ONKOLOJ HASTALARI Ç N KEMOTERAP EL K TABI

Transkript

1 ONKOLOJ HASTALARI ÇN KEMOTERAP EL KTABI Prof. Dr. F. Rüçhan USLU Uzm. Dyt. Derya BIÇAKLI Ege Üniversitesi Tp Fakültesi Tülay Akta Onkoloji Hastanesi Tbbi Onkoloji Bilim Dal Bornova / zmir, 2013 Meta Basm Matbaaclk Hizmetleri 87 Sok. No. 4 / A Bornova (0.232) metabasim@gmail.com zmir,

2 ÖNSÖZ Kemoterapi uygulanmasna karar verilen bir hasta olarak size yaplacak tedavi ile ilgili tüm bilgileri edinme hakknz vardr. Tedavi gerekçeleri, tedavinin baar oranlar, uygulama biçimi ve süresi, ilaçlarn yan etkileri ve bu yan etkilerle karlamanz durumunda yapmanz gerekenler sizi tedavi eden hekim, hemire, beslenme uzman, psikolog ve dier salk personelinden oluan ekip tarafndan anlatlacaktr. Ayrca anlalmas ve okunmas kolay küçük el kitaplar ile bu sorularn önemli ksmna cevap bulma ansnz da olacaktr. Bu yolla sizlerin tedaviye uyumunuzu kolaylatrarak tedavi baarsn arttrmay ve sizler için daha konforlu bir tedavi süreci elde etmeyi amaçlyoruz. Prof. Dr. F. Rüçhan USLU 3 4

3 BÖLÜM 1. TEDAV BLGLER KEMOTERAP NEDR? Kemoterapi insan vücudunda anormal çoalan ve salkl dokulara zarar veren hücrelerin büyüme ve çoalmalarn durdurmay veya yok etmeyi amaçlayan bir tedavi biçimidir. Kemoterapi doal ya da yapay maddelerden oluan ilaçlarla yaplmaktadr. Tedaviye ilikin yan etkiler bazen sknt verici olsa da bunlarn çounun geçici olduunu, tedavinin bitmesiyle ortadan kalkacan bilmenizde fayda vardr. KEMOTERAP KM TARAFINDAN UYGULANIR? Kemoterapi uygulayan bilim dalna MEDKAL ONKOLOJ veya TIBB ONKOLOJ, bu alanda çalan doktorlara da MEDKAL ONKOLOG veya TIBB ONKOLOG denmektedir. Medikal onkoloji ayr bir uzmanlk alan olup; Medikal Onkolog ünvan 5 5 yllk iç hastalklar uzmanlk eitiminden sonra 3 yl süren yüksek ihtisas eitimi sonras elde edilmektedir. Tedaviniz bir ekip tarafndan yürütülecek olup bu ekip içinde medikal onkologlar dnda cerrahlar, radyasyon onkolojisi uzmanlar, patoloji uzmanlar, radyoloji uzmanlar, nükleer tp uzmanlar, psikiyatri uzmanlar, fizik tedavi uzmanlar, beslenme uzmanlar ve ar uzmanlar yer almaktadr. Hastalk ile ilikili tan, tedavi ve izlem kararlar bu hekimlerin oluturduu konseylerde alnmaktadr. Kemoterapi tedavi sürecinizin sadece bir ayan oluturmaktadr. KEMOTERAP HANG AMAÇLA UYGULANIR? Kemoterapinin temel amac, vücuttaki salkl hücrelere zarar vermeden anormal ve salksz çoalan hücrelerin yok edilmesini salamaktr. Kemoterapi son derece etkili bir tedavi yöntemidir. Baz hastalk tiplerinde tek bana kemoterapi ile tam bir iyileme salanabilirken bazlarnda ise kemoterapi dier tedavi yöntemleri ile birlikte (cerrahi ve n tedavisi) ard arda ya da e zamanl olarak uygulanmaktadr. Bu tedavi yöntemlerinin uygulama ekilleri hastaln tipine, evresine, hastann dier salk sorunlarna ve yana bal olarak farkllklar gösterir. Tedavideki bu farkllklar, özellikle hastalar arasnda Bana neden 6

4 bu ilaçtan vermediniz?, Bana n tedavisi verdiniz ama baka hastalarda uygulamamsnz?, Benim tedavi sürem baz hastalara göre neden ksa? gibi tedavi ile ilikili soru ve endielere sebep olabilmektedir. Tedaviniz ile ilgili tüm sorularnz çekinmeden tedavi ekibine yöneltip, en doru bilgilerin onlardan elde edilebilecei fikrini akldan çkartmaynz. Bunun yan sra yukarda bahsettiimiz nedenlerden dolay her hasta için farkl bir tedavi sürecinin olduunu unutmamalsnz. KEMOTERAPDE KULLANILAN LAÇLAR NELERDR? Kemoterapide kullanlan ilaçlar oldukça çeitlilik göstermektedir. Standart olarak kabul edilebilecek kemoterapi ajanlar temel olarak anormal bölünen hücreleri hedef alr ve bu hücrelerin çoalmasn durdurmay ve yok etmeyi amaçlar. Standart kemoterapi ilaçlarnn yan sra günümüzde sadece tümör hücrelerini öldüren ve normal hücrelere zarar vermeyen hedefleyici ajanlar, baklk sistemini güçlendiren ilaçlar, hormonal ajanlar ve zararl hücrelerin biyolojilerini deitirmeyi amaçlayan ilaçlar artan sklkta kullanlmaktadr. Her ne kadar kemoterapi ilaçlar anormal olarak çoalmakta ve 7 büyümekte olan zararl hücreleri hedefliyorsa da, çou kere normal hücrelere de zarar verebilmektedir. Kemoterapi srasnda ortaya çkan yan etkilerin büyük ksmndan da bu etki sorumludur. Bu nedenle kemoterapi ile birlikte yan etkileri önleyebilmek için çeitli ilaçlar da (bulant önleyici, alerji önleyici, kan deerlerinin dümesini önleyici ilaçlar) yaplmaktadr. KEMOTERAP ZARARLI HÜCRELER NASIL DURDURUR VEYA YOK EDER? laçlar uygulandktan sonra, kan yolu ile tüm vücuda dalrlar. Zararl hücreler ile karlatklarnda bu hücrelerin içine girerek hücrelerin hayati fonksiyonlarna zarar verip çoalmalarn engellerler ve bu hücreleri öldürürler. VERLECEK LAÇLAR NASIL SEÇLR? laç seçimi, tümörün cinsine, vücutta yerletii organa, yaygnlk durumuna, hastann yana, genel durumuna ve mevcut baka hastalklara (kalp hastal, yüksek tansiyon, eker hastal ve böbrek hastal vb.) göre MEDKAL ONKOLOG tarafndan yaplr. Seçilen ilaçlarn dozlar ve uygulama sklna da, yine MEDKAL ONKOLOG tarafndan birçok deiik faktör göz önünde tutularak karar verilir. 8

5 KEMOTERAP HANG YOLLARLA UYGULANIR? Kemoterapi uygulamalar az yoluyla, damar içi ya da kas içine ve kimi kez de direk olarak tümörün olduu bölgeye yani karn, akcier ya da idrar bolu- una ilaç vermek eklinde olabilir. 1- Azdan (Tabletler ve Kapsüller) Baz kemoterapi ilaçlar azdan kullanlabilmek üzere gelitirilmitir. Bu ilaçlar da damardan kullanlan ilaçlar kadar etkilidir. Ayn zamanda damardan uygulanan tedaviler kadar da yan etkilere sahiptirler. Bu nedenle, bu ilaçlarn nasl kullanlacana, ne kadar süre ile alnaca ve ne tür yan etkiler oluabileceine dikkat edilmelidir. Herhangi bir yan etki ile karlatnzda hemen doktorunuz ile temasa geçmeniz uygun olacaktr. Çevrenizde baz hastalarn az yolu ile baz hastalarn da damar yolu ile tedavi aldn görebilirsiniz. Bu tür tedavi farkllklarnn hasta veya hastala göre planlandn unutmayn ve lütfen kendinizi baka hastalar ile mukayese etmeyin. 2- Damar yoluyla (Ampul ve flakonlar) Bu ilaçlar damar yoluna dorudan verilebildii gibi bazen de serum içinde sulandrlarak uygulanrlar. Damar yolu ile tedavi uygulamalarnda hastann genellikle hastaneye yatmas gerekmez. Ancak ilaç 9 verme süresi uzun olan baz youn tedavilerde hastann ilaç uygulamas için hastaneye yatmas gerekebilir. Damar yolu ile uygulanan bu ilaçlar, damardan geçerken tahrie veya damar dna szdnda bölgesel doku hasarna sebep olabildiinden büyük bir dikkatle kullanlmaldrlar. Uzun süreli ve sk kemoterapi alan hastalarda damar yolu sorunlar ortaya çkabilmektedir. Damar yolu sorunu olan hastalara kateter ve port ad verilen cihazlar taklarak tedavi bu cihazlar aracl ile gerçekletirilir. 3- Bölgesel yolla Kemoterapi ile tedavi edilmek istenilen bölgeye dorudan ilaç uygulanmasdr. Örnein karn boluu, 10

6 akcier zar boluu, idrar torbas, kalp çevresi ve beyin-omurilik çevresine özel ineler ile ilaç uygulamas yaplmaktadr. Hangi hasta grubuna uygulanaca doktorlar tarafndan titizlikle alnacak bir karardr. Bu ilemler özel uzmanlk gerektiren ve dikkatle uygulanmas gereken tedavilerdir. haftada bir, 14 günde bir, 21 günde bir veya 28 günde bir uygulanabilir. Tedavi aralklarna uyum göstermeniz, tedavinin baars açsndan çok önemlidir. KEMOTERAP NEREDE UYGULANMALIDIR? Kemoterapi uygulamas son derece ciddi bir itir. Bu nedenle bu tedavi, konusunda deneyimli ve özel eitim alm salk personelinin bulunduu merkezlerde uygulanmaldr. Doktorunuzun onay olmakszn, evde veya eitimli personeli olmayan herhangi bir hastanede tedavi yaptrmaynz. KEMOTERAP UYGULAMA SIKLII VE SÜRES NE KADARDIR? Kemoterapide kullanlacak ilaçlar, bu ilaçlarn dozlar, uygulama ekilleri ve uygulama süreleri hastaln tipine göre farkllk göstermektedir. Ayrca hastann ya, genel salk durumu, hastaln yaygnlk derecesi ve hastalk d salk problemlerine göre de tedaviler deiebilir. Bu nedenle ayn tehisi olan hastalarda bile farkl tedavi emalar uygulanabilmektedir. Tedaviler, damar yolu ile uygulanacak ise, 11 KEMOTERAP ALAN BR HASTA BAKA LAÇLAR KULLANABLR M? Tansiyon yükseklii, kalp hastal, eker hastal, enfeksiyon gibi pek çok salk sorunu, sizde de tandan önce veya sonra ortaya çkabilir. Bu hastalklar için kullanlan ilaçlarn büyük ksmnn kemoterapi üzerine olumsuz bir etkisi yoktur. Ancak baz ilaçlar 12

7 kemoterapi ilaçlar ile etkileebilir. Bu nedenle kullandnz tüm ilaçlar yazl bir liste eklinde tutunuz ve mutlaka doktorunuza bildiriniz. TIP DII TEDAVLER Hastalnzn çevrenizdeki insanlar tarafndan örenilmesinden sonra, pek çok kii tarafndan size tp d çeitli tedavi yöntemleri önerilecektir. Örnein çeitli otlar ve tohumlar, baz balklar, köpek bal kkrda gibi pek çok tedavi önerileri ile karlaabilirsiniz. Tüm bu önerilen yöntemlerin hiçbir bilimsel dayana olmayp, söylentilerin aksine bu tedavilerin herhangi bir baarsnn olmad bilimsel olarak kantlanmtr. Genellikle bu tür yöntemler, hastalarn ve yaknlarnn zaaflarndan faydalanarak üne kavumak ya da ekonomik çkar salamak isteyen kiiler tarafndan araç olarak kullanlmaktadr. Özellikle çeitli gazete ve televizyonlarn reyting elde etmek amacyla hemen her gün mucize tedaviler bulunduu eklinde haberler yaptn ve bu haberlerin hiçbirinin bilimsel temellere dayal olmadn üzülerek izlemekteyiz. Sizlere doktorlarnz tarafndan uygulanan tbbi tedaviler uzun yllar binlerce hasta üzerinde denenmi, etkinlii bilimsel olarak kantlanm ve yan etkileri bilinen ilaçlardr. Ülkemizde onkolojide kullanlan tüm ilaçlar Amerika 13 Birleik Devletleri ve Avrupa Birlii nin salk otoriteleri tarafndan da onaylanm ilaçlardr. Bu ilaçlarn etkinliini, tüm yan etkileri ve dier ilaçlarla etkile- imleri doktorlarnz tarafndan bilinirken, tp d tedavilerin etkinlikleri bilinmemektedir. Ayrca bu ilaçlarn içindeki maddelerin vücudunuza ve uygulanan tbbi tedavilere olumsuz baz etkilerinin olabileceini de unutmaynz. Nasl ki herhangi bir yaralanma durumunda, kalp damarlarnz tkandnda, yüksek tansiyon ya da eker hastal tedavisinde tbbi yöntemlere bavuruyor ve tp d tedavi yöntemlerine bavurmuyorsanz onkolojik hastalklarn tedavisinde de etkinlii kantlanm tbbi yöntemlere bavurmalsnz. Bu tür tedavileri hala kullanmak istiyorsanz mutlaka doktorunuza bu konuda bilgi veriniz. Çünkü bitkisel, doal, hiç bir yan etkisi yok diyerek kullandnz bu yöntemler, gerçek tedavinizin etkinliini azaltp, baz kan deerlerinizin bozulmasna ve organlarnzn zarar görmesine yol açabilir. TEDAV DÖNEMN Y GEÇRMEK ÇN NE YAPMALIYIM? Tedaviniz süresince olumlu bir bak açsna sahip olmanz, iyilemeniz açsndan en az kullandnz ilaçlar kadar önem tamaktadr. Sakin, dayankl ve 14

8 umutlu olmanz baklk sisteminizi güçlü klarak, hem hastalnz daha kolay yenmenizi hem de tedaviyi daha az yan etkiyle geçirmenizi salar. Tedavi srasnda ortaya çkabilecek yan etkilerin çounun geçici olduunu unutmaynz. Olabilecek yan etkileri önceden bilip bunlara kar önlemlerinizi alrsanz, bu yan etkilerle rahatlkla baa çkabilirsiniz. Skntl durumlarnzda çevrenizden ve doktorunuzdan yardm istemekten, soru sormaktan çekinmeyin. Vücudunuzun sesini dinleyin. Kolay yoruluyorsanz yaptnz ileri veya etkinlikleri azaltn ya da ileri yaparken araya dinlenme zamanlar ayrn. Kendinizi iyi hissettiiniz zamanlar gücünüzün yettii ve doktorunuzun izin verdii ölçüde i ve aile hayatnz sürdürün. Hastaln sizi deil, sizin hastal yönettiinizi asla unutmayn. Dengeli beslenin çünkü besinler vücudunuzun kendini tamir etmesini salar ve enerji verir. Tedavi düzeninizi mümkün olduunca asla bozmayn. Tedavi günlerinizi çok acil durumlar dnda kesinlikle aksatmayn. Doktorunuzla koridorlarda ayaküstü görümenin hatalara yol açabileceini unutmayn. Doktorunuzla dosyanzla birlikte poliklinikte veya sakin bir ortamda konumaya gayret edin. Unutmaynz ki bu ekilde doktorunuz size daha çok zaman ayracak, daha doru deerlendirme yapabilecek ve size daha yararl olacaktr. Doktorunuzla görüme gününden önce aklnza taklan sorular varsa bunlar unutmamak 15 için mutlaka evde sorularnzdan oluan yazl bir liste oluturun ve sorularnz yantlarn anladnzdan iyice emin oluncaya kadar tek tek sorun. Hastaneden ayrlrken bir sonraki ziyaret zamannz ve neler getirmeniz gerektiini mutlaka sorun. Randevu almadan hastaneden ayrlmayn. KEMOTERAP UYGULAMASI SIRASINDA NELER YAPMALISINIZ? 1. Kemoterapi günü sabah hafif ve bulant hissi yaratmayacak bir kahvalt (örn: simit, bir parça peynir, birkaç adet kraker v.b) yaparak hastaneye geliniz. 2. Eer doktorunuz gelmeden önce azdan almanz gereken herhangi bir ilaç konusunda sizi uyardysa, bu ilac da önerilen dozda alnz. 3. Rahat edebileceiniz bir pozisyon alnz. Hemireniz size ilemlere balamadan önce neler yapacan anlatacaktr. 4. Damardan ilaç uygulamas srasnda inenin bulunduu yerde ar, kzarklk, yanma, batma hissi duyduunuzda doktorunuza ya da hemirenize hemen haber veriniz. Bu ilaç damar dna çkyor demektir ve ilaç uygulamas hemen durdurulacaktr. 16

9 5. laç uygulamas srasnda meydana gelen herhangi bir rahatszlk verici durumu (terleme, titreme, yüzde ve vücutta ani gelien kzarklk, fenalk hissi v.b) hemirenize veya doktorunuza acilen haber veriniz

10 BÖLÜM 2. YAN ETKLER KEMOTERAPDE OLUABLECEK YAN ETKLER NELERDR? Kemoterapi günümüzde yaygn olarak kullanlan bir tedavi yöntemidir. Hastalkla mücadelede oldukça ümit verici etkilerinin yan sra, kemoterapide kulanlan ilaçlar, vücudunuzdaki normal hücreleri de etkileyerek baz istenmeyen yan etkilere neden olabilir. Bu durum hasta bireylerin, hastaln etkilerinin yan sra tedavinin yan etkilerinin yaratt sorunlarla da mücadele etmelerine neden olmaktadr. Ortaya çkabilecek bu sorunlar çözümlemek tedavi ve bakmla ilgilenen salk personelinin görevidir. Fakat baz uygulamalar hastalarn kendilerinin de örenmesi gerekmektedir. Çünkü kemoterapi alp eve gittiklerinde, hasta ve hasta yaknlar bu sorunlarla 19 ba baa kalacaktr. Evde yaplacak olan bu uygulamalar yan etkilerin önlenmesini ve tedavisini kolaylatracaktr. Kemoterapi daha önce de belirtildii gibi, sadece zararl hücreleri ortadan kaldrmaz, normal ve salkl hücrelere de zarar verebilir. Özellikle hzl çoalan saç, kemik ilii, sindirim sistemi ve üreme sistemi hücreleri en fazla etkilenen normal hücrelerdir. Bunlara bal olarak da kemoterapi ile en sk bulant, kusma, saç dökülmesi, adet düzensizlikleri, hazmszlk, kabzlk, ishal, az yaralar, yorgunluk, kan hücrelerindeki azalmaya bal enfeksiyonlara yatknlk, kanszlk, kanamaya eilim gibi sorunlarla karlalmaktadr. Kemoterapide uygulanan ilaçlarn yan etkileri her hastada farkldr. Bu nedenle hastalarda, mevcut hastalklarna ve uygulanan ilaçlara göre yan etkilerde farkllklar görülmektedir. Ayn ilaç bir hastada önemli bir yan etki oluturmayabildii gibi baka bir hastada ciddi yan etkilere neden olabilmektedir. Burada unutmamanz istedi- imiz en önemli nokta aada anlatlan yan etkilerin tümünün sizde görülmeyebileceidir. Listenin uzun olmasndan dolay endieye kaplmaynz. Bu kitabn amac olas tüm yan etkiler konusunda sizi bilgilendirerek tedbir alabilmenizi salamaktr. Sizde tüm tedavi süresince hiçbir yan etki görülmemesi de söz konusu olabilir. Ayrca yan etkiler konusunda 20

11 kendinizi iyi eiterek ve tedavi ekibi ile yakn diyalog kurarak yan etkilerin büyük bir ksmn kontrol altna alabilirsiniz. Bu yan etkilerin çok büyük ksm ilacn kesilmesi ile tamamen ortadan kalkacaktr. Daha sonraki tedavilerinizde de benzer sorunlar yaamamanz için gerekli tedbirler alnacaktr. Tedavi sürecinde doktorlarnz yan etkileri deerlendirmek amac ile düzenli olarak kan biyokimya testlerini (böbrek ve karacier fonksiyonlar), kan saym (hemogram) ve idrar testlerini yaptracaklardr. A- ERKEN DÖNEMDE ORTAYA ÇIKABLECEK YAN ETKLER 1- Alerjik reaksiyonlar: Çok sk olmamakla birlikte kemoterapi ilaçlar uygulanrken baz alerjik reaksiyonlar ortaya çkabilir. Uygulama srasnda kendinizi kötü hissettiinizde veya herhangi bir anormal durumda hemirenize veya doktorunuza haber veriniz (fenalk hissi, çarpnt, terleme, yüzde ve vücutta ani gelien kzarklk, bulant-kusma, nefes darl, karn ars, kant ve deri döküntüleri gibi). 2- ne giri yerinde ar, ilik veya kzarklk: Bu gibi durumlarda ilaç damar dna kaçm olabilir. Hemen hemirenize veya doktorunuza haber veriniz, böylelikle gerekli önlemler hzla alnacaktr. Genellikle ilacn çeidine göre, doktor ve hemirenizin size önerecei ekilde arl bölgeye souk veya scak uygulamalar yapnz. 3- Bulant ve kusma: Kemoterapide kullanlan ilaçlar beyinde yer alan kusma merkezini ve midenizi uyararak kusmaya neden olabilir. Bulant ve kusmann iddeti, kullanlan ilacn tipine, dozuna ve sizin kiisel baz özelliklerinize göre deikenlik gösterebilir. Günümüzde gelimi ilaç teknolojileri sayesinde bulant-kusma yaknmalar çok büyük oranda kontrol 21 22

12 altna alnabilmektedir. Bulantnzn olmamas için size kemoterapi öncesinde bulanty önleyici ilaçlar uygulanacaktr. Bunun yan sra size evde kullanmanz için de bulant önleyici ilaçlar verilecektir. Bulantkusma önleyici ilaçlarnz kullanmanza ramen yaknmalarnz devam ediyor ise doktorunuz ile mutlaka görümelisiniz. Doktorlarnz gerekli önlemleri alacaktr. Bulant ve kusma yaknmalarnz çounlukla ilk 24 saatte balayabilir. Ancak baz hastalarda daha sonraki günlerde balayan ve 7 10 gün sürebilen yaknmalar olabilir. Baz hastalarda ise psikolojik kökenli kusmalar görülebilmektedir. Bu durumda genellikle hastalar daha önceki tedaviyi hatrlayarak psikolojik olarak etkilenir ve tedaviden birkaç gün önce beklentisel bulant-kusma olabilir. Böyle bir durumda, doktorunuzu mutlaka bilgilendiriniz. Uygun ilaçlarla bu yaknmalar büyük oranda kontrol altna alnacaktr. Bulant ve kusma için alabileceiniz önlemler nelerdir? 1. Bulant ve kusmann mutlaka ortaya çkaca ön yargsna kaplmaynz. Unutmaynz ki sizde hiçbir yaknma ortaya çkmayabilir. 2. Tedaviye hafif yiyecekler yiyerek geliniz. 3. Tedaviden hemen önce ve sonra 1 2 saat bir ey yemeyiniz. 4. Uygulama sonrasndaki ilk günlerde sv ve yumuak gdalar tercih ederek az ve sk yemeye çalnz. 5. Özellikle bulant dönemlerinde su ve sv gdalar yemeklerinizle beraber deil, öünden bir saat önce veya sonra içmeye çalnz. 6. Bulant dönemlerinde sevdiiniz yemekleri tercih etmeyiniz. Bu daha sonra o yemeklerden tiksinmenize neden olabilir. 7. Yal, çok tatl ve kzartlm gdalardan kaçnarak lk/souk ve kokusuz yiyecekleri tercih ediniz. 8. Fazla baharatl, kendine has keskin kokusu olan gdalardan kaçnnz. 9. Yemekleri iyice çineyerek yiyiniz. 10. Mümkünse bulant dönemlerinizde yemei kendiniz hazrlamaynz. 11. Bulant srasnda çeitli meyve sular (kzlck, elma, üzüm suyu, limonata gibi), limonlu nane çay, hlamur, çay, soda, ayran ve kolal içecekler içebilirsiniz. Bu sizi rahatlatabilir

13 12. Bulanty azaltmak için ezilmi patates, beyaz veya sar leblebi, kraker (grissini), etimek, yourt, peynir, limon, eki turu yiyebilirsiniz. 13. Bulantnz azaltan besinleri yannzda bulundurmaya çalnz. 14. Sabah bulantlarnz varsa kahvalt olarak kuru gdalar (ekmek, tost, bisküvi, kraker gibi) tercih ediniz. 15. Sigara, parfüm ve yemek kokusundan uzak durup bulunduunuz yeri sk sk havalandrnz. Yemeinizi kapal, havasz mekânlarda yememeye özen gösteriniz. 16. Yemekten sonra 2 saat yatmaynz. 17. Bulant ve kusmanzn iddetli olduu dönemlerde kendinizi yemek için zorlamayn ve kusmadan en az 2 saat sonra sv gdalarla yemee balaynz. Daha sonra az miktarda kat gdalara balayp, eer sorun yoksa normal beslenmenize devam ediniz. 18. Rahat, geni kyafetler tercih ediniz. 19. Azar azar, sk sk yiyiniz. Unutmaynz ki açlk bulant hissinizin artmasna neden olabilir. Açlnz bastracak küçük öünler (az yal bir poaça, küçük bir peynirli sandviç, bir parça simit gibi) oluturunuz. 20. Kendinizi oyalayacak ve sizi rahatlatacak çeitli aktiviteler (müzik dinlemek, televizyon seyretmek gibi) bulunuz. 21. Bulantnz olduunda burundan derin ve yava nefes alp azdan verme egzersizleri yapnz. 22. Yatakta kusarsanz banz hemen yana çeviriniz. Bu kusmuun hava yolunuza kaçmasn engeller. 23. Tat tutmas oluyorsa kemoterapiden hemen sonra yola çkmaynz. 24. Doktorunuza bulant-kusma seyri hakknda bilgi veriniz. Eer kullanmakta olduunuz ilaçlara ramen bulant-kusmanz kontrol altnda deilse, doktorunuz ilaç ya da doz deiiklii yapabilir. DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN BULANTI-KUSMA DURUMLARI Yiyeceklerin nefes borusuna kaçtndan kukulanyorsanz laçlar kullanmanza ramen ikayetiniz iddetle devam ediyorsa Sv almanz engelliyorsa Beslenmenizi engelliyorsa laçlarnz kullanmanz engelliyorsa 25 26

14 4- Böbrekler ve idrar yollar üzerine etkileri: Baz ilaçlar idrarda renk deiikliine neden olabilir. Bu etki normal olup sadece ilaca baldr. Örnein Novantron (Mitoxantrone) idrar maviye, Epirubicin ve Adriamycin ise krmzya boyayabilir. Doktorunuz bu konuda gerekli bilgileri size tedavi öncesinde verecektir. drardaki renk deiiklikleri ilaçla ilikili olabilecei gibi idrar yollarndan kanamaya da iaret edebilir. Bu nedenle bu gibi durumlarda mutlaka doktorunuzu bilgilendirmelisiniz. drar renginizin deitiini fark ettiinizde bol sv alnz ve sk aralklarla, idrar bekletmeden idrar yapnz. Ancak hipertansiyon, kalp yetmezlii ve böbrek yetmezlii gibi ar sv almndan kaçnlmas gereken durumlarda bol sv almanz salnz olumsuz etkileyebilir. Bu durumda doktorunuz size gerekli önerilerde bulanacaktr. Baz ilaçlar böbrek yetmezliine ve idrar yolu enfeksiyonlarna neden olabilir. Bu nedenle tedavi öncesi ve tedavi srasnda böbrek fonksiyonlarnz deerlendirmek için kan ve idrar analizleri yaplacaktr. Sizin alabileceiniz önlemler nelerdir? 1. Azdan bol bol su ve sv gdalar tüketiniz. Bu ekilde idrar miktarnz arttrabilirsiniz. 2. drarnz tutmayn ve sk idrara gidiniz. 3. Günlük sv almn tüm güne yaynz. DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN DURUMLAR drar yaparken yanma varsa Kask ve karn yan boluu ars varsa drarda renk deiiklii varsa drar bulank ve pis kokulu ise Çok sk veya çok seyrek idrara çkyorsanz drar miktarnda azalma varsa Hiç idrar yapamyorsanz Titreme ve ate varsa Bacaklarda ödem varsa 5- Ia kar duyarllk ve göz problemleri: laçlara bal olarak 1 2 gün a kar hassasiyet olabilir. Bu durumdan rahatsz olmamanz için koyu renkli gözlük takabilirsiniz. Ayrca günee çkmamanz da önerilir. Bunun dnda baz ilaçlara bal gözde kzarklk, aknt, ar veya göz kuruluu ikayetleriniz olabilir. Bu gibi durumlarda doktorunuzu bilgilendiriniz. Göz doktorunu görmeniz gerekebilir

15 B- ORTA SÜREL YAN ETKLER 1- Kan deerlerinin dümesi: Kan deerlerinde dümeler genellikle tedaviden sonra 7 ile 14. günlerde ortaya çkmaktadr. Ancak baz tedavilerde bu süre daha ksa veya daha uzun olabilir. Doktorunuz kan tahlillerinizi hangi günlerde yaptrmanz gerektiini size bildirecektir. Kann içinde 3 tip önemli hücre vardr. Bunlar; lökosit (akyuvarlar), eritrosit (alyuvarlar) ve trombositler (kan pulcuklar) dir. a) Lökositlerin azalmas: Lökositler yani akyuvarlar vücutta kemik iliinde üretilirler ve enfeksiyona neden olan mikroplarla savarlar. Bu sebepten, lökosit saysnda azalma olursa enfeksiyonlara yatknlk artar. Lökositler kemoterapinin en sk olarak etkiledii hücrelerdir. Bu nedenle pek çok kemoterapi ilac uygulanrken deiik derecelerde lökosit saysnda dümeler ile karlalmaktadr. Normal bir insann kannda /dl arasnda lökosit bulunur. Pek çok tedavide bu deerler e kadar düer. Bu tedavinizin doal bir sonucudur ve endielenmenize gerek yoktur. Ancak bu dönemde enfeksiyonlara yatknlk söz konusu olduu için baz konularda dikkatli olmanz gereklidir. Enfeksiyonun en önemli bulgusu atetir. Bu tip bir durumla karlatnzda doktorunuz ile temasa geçiniz. Her tedavi öncesi doktorlarnz kan tahlil sonuçlarna bakarak, lökosit deerlerinizin tedavi için uygun olup olmadna karar verecektir. Eer uygun snrlarda deil ise tedaviniz ertelenecektir. Bu erteleme baz hastalarmzda tedavinin aksamas olarak yorumlanarak üzüntüye neden olmaktadr. Ancak kan deerleri uygun olmayan hastalarn tedavi almalar durumunda hayati risklerin oluabileceini unutmaynz. Doktorunuzun belirledii tedavi aknn, salnz için en uygun olan program olacan unutmaynz. Bu durumun kemoterapi almakta olan pek çok hastada görülebileceini ve beklenen bir durum olduunu aklnzda tutunuz. Besinlerle lökosit deerleri artp azalmayacandan, lökosit deeriniz yükselmesi için yenebilecek özel bir besin türü yoktur. Salkl beslenme kurallarna uymanz yeterlidir. Bu durum genellikle birkaç gün ile bir hafta içinde kendiliinden düzelen bir durumdur. Doktorunuz lökosit deerlerinizin dümemesi için koruyucu ineler önerebilir

16 Doktorunuz tarafndan lökosit deerlerinizin düük olduu söylenmise ateli hastalklara (enfeksiyonlara) yakalanmamak için neler yapmalsnz? (Lökosit deerleriniz normalse aadaki önerileri uygulamanza gerek yoktur. Ancak temizlik kurallarna riayet ediniz.) 1. Özellikle kan deerlerinin dütüü ilk günlerde (kemoterapi sonras ilk 7 10 gün) vücudunuz mikroplara kar zayf olacandan temizlik kurallarna dikkat ediniz. 2. Pimemi gda yemeyiniz, yemeklerinizde karabiber ve dier baharatlar kullanmaynz. 3. Açkta satlan gdalar almaynz ve bu dönemde lokantalardan yemek yememeye çalnz. 4. Tüm çi sebze ve meyveleri çok iyi ykaynz. yi ykanamayan meyvelerden (dut, frambuaz gibi) uzak durunuz. Ayrca sert kabuklu meyveleri (kavun, karpuz, portakal gibi) kesmeden önce çok iyi ykaynz. 5. Yemek hazrladnz tezgah, doradnz tahtay ve malzemeleri çok temiz tutunuz. 6. Özellikle çi et ve yumurtaya dokunduktan sonra ellerinizi bol su ve sabunla ykaynz. 7. Yumurtay tamamen kat piiriniz Çatlak yumurta kullanmaynz. 9. Etin içinin de pitiinden emin olunuz. 10. Donmu eti buzdolabnda çözdürün veya çözdürmeden dorudan piiriniz çünkü eti darda çözdürmek mikroorganizma üremesi için uygun ortam oluturur. 11. Çi köfte, çi pastrma, salam gibi çi et ürünlerinden kaçnnz. 12. Sadece pastörize süt ve süt ürünlerini tercih ediniz. 13. Yemeklerinizi az miktarlarda hazrlayp hemen tüketmeye çaln, ayrca pimi yemekleri uzun süre buzdolabnda bekletmeyiniz. 14. Yemekten önce ve tuvaletten sonra ellerinizi mutlaka ykaynz. 15. Temizlik kurallarna dikkat etme konusunda evde sizinle yaayan dier aile bireylerini de bilgilendiriniz. 16. Bulac hastal olan kiilere kesinlikle yaklamaynz. Kalabalk ve kirli ortamlardan bulunmaynz. 17. Özellikle lökositlerin düük olduu dönemlerde insanlarla tokalap, öpümekten saknnz. 18. Hayvanlarla olan temasnz kesiniz. Özellikle ku, kedi ve köpek dks yüksek miktarda mantar, bakteri ve virüs içerdiinden hayvanlarn 32

17 sk dolat yerlerden uzak durmal ve kesinlikle ku kafeslerini temizlemeyeniz. 19. Daha az ziyaretçi kabul ediniz. 20. yi dinlenip, yeterli kalori almaya özen gösteriniz. 21. Bu dönemde tek banza ve ayr bir odada yatmanz önerilir. Ayrca odanzda çiçek, vazo suyu gibi mikrop odaklar bulundurmaynz. 22. Trnaklarnz kökünden kesmeyiniz, manikür ve pedikür yaptrmaynz. 23. Tra olurken jilet kullanmaynz. 24. Di etlerinize zarar vermeyecek yumuak di frças kullannz. 25. Yaralanmamaya dikkat ediniz. Sivilce ve yaralarnz varsa zarar vermeyiniz, oynamaynz. 26. Her gün lk bir banyo yapmanz, vücut direncinizi arttraca gibi vücudunuzda mikroplarn yuvalanmasn da engelleyecektir. Ancak banyoda, yumuak lifler kullannz ve kese kullanmaynz. 27. Doktorunuza danmadan a yaptrmaynz. 28. Ev ilerinde ve bahçe ilerinde mutlaka eldiven kullannz. 29. Kemoterapi alan her hasta evinde ate izlemi yapabilmek için bir termometre (derece) bulundur- 33 maldr. Ateiniz olduunda mutlaka doktorunuza haber verininiz. 30. Ateli dönemlerde azdan bol sv almaya gayret ediniz. 31. Vücudunuzda ar, ilik ve kzarklk tespit ederseniz doktorunuza bu konuda bilgi veriniz. DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN ENFEKSYON KUKUSU YARATAN DURUMLAR Acil olarak kan saym (hemogram) yaptrarak doktorunuza bavurun! Ateiniz 38 derecenin üzerine çkyorsa Ate yükselirken üüme ve titreme oluyorsa Ate ar terleme ile düüyorsa drar yaparken yanma, ar varsa Boazda ar, yanma ve yutma güçlüü varsa Öksürük ve balgam çkarma varsa shal ve karn ars varsa Vücudunuzun herhangi bir yerinde ar, ilik ve kzarklk olursa b) Eritrositlerin azalmas: Kandaki eritrositlerin yani alyuvarlarn azalmas kanszlk (anemi) olarak adlandrlr. Bu durum halsizlik, çabuk yorulma, çarpnt, ba dönmesi ve nefes darlna neden olabilir. Tedavi süresince doktorlarnz alyuvarlarnzn saysn da yakndan izler. Kan saymlarnda kanszln en önemli 34

18 göstergesi hemoglobin (Hgb) deeridir. Salkl bir insanda hemoglobin deeri ortalama 14 gr/dl olarak kabul edilir. Bu deer 10 gr/dl altna inmedikçe sorun yaratmaz. Bu deerin altndaki düzeylerde ise yukarda ifade ettiimiz sorunlar ortaya çkmaya balar. Bu durumda doktorlarnz çeitli ilaçlarla ya da kan nakli ile sorunu gidermeye çalacaktr. 7. Doktorunuzun önerileri dnda kanszlk için ilaç kullanmaynz. Bu ilaçlarn zararl etkileri olabileceini unutmaynz. 8. Özellikle yal, kalp ve akcier hastal olan kiilerde kanszlk çok önemli sorunlara yol açabilir. Bu nedenle bu gibi hastalklarnz için önerilen dier ilaçlar da düzenli kullannz. Kanszlk durumlarnda neler yapmalsnz? 1. Yorucu ilerden kaçnnz. 2. Dinlenmeye daha çok vakit ayrnz. 3. Besinlerle aldnz demirden vücudunuzun yararlanabilmesi için bol miktarda meyve ve yeil yaprakl sebze tüketiniz. 4. Eer engeliniz yoksa pekmez, krmz et ve karacier gibi demir açsndan zengin gdalar alnz. 5. Yemeklerle ve kahvaltyla beraber çay içmeyiniz. Yemeklerden en az 45 dakika sonra açk çay içebilir ve kahvaltda limonlu hlamur veya kuburnu çay içebilirsiniz. 6. Yataktan ani olarak kalkmaynz. Önce 5-10 dakika yatak kenarnda oturduktan sonra yava olarak ayaa kalknz. Ayaktayken ba dönmesi olursa hemen olduunuz yere uzannz ve bir süre bekleyiniz. DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN DURUMLAR Acil olarak kan saym (hemogram) yaptrarak doktorunuza bavurun! Çabuk yorulma yaknmalar günlük ilerinizi büyük oranda etkiliyorsa Çarpnt varsa yaparken nefes darl varsa stirahat esnasnda nefes darl varsa Ba dönmesi varsa c) Trombositlerin azalmas: Trombositler (kan pulcuklar) kanda bulunan bir dier hücre topluudur. Kanamay durdurma görevleri vardr. Kemoterapi ilaçlar trombositlerin saylarn da azaltabilir. Trombositlerin azalmas kanamaya eilimi ortaya çkarr. Trombosit deerleri, doktorlarnzn önemle takip ettii deerlerden biridir. Normalde

19 /dl olan saylar tedavi sonucunda oldukça azalabilir. Ancak tehlike snr /dl ve altdr. Bu rakamn altndaki deerlerde kanama riski artt için, salkl bir bireyden alnarak hazrlanan trombositler damar yolu ile hastaya verilir. Bunun üzerindeki deerlerde herhangi bir ileme gerek görülmemektedir. Zaman içinde bu deerler normale dönecektir. Ancak trombosit deerleri normale dönünceye kadar tedavinin ertelenmesi gerekmektedir. Eer kanama yaknmalarnz varsa (idrar, büyük abdest, mide içerii veya balgamda kan olmas, büyük abdestinizin çok koyu siyah ve pis kokulu olmas hali, deri ve az içinde nokta tarznda küçük kanama alanlar ya da büyük morluklar olmas gibi) bu durumda hemen doktorunuza bavurunuz. Trombosit deerleriniz düükse kanama riskini azaltmak için neler yapmalsnz? (Trombosit deerleriniz normalse aadaki önerileri uygulamanza gerek yoktur.) 1. Tra bça yerine elektrikli tra makinesi tercih ediniz. 2. Yumuak bir di frças kullannz. 3. Kuvvetli sümkürme ve öksürmelerden kaçnnz. 4. Aspirin gibi kanamaya meyil yaratan ilaçlar kullanmaktan kaçnnz. Doktorunuza danmadan ar kesici kullanmaynz. 5. Cinsel ilikide bulunmaynz. 6. Bol sv tüketiniz. 7. Et, balk, tavuk, peynir, süt, yumurta, yourt, kurubaklagiller ve tam tahl ürünleri gibi bol proteinli gdalarla beslenmeye çalnz. 8. Alkolden kaçnnz. 9. Az, yemek borusu ve midede tahrie neden olabilecek baharatl, ar scak ve souk, sert gdalar tüketmeyiniz. 10. Kabzlk için gerekli önlemleri aln ve gerekirse doktorunuzdan bu konuda yardm isteyiniz. 11. Yaralanmaya neden olabilecek ilerden kaçnnz. 12. Deride yanklara kar dikkatli olunuz. 13. Enjeksiyonlar mutlaka deneyimli salk personeline yaptrnz

20 DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN DURUMLAR Acil olarak kan saym (hemogram) yaptrarak doktorunuza bavurun! Burun kanamas varsa Di eti kanamas varsa drarda renk deiiklii varsa Makattan kan geliyorsa, siyah renkli gaita (büyük abdest) varsa veya kusmuun rengi kahverengi veya krmz ise Derinizde darbe ile kolay oluan veya darbesiz oluan morluklar varsa Özellikle bacaklarnzda ve kollarnzda olmak üzere vücudunuzda toplu ine ba büyüklüünde krmz döküntüler varsa Ani ve iddetli ba ars varsa, nörolojik ilevlerde ve bilinçte deiiklikler varsa tahszlk ve tat alma bozukluu: Kemoterapide kullanlan ilaçlar tat duyusunda bozulmaya, itahszla neden olabilir. tahszlk durumunda ne yapmalsnz? 1. tahszla bal kilo kayb istenmeyen bir durumdur. Bu nedenle sadece cannz istedii için deil, mecbur olduunuz için de yemek yemeniz gerektiini unutmaynz. 2. Bol sv aln ve bu svlarn besleyici olmasna özen gösteriniz (süt, ayran, taze meyve sular, özel çorbalar ve size önerilen beslenme solüsyonlar gibi). Svlar yemek srasnda almaynz. Bu tokluk hissetmenize neden olabilir. Yemekten 1 saat öncesinde ya da sonrasnda sv alabilirsiniz. 3. iddetli itahszlk dönemlerinde çok sevdiiniz yiyeceklerden uzak durunuz, çünkü bunlardan tiksinebilir ve bir daha yemek istemeyebilirsiniz. 4. Yemeklerinizin souk veya lk olmasna dikkat ediniz, bu daha rahat yemenizi salayabilir. 5. Tedavi srasnda et ve et ürünleri çou kez tiksinti oluturur. Bu durumda protein ihtiyac süt ve süt ürünleri ile baklagiller gibi bitkisel proteinlerle karlanabilir. 40

21 6. Gün içinde ne zaman itahnz iyi ise o zaman en büyük öününüzü yemelisiniz. Genellikle iyi dinlendikten sonraki öün itahnz iyi olur. Bu yüzden zengin bir kahvalt yapn. 7. Yatmadan 2 saat önce kendinize küçük bir öün hazrlayn. Örnein bol yumurtal ve cevizli kek ile süt veya bol peynirli bir poaça ile taze sklm meyve suyu veya yumurta, peynir ve maydanozlu bir sandviç ile ayran olabilir. Bu gece öünü size hem ek enerji-protein salar hem de bir sonraki öününüzü etkilemez. 8. Bir seferde az yemek yiyebiliyorsanz yemek aralarnda attrma eklinde yemee çalnz. Attrma için yüksek kalorili yiyecekler (cevizli veya bademli kek, kuruyemiler, kuru üzüm, kuru kays veya incir, puding veya dier sütlü tatllar vb.) ile doktor ve diyetisyen önerisiyle eczanelerde satlan hazr, dengeli besin içeren içeceklerden yararlanabilirsiniz. 9. Bazen cannzn istemedii besinlerin formunu deitirmek onlar tüketmenize yardmc olur. Örnein sebze yemei yiyemiyorsanz bol kaarl sebze püreleri yapabilir veya salata eklinde yiyebilirsiniz. Meyve yiyemiyorsanz süte katp kartrc (blender) ile kartrarak tüketebilirsiniz Sütlü içecekler hem protein hem kalori destei salar. Örnein; neskafeli süt, ball süt, meyveli süt gibi. 11. Düzenli egzersiz yapmak itah açar. Bu sebepten doktorunuza danp kendinize uygun bir egzersiz program belirleyebilirsiniz. 12. Kemoterapi alyorsanz kürler arasnda itahnzn daha iyi olduu zamanlarda eksiinizi kapatabileceinizi unutmaynz. tah arttrc ilaçlar konusunda doktorunuzdan yardm isteyebilirsiniz. Tat alma bozukluunda ne yapmalsnz? Nedeni kemoterapi ilaçlarnn azn tat almada görevli yumuak dokuya hasar vermesi, az içi yara ve enfeksiyonlardr. 1. Kemoterapi esnasnda ilacn tadn aznzda hissediyorsanz bu sürede kraker veya kat eker yiyebilirsiniz. 2. Kahvaltda özellikle proteinli gdalar almaya çalmalsnz. 3. Özellikle rahat yiyebileceiniz proteinleri (tavuk, balk, yumurta ve peynir) tercih etmelisiniz. 42

22 4. Et lezzetsiz geliyorsa piirmeden önce fesleen, kekik, biberiye, defneyapra gibi lezzet verici öeler ile terbiye edebilirsiniz. 5. Eki besinler daha lezzetli gelebilir. Örnein portakall kek veya limonata iyi birer seçenek olabilir. 3- shal ve kabzlk: shalin nedeni kemoterapi ilaçlarnn barsak dokusunu tahrip etmesi veya mikroplara kar azalan direnç sonucu ortaya çkan enfeksiyonlardr. Günde 3 4 defa yumuak veya sulu dklamaya ishal denmektedir. Kabzlk kemoterapinin barsaklara etkisi yannda beslenme sorunlar ve hareketsizlik gibi nedenlerle de ortaya çkabilmektedir. Kabzlk dklama sklnn azalmas, sert dklama ve arl-rahatsz edici dklama olarak tanmlanmaktadr. shal durumunda neler yapmalsnz? 1. Tedavi srasnda birçok nedenle dklama says artabilir. Bu gibi durumlarda mutlaka doktorunuza dannz. 2. Dknn rengini ve biçimini, kan ya da sümüksü yap içerip içermediini kontrol edip, eer bir deiiklik görüyorsanz doktorunuza haber veriniz Dklama saysn takip edip ve kaydediniz. 4. Bol su ile taharet ediniz ve ellerinizi iyice sabunla ykaynz. 5. Rahatlamak için lk oturma banyolar yapnz. 6. Naylon çamar yerine pamuklu çamarlar giymelisiniz. 7. Kilonuzu da takip etmeniz oldukça önemlidir. Kilo kayplarnz da doktorunuza bildirmenizde fayda vardr. 8. Doktorunuzun önerilerine ek olarak ishal oldu- unuz dönemde posal yiyecekler (çi sebze ve meyveler, kepekli ekmek, kuruyemi gibi), yal yiyecekler, çikolata, acl-baharatl yemekler, turudan kaçnnz. 9. Yourt, peynir, yumurta, halanm patates, pirinç lapas, makarna, erite, muz, kabuksuz eftali ve elma, ayran gibi besleyici ve potasyumdan zengin gdalar tercih ediniz. 10. Günde en az 2 3 litre sv almanz gerekmektedir. Sv ihtiyacnz sadece sudan deil, açk çay, maden suyu ve dier meyve sularndan da faydalanarak (elma, eftali, nar) gidermeye çalnz. 44

23 11. Kolal içeceklerden, koyu çay ve alkollü içeceklerden uzak durunuz. Süt ishalinizi artryorsa içmeyiniz. 12. Sk ve az yemee dikkat ediniz. 13. yi pimi az yal sebze yemekleri yiyebilirsiniz. 14. Kurufasulye, nohut, barbunya, mercimek, karnabahar, lahana gibi gaz yapc yiyeceklerden kaçnnz. 15. Makat çevresinde yara ve kzarklk fark ederseniz doktorunuza hemen bildiriniz. 16. Doktorunuzun önerdii ishal kesici ilaçlar düzenli olarak kullannz. DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN SHAL DURUMLARI Dklama says günde 6 y ayorsa Dk kan ya da sümüksü yap içeriyorsa 38 derecenin üzerinde ateiniz varsa shal 2 günden fazla devam ediyorsa Beraberinde bulant-kusma varsa ve azdan sv almanz engelliyorsa Aznzdaki yaralar nedeni ile azdan sv alamyorsanz Kabzlk durumunda neler yapmalsnz? 1. Bol ve özellikle lk sv gda almaya çalmalsnz. Günde 8 10 bardak su içmeye gayret ediniz. 2. Özellikle sabahlar 1 2 adet kuru kays veya incir veya 3 4 adet zeytin yiyip üzerine bir bardak lk su içmeniz faydal olabilir. 3. Posal gdalar (çi ve pimi sebzeler, kurubaklagiller, kabuklu ve çekirdekli meyveler, komposto, kuru meyveler, kepek ekmei, tam tahl ürünleri ve patlam msr gibi) tercih etmelisiniz. Çünkü bol sv ile beraber yüksek posa barsaklarnzn daha düzenli çalmasn salar. 4. Mümkün olduunca hareketinizi arttrmalsnz. Ksa yürüyüler faydal olacaktr. 5. Öünlerinizi düzenli yemeniz de bu konuda faydal olacaktr. 6. Dklama hissettiinizde hemen tuvalete gitmelisiniz. Bu ekilde düzenli tuvalet alkanl kazanmanz daha kolay olacaktr. 7. Tüm bunlara ramen kabzlnz sürüyorsa doktorunuza bavurmalsnz. Karn arlarnz varsa ve 2 günden fazla devam ediyorsa 45 46

24 DOKTORUNUZA ACL OLARAK BAVURMANIZI GEREKTREN KABIZLIK DURUMLARI 2 günden fazla süren gaz ve dk çknn olmamas Beraberinde bulant-kusma varsa iddetli kramp tarznda karn ars varsa Dkda kan varsa Az yaralar ve yutma güçlüü varsa ne yapmalsnz? 1- Kemoterapi balamadan önce di doktorunuz ile az ve di salnz konusunda görüünüz ve gerekli tedavileri yaptrnz. Kemoterapi srasnda, enfeksiyonlara yatknlk ve kanama sorunlar nedeni ile di tedavileri önerilmemektedir. 4- Az yaralar ve yutma güçlüü: Azmz tüm sindirim sisteminin balangç noktasdr ve burada yer alan hücreler de hzl çoalan hücreler olduundan kemoterapi ilaçlarndan sklkla etkilenirler. Kemoterapi az içinde yaralarn olumasna neden olabilir. Bu baz kemoterapi ilaçlar ile ortaya çkan bir yan etkidir. Bu durum beslenememeye, vücuda kolay mikrop girmesine ve ar nedeni ile hastann rahatnn bozulmasna neden olabilir. Çeitli tedbirler alnarak bu durum engellenebilir ya da ortaya çkt- nda iddeti azaltlabilir. Az yaralarn önlemede en etkin birinci yolun az ve di salndan geçtiini ve bunun için az ve di temizliine önem vermeniz gerektiini unutmamalsnz. Bu nedenle, dilerinizi her gün küçük ve yumuak bir di frças ile düzenli olarak temizleyiniz Gerek kemoterapi, gerekse radyoterapiye (n tedavisi) bal olarak az içi ve yemek borusu içindeki dokular zedelenebilir bu nedenle aznz her gün kontrol ediniz. Az içinde kzarklk, pamukçuk benzeri oluum gördüünüzde doktorunuzu bu durumdan haberdar ediniz. 3- Özellikle ba-boyun bölgesine uygulanan radyoterapi (n tedavisi) ve kemoterapi tükürük salgsn azaltarak az ve dilin kurumasna neden olur. Bu durum besinlerin hem zor çinenip yutulmasna hem de tatlarnn deiik alglanmasna neden olur. Bu gibi durumlarda; Elinizin altnda 1 ie su bulundurun ve 1 2 dakikada bir 1 yudum içiniz. Bu hem konumanz hem de besinleri yutmanz kolaylatrr. Özellikle eki meyveler ve içecekler tükürük salgsn arttrr, ama az içi yaralarnz varsa tüketilmeleri önerilmez. 48

25 Sakz çineyebilirsiniz. Aznza eker ve buz parças alp dolatrabilirsiniz. Bu probleminiz beslenmenizi çok kötü etkiliyorsa mutlaka doktorunuza dannz. 4. Yemekle birlikte ar, yanma ve zor yutma gibi yaknmalar ortaya çkabilir. Ary azaltmak için doktorunuzun önerecei ar kesicileri kullannz. 5. Yiyecekleri iyice yumuayncaya kadar piiriniz. 6. Özellikle et gibi çok çinemeniz gereken besinleri çorbaya katp kartrc (blender) ile öüterek veya püre haline getirerek yemeye çalnz. 7. Besinleri souk veya lk yiyiniz. Scak besinler dili ve boaz rahatsz eder. 8. Genellikle yumuak, lk ve asitsiz gdalar (sütlaç, puding, muhallebi, yourt, bebek mamalar, az piirilmi yumurta, peynir, patates veya dier sebze püreleri, halanm patates, makarna, erite, muz ve kabuksuz elma gibi) tercih ediniz. 9. Bol sv alnz. Özellikle eftali, elma, kays suyu gibi meyve sular içebilirsiniz. 10. Domates (sosu veya suyu), portakal, limon, greyfurt gibi eki ve asitli meyve sularndan, çi sebzelerden, kuru ve sert gdalardan (kraker, tost, ekmek kabuu gibi), acl, baharatl ve çok tuzlu yiyeceklerden uzak durunuz Kuru olan yiyecekleri tereya, et suyu veya sos ile yumuatp yutmay deneyiniz. Yutmanz gereken ilaçlar yalayarak yutmay deneyiniz ancak yutamayacanz eyleri yutmaya çalmaynz. 12. Dilerinizi, her yemek sonras ve yatmadan önce küçük ve narin hareketlerle frçalaynz. Yumuak bir di frças kullannz (bebek frças gibi). Az yaralarnn olduu durumlarda dilerinizi frçalamaynz, sadece aznz suyla çalkalaynz. 13. Yemeklerden sonra ve yatmadan önce bir su bardana bir çay ka karbonat (yemek sodas) koyarak, bununla aznz çalkalaynz. Bu ekilde aznzda oluan asit ortadan kalkacaktr. 14. Sigara ve alkolden uzak durunuz. 15. Dudaklarnz, kuruma ve çatlamalara kar nemlendirici kremlerle koruyunuz. 16. Di protezi kullanyorsanz aznza iyi oturup oturmadn kontrol ediniz. Aksi halde protez az içini tahri ederek enfeksiyon geliimine zemin hazrlayabilir. Az yaralarnz kontrol ederken mutlaka protezi çkarp, altn da kontrol ediniz. Her yemek sonras protezi çkararak hem az içini, hem de protezi temizleyiniz. Eer az yaralar olutuysa bir süre protez kullanmaynz. 50

26 17. Doktorunuz tarafndan az yaralar için verilen gargaralar düzenli olarak kullannz. 5- Kiloda deiiklikler Kilo kayb Hastalarn büyük çounluu tedavi srasnda kilo verirler. Bu ksmen hastaln vücut üzerindeki etkisi ksmen de kemoterapi ilaçlarnn yan etkisinden kaynaklanr. tah kaybna bal olarak normalden daha az miktarlarda yemek yemek, bulant-kusma, tat deiiklikleri, az yaralar ve az kuruluu kilo kaybnn balca nedenlerindendir. Duygusal durumun da beslenme üzerindeki etkisi büyüktür. Kilo kayb, vücut arlnzn %5 inden fazla ise besinlerinizin enerji ve protein içeriklerini arttrmanz gerekir. Kilo kayb yaknmanz varsa Sizin alabileceiniz önlemler 1. Yemeklerinize ve çorbalarnz zeytinya veya kolesterolünüz yüksek deilse tereya ekleyiniz. 2. Pilav ve çorbalarnz et suyu ile yapnz. 3. Taze meyve sularna pekmez katnz. 4. Ceviz, badem, fndk, fstk gibi enerji içerii yüksek kuruyemilerden her gün tüketiniz. 5. Süte bal veya çikolata ilave ediniz Her gün 1 porsiyon sütlü veya erbetli tatl yiyiniz. 7. Patates püresinin içine kaar ve tereya ekleyiniz. Bu pürenin hem lezzetini hem de kaloriprotein içeriini artrr. 8. Scak içeceklerinizin yannda lokum veya küçük kurabiyeler yiyiniz. 9. Doktorunuzla veya diyetisyeninizle kilo kaybnz hakknda görüünüz. Gerekli görülürse size hazr beslenme solüsyonlar önerilecektir. 10. Omlete peynir veya sandviçe yumurta ekleyerek kalori oranlarn arttrnz. 11. Salatalara bol miktarda zeytinya ile ton bal, peynir, iyi pimi biftek veya tavuk parçalar ekleyiniz. 12. Makarnalara peynirli, kymal veya kremal soslar ilave ediniz. 13. Kuru meyveler tüketiniz. 14. Kek, poaça, gözleme gibi hamur ilerinin içine ekstra yumurta ve yourt katarak protein içeri- ini ayrca fndk, badem gibi kuruyemiler ekleyerek enerji içeriini artrnz. 15. Yemek yediiniz ortam müzik, sevdiklerinizle yapacanz güzel bir sohbet ile süsleyerek de itahnz arttrmaya yardmc olabilirsiniz. 52

27 Kilo alma Hormon tedavisi ve baz kemoterapi ilaçlar alan hastalarda kilo alm gözlenebilir. Baz ilaçlar, vücutta fazla su tutma özellikleri sebebiyle, kilo almna neden olabilir. Bu duruma ödem denir. Bu durumda doktorunuz fazla tuz almnz kstlayacaktr çünkü tuz vücutta fazla su tutulmasna neden olmaktadr. Bu durum dnda kilo alyorsanz daha az kalorili besinleri tercih etmeniz gerekir. Kilo aldnz fark ettiinizde kendi banza zayflama diyetine girmeyiniz ve mutlaka doktorunuzu bilgilendiriniz. Doktorunuz gerekli görürse sizi bir beslenme uzmanna yönlendirecektir. Kilo alma yaknmanz varsa Sizin alabileceiniz önlemler 1. Taze sebze ve meyve yemeye arlk veriniz. Özellikle her öünde çok az yal salata ve ara öünlerde de meyve yiyiniz. 2. Beyaz ekmek yerine tam buday ekmei tercih ediniz. Kzarm ekmek veya etimek de yiyebilirsiniz. Bu daha az ekmek tüketmenizi salar. 3. Özellikle krmz etin yasz olann, tavuk ve hindinin de derisiz olann tercih ediniz. 4. Kzartma, kavurma yerine halama, zgara veya frnda piirme gibi yöntemleri tercih ediniz. 5. Hazr meyve sular, kolal içecekler içmeyiniz. 6. Tatl yemeyiniz ve içeceklerinize eker koymaynz. 7. Haftada 2 gün balk yeme alkanl edininiz. 8. Yemeklerinizi çok az yal piiriniz. 9. Öün aralarnda attrmaynz. 10. Cips, kuruyemi, çikolata, tahin helva, çokokrem, bal, reçel, mayonez gibi yüksek kalorili gdalardan uzak durunuz. 11. Ya ve kuru pasta, börek, çörek, kek, kurabiye gibi hamur ilerini tüketmemeye çalnz. 12. Doktorunuza danarak eer bir engeliniz yoksa düzenli egzersiz yapnz. 6- Saç dökülmesi: Kemoterapinin, hzl çoalan saç hücrelerini etkilemesi ve saç büyümesinin önemli bir devresini durdurmas sonucunda ortaya çkan geçici bir durumdur. Saç dökülmesi her zaman olmayan ancak sk görülen bir yan etkidir. Kullanlan ilaçlara göre görülüp görülmeyecei konusunda doktorunuz size bilgi verecektir. Saçlarla birlikte vücudunuzun 53 54

28 dier tüylü bölgelerinde de dökülmeler görülebilir. Saç dökülmesi sklkla birkaç haftadan birkaç aya uzanan dönem içinde balar. Saç dökülmesi belirli bir süre devam edecek ve sonra duracaktr. Saçlarnz tedavi bittikten sonra 1-3 ay içinde yeniden uzayacaktr. Bu durum, özellikle kadn hastalarda ruhsal açdan rahatsz edici bir durum olabilir. Hastalarmz genellikle Benimki de dökülecek mi? Ne zaman dökülecek? Tekrar geri çkacak m? Ne zaman çkacak? gibi ve benzeri sorular çok sk olarak bize sormaktadrlar. Unutmaynz ki saç dökülmesi tamamen geçici bir durumdur ve tedavi bittikten sonra saçlar yeniden eski haline dönecektir. Kemoterapi sonras saçn yaps ve renginde çeitli deiiklikler olabilir ancak bu tedaviyle ilikili beklenebilecek bir durumdur. Üstelik tedavi sonrasnda daha gür saçlarn çkmas olasl da vardr. Daha önce bu durumu yaam, deneyimli kiilerle konumak faydal olabilir. Saç dökülmesine kar baz merkezlerde saçl deriye souk ve basnç uygulamalar yaplmaktadr fakat bu uygulamalarn etkinlii oldukça azdr. Üstelik baz yan etkileri nedeni ile bu yöntemlerin uygulanabilirlii zordur. Biz merkezimizde bu yaklamlar hastalarmza önermiyoruz. 55 Saç dökülmesi için Sizin alabileceiniz önlemler 1. Kemoterapi öncesi saçlarnz ksa kestiriniz. 2. Saçlarnz sk sk bebek ampuan ile ykaynz. 3. Saçlarnz için yumuak kl frça tercih ediniz ve mümkün olduunca az tarayp, frçalaynz. 4. Banz scak ve souktan koruyunuz. 5. Kimyasal maddeler (saç boyas, jöle gibi), bigudi ve sk tokalar kullanmaynz. 6. Elektrikli saç kurutma makinelerini kullanmaynz. 7. Kalarnz için ka kalemi kullanabilirsiniz. 8. Saçlarnz döküldüyse earp veya peruk kullanabilirsiniz. Bu size psikolojik rahatlk salayabilir. Özellikle son yllarda, kendi saçnzdan da peruklar yaptrlabilmektedir. Ancak banz örtme ileminin tbbi gerekçeler ile deil, sadece kendi isteinize bal olduunu unutmaynz. Eer earp ya da peruk kullanmak istemiyorsanz, günee kar korunmay ihmal etmemelisiniz. 9. Kemoterapiniz sona erdikten sonra saçlarnz normal hale dönünceye kadar kimyasal ilem (boya, perma v.b) uygulamanz önermiyoruz. 7- Kant: Hastaln kendisi, uygulanan kemoterapi ilaçlar, cildin tahrii ve su almnn azalmas gibi nedenlerden deride alerji ve kantlar olabilir. Bu gibi 56

29 durumlarda mutlaka doktorunuzu haberdar ediniz. Gerekli önlemler alnacaktr. Kant yaknmanz varsa Sizin alabileceiniz önlemler 1. Ilk veya serin bir du ile rahatlayabilirsiniz. 2. Güneten korunmaya özen gösteriniz. 3. Bol ve pamuklu giyecekleri tercih ediniz. 4. Kanan yerlere slak bezle uygulamas yapnz. 5. Trnaklarnz ksa kesin ve ellerinizi temiz tutunuz. 6. Derinizi hasara uratacak kama giriimlerinden kesinlikle kaçnnz. 8- Kas ve sinir sistemi yaknmalar: Baz kemoterapi ilaçlar (cisplatin, carboplatin, paclitaxel, docetaxel, vinorelbine, oxaliplatin vb.) kas ve sinir sistemini etkileyerek yan etkilere neden olabilir. Özellikle el ve ayaklarda uyuma, karncalama, keçeleme, yanma, ar, soua kar hassasiyet, his azalmas ve kuvvetsizlik en sk karlalan yan etkilerdir. Az sklkta ba dönmesi, dengesizlik, iitme kayb, karn arlar, kabzlk, eklem arlar eklinde yaknmalar da ortaya çkabilir. Doktorunuz tedavi öncesinde olas yan etkiler konusunda sizi aydnlatacaktr. Unutmaynz ki tüm ilaçlarda bu yan etkiler görülmez. Bu tür sorunlar ile karlatnzda mutlaka doktorunuza bilgi veriniz. Bu yan etkiler çounlukla hayat tehdit etmez ve zaman içinde giderek azalarak kaybolur. Ancak sinir hücrelerinin kendilerini yenilemesi dier hücrelere göre çok daha yava olduundan, iyileme süresi dier yan etkilere göre daha uzun bir süreç, örnein 6 ay ile bir yl aras bir süre alabilir. Bu sizde bir endieye neden olmamaldr. Doktorunuzla yaknmalarnz paylatnz takdirde konforunuz açsndan gerekli önlemler alnacaktr. Kas ve özellikle sinir sistemine ait yaknmalarnz varsa Sizin alabileceiniz önlemler 1. Yaralanmaya neden olabilecek ilerden kaçnnz. 2. Dikkat ve uzun süreli konsantrasyon gerektiren ilerden uzak durmaya çalnz. 3. Özellikle refleks gerektiren, otomobil kullanmak gibi ilerden uzak durunuz. 4. Yürüme, merdiven çkma durumlarnda mutlaka destek alnz ve gerekirse baston kullannz. 5. Ayakkab seçimine özen gösterin, ayanza oturan bir ayakkab tercih ediniz. 6. Soba, çaydanlk gibi yanma riski olan aletlerden uzak durunuz. 7. Ar scak veya souk olabilecek eylerden uzak durunuz