İstanbul Teknik Üniversitesi 1.İş Sağlığı ve Güvenliği Çalıştayı GEMİ İNŞAATI SANAYİNDE İŞ KAZALARININ ANALİZİ ÖZET

Transkript

1 İstanbul Teknik Üniversitesi 1.İş Sağlığı ve Güvenliği Çalıştayı GEMİ İNŞAATI SANAYİNDE İŞ KAZALARININ ANALİZİ Barış Barlas İTÜ Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi, ÖZET Bu çalışmada, yurdumuzda gemi inşaatı sanayinde meydana gelen iş kazaları incelenmiştir. Tersanelerde işçilerle bir anket yapılarak, çalışanların eğitimsel ve sosyal durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kazaların önüne geçebilmek için yapılması ve dikkat edilmesi gerekenler anlatılmıştır. Sonuç bölümünde kazaların önlenebilmesi için gerekli bazı önermeler yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Tersaneler; İş kazaları; Ölüm oranları; İş güvenliği. 1. Giriş Ülkemiz diğer tüm sanayileşen ülkeler gibi yapılan yeni sanayi yatırımları neticesinde artan üretim ve aynı zamanda artan iş kazaları sürecinden geçmektedir. İş kazaları kaçınılmaz bir sonuç mudur? Basit bir yaklaşım ile ne kadar çok üretim o kadar çok iş kazası mıdır? Tüm iş kazaları neredeyse önlenebilir. İş kazalarına ait raporlar okunduğu zaman her iş kazasının önlenmesinin mümkün olduğu görülür. Ancak gerçekte iş kazaları bir noktaya kadar önlenebilir. Sıfır kaza mümkün değildir, çünkü kaza olayı zaten normal şartlarda olması beklenmeyen bir olaydır. Ne kadar önlem alınırsa alınsın bir zaman mutlaka beklenmeyen bir kaza olayı 59

2 gerçekleşir. Kaza olana kadar insanların göremediği yeni bir önlem, böyle bir kazanın ilerde tekrarlamaması için bundan sonra dikkate alınır. Başlangıçta alınması gereken önlemler biraz maliyetli görülse bile gerçekte çok daha verimlidir. Yurdumuzda gemi inşaatı sanayi, ilkokul mezunundan doktoralı mühendise kadar tüm eğitim seviyelerine istihdam sağlayan, gelişmiş bir yan sanayine arka çıkan, teknoloji transferini cezbeden, yat ve deniz turizmini destekleyen, ihracatı artıran ve ülkenin savunma ihtiyaçlarına katkıda bulunan önemli bir sanayi koludur. SGK iş kazaları istatistiklerinde gemi inşaatı sektörü Diğer Ulaşım Araçları İmali sınıfına girmektedir. Son on yılda yurdumuzda tersanelerde ardı ardına gelen ölümlü iş kazası haberleri, Türkiye Gemi İnşaatı sektörünü yaşanan iş kazaları aracılığı ile zaman zaman kamuoyunun gündeminde ön sıralara çıkarmıştır yılları arasında Türkiye Gemi İnşaatı sektörü, dünya ticaret hacmi ve buna bağlı olarak navlun fiyatlarının da artması sebebiyle, ciddi bir atılım yapmış, 2004 yılından bu yana da, gemi inşaatı sektöründeki canlanmaya paralel olarak, iş kazalarının sayısı yükselmiş, ölümlü iş kazalarının sayısında ise ortalama %60 dan fazla bir oranda artış gerçekleşmiştir. Ancak çıkarılan bu sonuçlara ve kazaları önlemek için yapılan uygulamalara rağmen, yıllardır süre gelen iş kazalarında önemli bir azalma olmamıştır. İş kazalarıyla ilgili rakamların, tersanelerde yıllık üretim miktarlarındaki değişimlerle de karşılaştırılması gerekmektedir. Özellikle aynı istihdam düzeyindeyken yaşanan sipariş azalması ve iş durgunluğu, iş kazalarının da sayısal olarak azalmasına neden olmaktadır. 2. İş Kazaları, Nedenleri ve Kategorileri İş kazası; beklenmedik bir zamanda ve beklenmedik şekilde, dikkatsizlik, bilgisizlik, ehliyetsizlik, ihmal veya tedbirsizlik gibi nedenlerle, önceden planlanmamış, çoğu kez kişisel yaralanmalara ve ölümlere, makineler ile araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay olarak tanımlanabilir. İşyerindeki çeşitli etkenler çalışan insan üzerinde doğrudan ve dolaylı yollardan çeşitli etkilere yol açmaktadır. Doğrudan etkiler sonucunda iş kazaları, dolaylı etkiler sonucu ise meslek hastalıkları ortaya çıkmaktadır. İşyerindeki çevresel, kişisel ve yönetimsel olumsuz çalışma koşullarının etkileri, kendisini iş kazaları şeklinde kendini 60

3 göstermektedir. Ek olarak, iş kazalarının oluşmasında sosyolojik, psikolojik ve fizyolojik birçok etken de rol oynamaktadır. Kişisel faktörler olarak yetersiz bilgi ve yetenek, yetersiz fiziksel güç, yetersiz motivasyon, psikolojik ya da zihinsel sorunlar sayılabilir. Çevresel faktörler olarak hatalı makina, uygun olmayan çalışma standartları, ortamdaki yüksek gürültü, çok sıcak veya soğuk çalışma koşulları, ortamdaki görüş mesafesi örnek olarak verilebilir. Yönetimsel faktörler ise uygun olmayan çalışma yöntemleri ve uygun olmayan iş emirleri sayılabilir. Tablo 1: İş kazalarının temel nedenleri ve alınacak tedbirler (4M4E). Man (insan) Education (eğitim) Machine (eşyalar) Engineering (eşya tasarımı) 4M 4E Media (çevre) Environment (ortam) Management (kontrol) Enforcement (kontrol) Kazaların nasıl oluştuğunun temel nedenleri bularak ortaya çıkarmak ve etkili bir kontrol mekanizması kurarak kazaları önleyici tedbirleri oluşturmak çok önemlidir. Kazaların temel nedenleri; insan, eşya, çevre ve kontrol faktörlerinden, kazaları önleyici tedbirler ise eğitim, eşyanın tasarımı, ortam ve kontrol faktörlerinden kaynaklanmaktadır. Tablo 1'de verildiği üzere, bu temel nedenler ve tedbirler arasındaki ilişki kısaca 4M4E (Man, Machine, Media, Management; Education, Engineering, Environment, Enforcement) olarak bilinmektedir (Chiba ve diğ. 2005, Suzuki ve diğ. 2008). Tablo 2'de kaza kategorileri ve kaza tipleri gösterilmiştir (Barlas 2011, Barlas 2012a). İş kazalarının önlenmesine yönelik olarak yapılacak çalışmalarda istenilen sonuca ulaşılabilmesi için temel nedenlerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. 61

4 Tablo 2: Kaza kategorileri ve kaza tipleri. Kaza kategorisi Kaza tipleri Algılama kazaları Farkında olmadan yapılan hatalar sonucu oluşan kazalar Unutma kazaları Konsantrasyon eksikliği veya işe verilen ara sonucunda unutma kazaları İhmalkarlık kazaları Refleks sonucu veya bilinçsizce yapılan hatalar Muhakeme kazaları Yanlış karar verme veya deneme-yanılma sonucu oluşan kazalar Eylem kazaları Yetersiz beceri, düzensiz ve özensiz iş yapma sonucu kazalar Kasti kazalar Kasti eylem sonucu oluşan kazalar Diğer Uyuşukluk ve sersemlik sonucu kazalar 3. Kaza İstatistikleri Şekil 1 de yılları arasında ABD'de yaş gruplarına bağlı ölümlü iş kazalarının grafiği verilmiştir. Burada görülen veriler fatality rate diye tanımlanan, her 100 bin işçide kaç işçinin öldüğü ile ilgili tanımlanan verilerdir. Bu grafikten görüldüğü üzere, yaş yükseldikçe, gerek algılama ve gerekse de unutma ile ilgili kazalardan dolayı iş kazalarına bağlı ölümler yükselmektedir. Şekil 2 de yılları arasında Türkiye'de yaş gruplarına bağlı ölümlü iş kazaları görülmektedir. Bu grafik ABD deki grafikten çok faklıdır. En çok ölümün görüldüğü yaş grubu arası yaş grubudur. Bu yaş grubu belkide en az ölümlü iş kazasının beklendiği yaş grubu olmalıdır. Çünkü bu yaş grubundaki kişiler, sektörde ortalama 20 yıldır çalışıyorlardır. Tecrübeli bir gruptur. Buna ek olarak fiziksel ve bedensel olarak en güçlü ve kontrollü ikinci iyi gruptur. Oysa, en çok ölümlü kazalar bu gruptadır. Bunun nedeni ise, bu yaş grubundaki kişilerin, kendilerine çok fazla güvenmesidir. Bana birşey olmaz, ben kaç yıldır burada çalışıyorum tarzında bir mantık, bu gruptaki ölümcül kazaların sayısındaki artışın temel nedenidir. 62

5 üstü Şekil 1: yılları arasında ABD'de yaş gruplarına bağlı ölümlü iş kazaları (1/100,000) üstü Şekil 2: yılları arasında Türkiye'de yaş gruplarına bağlı ölümlü iş kazaları (1/100,000). Tablo 3 te Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında Türkiye gemi inşaatı sanayinde çalışan sayıları, ölümle sonuçlanan kazalar ve ölüm oranları verilmiştir. En yüksek ölüm oranı, navlun fiyatlarının Eylül 2008 e kadar 63

6 en yüksek olduğu ve buna paralel olarak gemi inşaatı aktivitesinin tavan yaptığı 2008 yılında gerçekleşmiştir. 11 yıllık süre içerisinde toplam 126 tersane çalışanı iş kazası neticesinde hayatını kaybetmiş, ortalama ölüm oranı (fatality rate) 52.3 olmuştur. Yani 11 yılın ortalaması olarak, her yıl tersanede çalışan her yüzbin işçiden ortalama 52 işçi hayatını kaybetmektedir. Türkiye imalat sektörü ile kıyaslandığında gemi inşaatı sanayindeki ölüm oranları, imalat sektörü ölüm oranlarından 3.5 kat daha fazladır (Barlas 2012b). Tablo 3: Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında Türkiye gemi inşaatı sanayinde çalışan sayıları, kaza oranları. Yıl Çalışan sayısı Ölümlü kaza Ölüm oranı(1/100000) =126 Ort = 52.3 Tersanelerde en yüksek ölümlü kazalar Pazartesi ve Cumartesi günlerinde gerçekleşmiş, en az ölümlü kazanın olduğu gün ise Çarşamba ve Pazar günleridir. Ortalama hava sıcaklığına bağlı ölümlü kaza sayıları değerlendirildiğinde, en tehlikeli ayların Mayıs-Ağustos arası aylardır (Barlas 2012a). Şekil 3 te gün bazında ölümlü kazalar ve Şekil 4 te ortalama hava sıcaklığına bağlı ölümlü kazalar görülmektedir. 64

7 Ölümlü kaza sayısı Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Pazar Şekil 3: Günlere bağlı ölümlü kaza sayıları. 30 Ölümlü kaza Ölümlü kaza sayısı Ortalama sıcaklık ⁰C Sıcaklık ⁰C Şekil 4: Ortalama hava sıcaklığına bağlı ölümlü kaza sayıları yılına kadar Türkiye gemi inşaatı sektörü, dünya ticaret hacmi ve buna bağlı olarak navlun fiyatlarının da artması sebebiyle, ciddi bir atılım yapmıştır. Tuzla Özel Sektör Tersaneler Bölgesi nde 2003 yılından 2009 yılına kadar gemi inşaatı sektöründeki canlanmaya paralel olarak, ölümlü iş kazalarının ve inşa edilen gros ton (GT) başına meydana gelen kaza oranları yükselmiştir. Tablo 4 te Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında Türkiye de gemi inşaatı sanayinde tamamlanan gemiler ve GT başına ölüm oranları verilmiştir. Tamamlanan gemi verileri SAJ den derlenmiştir (SAJ 65

8 2014). Bu tablodan görülmektedir ki, ortalamada inşa edilen her GT luk gemi için bir işçi, iş kazası sonucunda hayatını kaybetmiştir. Üretime bağlı, iş kazaları açısından en tehlikeli yıllar 2004, 2005, 2008, 2012 ve 2013 yılları olmuştur. Tablo 4: Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında Türkiye gemi inşaatı sanayinde tamamlanan gemiler ve GT başına ölüm oranıları. Yıl Ölüm oranı Tamamlanan gemi (1000GT) GT başına ölüm oranı (1000) GT başına ölüm (1000) Ort= Tersanelerde Ocak Aralık 2014 yılları arasında ölümle sonuçlanan kazaların nedenlerine göre dağılımı Tablo 5'te verilmiştir. Tersanelerde meydana gelen iş kazalarının istatistiksel olarak incelenmesi sonucu beş ana neden öne çıkmaktadır; yüksekten düşme, cisim çarpması/çarpışma/ezilme, yangın/patlama, elektrik çarpması ve suda boğulma. 66

9 Tablo 5: Türkiye gemi inşaatı sanayinde Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında meydana gelen ölümcül kazaların sınıflandırılması. Ölüm nedeni Ölümlü kaza sayısı Ölümlü kaza yüzdesi Yüksekten düşme 38 %30.2 Cisim çarpması, çarpışma, ezilme 29 %23.0 Yangın ve/veya patlama 23 %18.3 Elektrik çarpması 17 %13.5 Suda boğulma 14 %11.1 Diğer (kalp krizi, zehirlenme) 5 %3.9 Toplam 126 %100 Tablo 6: Türkiye gemi inşaatı sanayinde Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında meydana gelen ölümcül kazaların oluş esnasındaki yerlerine göre sınıflandırılması. Ölüm nedeni Gemi Tersane Yüksekten düşme 17 (13.5%) 21 (16.7%) Elektrik çarpması 9 (7.1%) 8 (6.3%) Yangın ve/veya patlama 21 (16.7%) 2 (1.6%) Cisim çarpması, çarpışma, ezilme 4 (3.2%) 25 (19.8%) Suda boğulma 13 (10.3%) 1 (0.8%) Diğer 4 (3.2%) 1 (0.8%) Toplam 68 (54.0%) 58 (46.0%) Meydana gelen ölümcül kazaların oluş esnasındaki yerlerine göre sınıflandırılması ise Tablo 6 da gösterilmiştir. Ayrıca, meydana gelen ölümcül kazaların yerlerine göre sınıflandırılması ise Tablo 7 de 67

10 sunulmuştur. Ölümcül kazaların %54 ü gemide, %46 sı ise tersane bünyesinde meydana gelmiştir. Gemide meydana gelen kazaların 3/5 i kapalı bölmelerde meydana gelmiştir. Tersanede meydana gelen kazalarda ise risk açısından üretim atölyeler ve kızak ilk sırayı almaktadır. Daha sonra iskeleler, tersane bünyesindeki en riskli ikinci bölgedir. Tablo 7: Türkiye gemi inşaatı sanayinde Ocak 2004 ve Aralık 2014 yılları arasında meydana gelen ölümcül kazaların yerlerine göre sınıflandırılması. Kaza yeri Ölümlü kaza sayısı Ölümlü kaza yüzdesi Gemi 55 %43.7 Güverte ve ambar 22 %17.5 Kapalı bölmeler 33 %26.2 Tersane 71 %56.3 İskele 20 %15.9 Üretim atölyeleri ve kızak 28 %22.2 Vinç ve kreyn 9 %7.1 Deniz 14 %11.1 Toplam 126 % Sonuç ve Değerlendirme İş Sağlığı ve Güvenliği gözüyle bir kazaya bakıldığında, kazanın sorumlusu kimler, suçlu kim diye aramak yerine, kazanın temel nedenleri aranmalıdır. Kazanın temel nedenleri bulunabilirse, gerekli önlemler alınarak, olası sonraki bir kaza önlenebilir. Ayrıca eğer bu kazaya ait bilgiler paylaşılabilirse diğer benzer işletmelerdeki kazalar da önlenebilir. İş kazalarını en aza indirmek ve meydana gelen kazaların tekrarlanmasını önlemek için küçük iş kazalarının araştırılması en az büyük kazaların incelenmesi kadar önemlidir. Tersanelerde meydana gelen iş kazalarının detaylı istatistiklerinin tutulması önem arz etmektedir. Gemi inşaatı sanayinde meydana gelen kazaların temel sebepleri: 68

11 Çalışanların düşük eğitim seviyesi, Çalışma ortamının düzensiz olması, Öğle yemeği etkisi, Uygun olmayan hava koşulları, KKE ların uygun şekilde kullanılmaması, İşyerinde yorgun ve uykulu olmak, Gemi inşa alanlarının yetersizliği, Uygun olamayan eğitim ve talim, Sertifikasyon eksikliği, Yoğun iş yetiştirme baskısı, Sıklıkla fazla mesaiye kalmak, Taşeron işçisi olmak. Kazaları önleyici 4E tedbirlerinden eğitim (education), eşyanın tasarımı (engineering), ortam (environment) ve kontrol (enforcement) faktörlerine göre alınabilecek önlemler için risk unsuru içeren yerler ve bölgeler, kaza nedenlerine göre şu şekildedir: Yüksekten Düşme Yeni inşa edilen geminin güverte, blok kenarları, menhol, ambar vb. yerlerinde düşmeye karşı korkuluk olmaması, Kızak kenarlarında düşmeye karşı korkuluk olmaması, Havuz kenarlarında düşmeye karşı korkuluk olmaması, Platform ve merdivenlerde korkuluk olmaması, Tamir bakım gemilerinde gemi içi dik merdivende tedbir alınmaması, İskelelerde ara korkuluk bulunmaması, Güvertedeki ızgaralarda boşluk olması, Zorunlu olduğu halde iskele kurma sökme planı hazırlanmamış olması, İskelelerde uygun olmayan platformlar, İskeleye iniş çıkış merdivenleri olmaması, İskele kurma sökme planı hazırlanmamış olması, İskele kurum sökümünde çalışacak işçilere eğitim verilmemesi, Paraşüt tipi emniyet kemeri kullanılmaması, Uygun olmayan seyyar merdiven kullanımı, Yetersiz aydınlatmalı yerler. 69

12 Elektrik Çarpması Elektrik panolarının altında yalıtkan malzeme olmaması, Elektrik panolarının korunaklı kilitli olmaması, Elektrik kablolarının yalıtımının bozulmuş olması, Elektrik kablolarının sıcak, keskin cisim ve su temasına karşı korunmamış olması, Kaçak akım rölesi olmaması, Elektrik kablolarının periyodik kontrolünün yapılmaması, Makinelerin gövde topraklamalarının olmaması, Statik elektriğe karşı önlem alınmaması, Elektrikçi için kişisel koruyucu donanım bulunmaması, Elektrik ve topraklama tesisatının periyodik kontrolünün yapılmaması, Elektrik tehlikesine karşı güvenlik uyarı işaretlerinin olmaması, Küçük gerilim ile çalışan cihazların fiş priz bağlantılarının farklı olmaması, Seyyar aydınlatma için küçük gerilim kullanılmaması, Seyyar aydınlatmalar temas riskine karşı korunmuyor olması, İşyerinin riskli alanlarında exproof (Explosion Proof) malzeme kullanılmaması, İşyerinde paratoner olmaması, Topraklamanın yalıtımının bozulmuş olması. Yangın Patlama Kimyasalların uygun olmayan depolaması, Ortam ölçüm cihazı olmaması, Sıcak çalışma izin sistemi uygulanmaması, Oksigaz hortumlarının sıcak ve sivri cisim,su temasına karşı korunmamış olması, Oksijen tank mesafelerinin uygun nitelikte olmaması, Cisim Çarpması, Sıkışma, Ezilme İskele, yapılar ve geminin üzerinde çalışılırken çalışanların çalıştıkları malzeme, teçhizat veya el aletlerini düşürmesi, Yük kaldırma işlemlerinde, vinç için uygun halat ve mapa seçilmemesi, 70

13 Yük kaldırma esnasında halatın kopmasıveya vincin tel sapanının yükü taşıyamayarak kopması, Taşıyıcı elemanlarının kırılması sonucu düşen yük, Vinç çalışma kurallarına uygunluğun kontrolünün yapılmaması, Armadör eşliğinde çalışılmaması, Malzemelerin uygun şekilde desteklenmemesi, İskelelerde uygun olmayan platformlar kullanılması, Güvertedeki ızgaralarda boşluk olması, Baret kullanılmaması, Araç veya vinç üzerinden yük kayması veya düşmesi, Gemi sac ve profillerinin stok sahasında uygun bir şekilde ve yükseklikte istiflenmemesi, Vinçle yapılan kaldırma işleminde işaretçi ile operatör arasında düzgün iletişim kurulmaması, Vinç için uygun halat ve mapa seçilmemesi. Suda Boğulma Çalışan işçilerin yüzme bilmemesi. Tersanelerde işlerin büyük bir kısmının taşeron firmalar tarafından yapılması, kaza riskini arttıran bir başka faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Yukarıda bahsi geçen risklerin bertaraf edilmesi neticesinde, çok tehlikeli ve ağır iş sınıfına giren tersaneler daha güvenli hale gelebilecektir. Kaynaklar Barlas, B., Work accidents in Turkish shipbuilding industry and precautions to be taken (in Turkish). Istanbul: The Chamber of Turkish Naval Architects and Marine Engineers Publications. Barlas, B., 2012a. Shipyard fatalities in Turkey. Safety Science, 50 (5), Barlas, B., 2012b. Occupational fatalities in shipyards: An analysis in Turkey. Journal of Naval Arch. & Shipbuilding Industry Brodogradnja, 63 (1), Chiba, T., Aonuma, S., Kusugami, T., Research on Method of Human Error Analysis using 4M4E, JR EAST Technical Review, 5,

14 SAJ, Shipbuilding statistics, The Shipbuilders Assoc. of Japan (SAJ). e.pdf (1 Nisan 2016) Suzuki, F., Aonuma, S., Kusugami, K Development, Introduction and Deployment of JR East Version of the 4M4E Analysis Method, JR EAST Technical Review, 11,