11 4.10. E-Belediye Hizmetlerini Kullanma Eğiliminin Bilgisayar Kullanma Durumu İle İlişkisi Tablo 4 de bilgisayar kullanmayan vatandaşların %28,6 sının e-belediye hizmetlerini kullanmayacakları, %11,6 sının ise e-belediye hizmetlerini kullanabileceklerini düşündükleri görülmüştür. Bilgisayar kullananların %71,4 nün e-belediye hizmetlerini kullanmayacakları, %88,4 nün ise e-belediye hizmetlerini kullanabileceklerini düşündükleri tespit edilmiştir. Tablo 4: E-Belediye hizmetlerini kullanma eğilimi ve Bilgisayar Kullanma Durumuna Göre Dağılımı E-BELEDİYE HİZMETLERİNİ KULLANMA EĞİLİMİ HER HANGİ BİR E- BELEDİYE HİZMETİ KULLANMAYACAKLAR E-BELEDİYE HİZMETİNİ KULLANABİLECEĞİNİ DÜŞÜNENLER TOPLAM BİLGİSAYARI KULLANMA DURUMU KULLANMIYOR KULLANIYOR sayı % 28,6% 11,6% 12,8% sayı % 71,4% 88,4% 87,2% TOPLAM sayı % 100,0% 100,0% 100,0% Tablo 5: Bilgisayar Kullanma Durumu ve E-Belediye Hizmetlerini Kullanma Eğilimi Arasındaki İlişkiye Ait Bulgular χ 2 sd p (Sig.) Pearson Chi-Square 15, ,000 Analiz sonucuna göre (Ki-kare istatistiği=15,202) p=0,000<0,05 olduğundan H0 hipotezi ret edilir ve Ha: Vatandaşın E-Belediye hizmetlerini kullanma eğilimi, bilgisayar kullanma durumuna göre farklılık göstermektedir hipotezi kabul edilir. Bilgisayar kullananların E- Belediye hizmetlerini kullanma eğilimi, bilgisayar kullanmayanlardan daha fazladır.

12 5.Sonuç ve Değerlendirme Genelde E-devlet, özelde ise E-Belediye uygulamalarının başarıya ulaşabilmesi için bilgi ve iletişim teknolojilerine yatırım yapılması ve bu yatırımların sürekli güncellenmesi gerekmektedir. Ancak fiziki anlamda yatırımlar, bu uygulamaların amacına ulaşmasında yeterli görülmemektedir. Bilgi çağının ortaya çıkardığı bu kolaylıklardan yararlanacak olan insan unsuru unutulmamalıdır. Aksi halde teknik donanımı tam, fakat iyi işlenmiş insan unsurunun yokluğu veya azlığı dolayısıyla yarım kalmış bir sistem garabeti ortaya çıkar. Devletin teknik olarak hazır olması yanında, hizmetten yararlanacak vatandaşların da bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanabilmesi, kamu hizmetlerinin dijital ortamda sunulabilmesi için gereklidir. (Oğurlu, 2010) Bu çalışmada belediyelerin web sayfalarının teknik olarak ve içerik açısından yeterli olup olmadığı değil, var olan hizmetlerin vatandaşlar tarafından bilinirliliği araştırılmıştır. Yaptığımız çalışmada Rize ve İlçe Belediye sınırları içinde yaşayan vatandaşlara, sunulan e- belediye hizmetlerinin farkında olup olmadıklarını ölçmek için çeşitli sorular yöneltilmiştir. Anketlere verilen cevaplara göre vatandaşların çoğunluğunun lise ve lise üstü eğitim almış olmalarına rağmen, daha önce internet ve bilgisayar kullanımı ile ilgili herhangi bir eğitim almadıkları ve belediyelerinin e-belediye hizmetlerinin olup olmadığını bilmedikleri görülmüştür. Bu da okulların bilgisayar ve internet ile ilgili verdiği eğitimlerin yetersiz olabileceğini düşündürmektedir. E-belediye sistemine vatandaşı entegre edebilmek için öncelikli olarak onlara sistemli bir bilgisayar ve internet eğitimi verilmeli ve e-belediye sisteminin uygulanmasının çağın bir gerekliliği olduğu algısının yaratılması gerekmektedir. Çalışmada vatandaşların e-belediye sitesine güvenip güvenmediklerini ölçmek için Ebelediye sitesinde kişisel bilgilerinizi ve kredi kartınızı güvenerek kullanır mısınız sorusu sorulmuş ve yine büyük çoğunluğunun Kullanmam cevabını verdiği ya da kararsız kaldığı görülmüştür. Vatandaşın bu anlamda güvenini artırmak için, kurulan belediye web sayfalarının güvenlik seviyelerinin artırılması ve vatandaşı ikna konusunda yeterli tanıtım çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Araştırmada internet ve bilgisayar kullanım düzeyleri ile e-belediye hizmetlerini kullanma eğilimi arasındaki ilişkiler de ortaya konulmaya çalışılmış, yapılan testlerde vatandaşların bilgisayar ve internet kullanım düzeyleri ve e-belediye hizmetlerini kullanma eğilimleri arasında anlamlı ilişkiler olduğu görülmüştür. İnternet ve bilgisayar kullanım düzeyleri yüksek olan vatandaşların hizmetlerden yararlanabileceklerini düşünme oranlarının, kullanım

13 düzeyleri düşük olan vatandaşlara göre yüksek olduğu gözlenmiştir. Bu sonuç bilgisayar ve internet eğitiminin e-belediye hizmetlerinin kullanımının artmasında vazgeçilmez bir unsur olduğunu ortaya koymaktadır. Buna bağlı olarak devletin de bilgi ve iletişim teknolojileri alanında yapılacak eğitimlere yeterli bütçe ayırması gerekmektedir. Sonuç olarak küreselleşmenin yoğun olarak yaşandığı, rekabet koşullarının arttığı bir konjonktürde bilgi ve iletişim teknolojilerinden faydalanmak elzem olmuştur. Yerel yönetimler de, dünyayla rekabet edebilmek için e-belediye hizmetlerini geliştirmeli, vatandaşı bu hizmetlerin gerekli olduğu konusunda ikna etmeli, sisteme güvenmeleri doğrultusunda çalışmalar yürütmelidir. Vatandaşların bu hizmetlere rahat bir şekilde ulaşabilmeleri için de uygun maliyetli bilgisayar ve ucuz internet bağlantısının devlet eliyle sağlanması olanakları zorlanmalıdır. E-devlet ve e-belediye sisteminin amacına ulaşabilmesi için teknolojiye ve insana yatırımın birlikte düşünülmesi gerektiği gerçeği unutulmamalıdır.

14 KAYNAKÇA Arslan, M., Sevcan, K. A., & Pınar, B. K. (2007). e-iş, e-devlet,e-tik. Ankara: Siyasal Kitabevi. Çoruh, M. (2008). Belediyeler ve İnternet. inet-tr 08 - XIII. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri (s. 4-5). Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi. Çoruh, M. (2009). Kent Bilişim Sistemi ve e-belediye. Akademik Bilişim'09-XI. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri (s ). Şanlıurfa: Harran üniversitesi. Henden, H., & Henden, R. (2005). Yerel Yönetimlerin Hizmet Sunumlarındaki Değişim Ve e-belediyecilik. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (14), İnce, M. (2001). Elektronik Devlet Kamu Hizmetlerinin Sunulmasında Yeni İmkanlar. Ankara: DPT. Oğurlu, Y. (2010). İdare Hukukunda "E-Devlet" Dönüşümü ve Dijitalleşen Kamu Hizmeti. İstanbul: XII Levha Yayıncılık. Tarhan, A. (2011). Kamu Yönetiminde Halkla İlişkiler ve E-Devlet. Konya: Palet Yayınları.