zmir li Lise Ö rencilerinin Sigara Al flkanl n Etkileyen Faktörler

Transkript

1 ARAfiTIRMA zmir li Lise Ö rencilerinin Sigara Al flkanl n Etkileyen Faktörler Tuncay Göksel, Murat Cirit, Ülkü Bay nd r Ege Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal ÖZET zmir deki lise ö rencileri aras ndaki sigara içme prevalans n ve bunu etkileyen faktörleri belirlemek amac y - la planlanan bu çal flma kapsam nda lise 2. s n fta okuyan 1049 ö renciye (713 ü erkek, 336 s k z; yafl or - talamas 16.3±0.7) ayr nt l bir anket uyguland. Sigara içme prevalans n n %23.2 (erkeklerde %22.7, k z - larda %24.1, p>0.05) oldu u gözlendi. Ö renciler aras ndaki sigara içme al flkanl ile ailelerinin e itim ya da sosyal durumu aras nda istatistiksel olarak anlaml bir iliflki gözlenmedi. Annebaban n sigara içiyor olma - s ile ö rencilerin sigara içmesi aras nda bir iliflki saptanmazken, evdeki kardeflin sigara al flkanl n n önemli bir etken oldu u belirlendi (p<0.01). Ö rencilerin sigaraya bafllama yafl düfltükçe ya da sigara içme süresi artt kça, bir günde tüketilen sigara miktar artmaktayd (p<00.1). Sigara tiryakisi ö rencilerin %68.8 i siga - ray b rakmay düflündüklerini, %42 si ise bunu geçmiflte en az bir kez denediklerini ifade ettiler. Bu çal flma, evdeki kardeflin sigara içmesinin lise ö rencilerinin sigaraya bafllamas nda en önemli ailesel faktör oldu unu göstermektedir. Sigara içen ö rencilerin büyük bir bölümü sigaray b rakmaya niyeti olmas na ra men bunda baflar l olamamaktad r. Bu, bize sigaray b rakmaya kararl gençlere yönelik daha enerjik sigaray b rakt rma programlar na ihtiyaç oldu unu düflündürmektedir. Anahtar sözcükler: sigara içimi, lise ö rencileri, risk faktörleri ABSTRACT Factors Affecting Smoking Behavior in High School Students in Izmir Toraks Dergisi, 2001;2(3):49-53 The purpose of the study was to determine the prevalence of cigarette smoking and to examine the influence of social factors on smoking in adolescents. One thousand forty nine 2 nd grade students (713 males and 336 females; mean age 16.3±0.7 years) filled out a detailed questionnaire about smoking. The prevalence of smokers was 23.2% (males 22.7%, females 24.1%; p>0.05). Smoking habits of the students were not relat - ed with the education or social status of their parents. Although smoking behavior among students was not associated with the smoking status of their parents, a relationship was observed with siblings behavior (p<0.01). It was observed that as the age of smoking initiation dropped or smoking time increased, the amount of cigarettes smoked per day increased (p<0.01). Among students who were smoking, 68.8% report - ed that they intended to quit and 42% reported at least an attempt to quit in the past. This study demon - strates that smoking behavior of siblings is the most important factor among the familial factors. A large pro - portion of high school smokers wants to quit smoking but is unsuccessful. Therefore, we consider that young smokers who are already motivated to quit need more energetic cessation programs. Key words: smoking, high school students, risk factors Yaz flma adresi: Yrd. Doç. Dr. Tuncay Göksel Ege Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal Bornova, zmir Tel: (0232) Faks: (0232) e-posta: tgoksel@med.ege.edu.tr G R fi Sigara önlenebilir bir morbidite ve mortalite nedenidir. Akci er kanserine karfl savafl n en kolay ve etkili yolu sigara ile mücadeledir. Bat ülkelerinde 1960 l y llarda bafllayan s k mücadele sonucunda sigara içme al flkanl erifl- TORAKS DERG S C LT 2, SAYI 3 ARALIK

2 Göksel T. ve ark. Tablo I. Okul tipleri ve ankete kat lan ö renci say lar Erkek K z Toplam (%) Genel lise (42.8) Meslek (40.4) Anadolu (5.7) Özel lise (5.5) Fen (3.1) Güzel sanatlar (2.4) kinler aras nda giderek azalmaktad r. Ancak bu ülkelerde sigaran n gençler aras nda hâlâ popüler olmas ve sigara içme oran n n giderek artmas endifle yaratmaktad r [1]. Sigara içmeye devam eden gençlerin yaklafl k yar s n n sigaran n yol açt hastal klardan dolay erken yafllarda ölece i tahmin edilmektedir [2]. Ne yaz k ki, ülkemizde sigara ile etkili bir mücadeleden ya da bat ülkelerindeki gibi baflar l sonuçlardan söz etmek mümkün de ildir de tüm ülkeyi kapsayan P AR araflt rmas nda, eriflkinlerde sigara içme oran n n %43 oldu u Tablo II. Anket formu Sevgili ö renci, sigara al flkanl ile ilgili bilimsel bir araflt rma yürütüyoruz. Kat ld n z için teflekkür ederiz. Lütfen afla daki seçeneklerden sizin için en uygun olan ya da olanlar n iflaretleyiniz. Lütfen hiçbir soruyu atlamadan eksiksiz doldurunuz. Bu anket kesinlikle gizli tutulacak olup, ailelere ve okul idaresine verilmeyecektir. 1. Yafl n z: 2. Kaç nc s n ftas n z: 3. Cinsiyetiniz: ( ) Erkek ( ) Kad n 4- Okuldaki durumunuz: ( ) Gündüzlü ( ) Yat l 5. Baban z n e itim düzeyi nedir?: ( ) Üniversite ( ) Lise ( ) Ortaokul ( ) lkokul ( ) Yok 6. Baban z n mesle i nedir? Lütfen yaz n z: 7. Annenizin e itim düzeyi nedir?: ( ) Üniversite ( ) Lise ( ) Ortaokul ( ) lkokul ( ) Yok 8. Annenizin mesle i nedir? Lütfen yaz n z: 9. Anne ve baban z n sosyal durumuna uyan seçene i iflaretleyiniz. ( ) Birlikte yafl yorlar ( ) Bofland lar, ayr yafl yorlar ( ) Annem öldü ( ) Babam öldü ( ) Üvey annem/babam var 10. Kardeflinizin var m?: ( ) Hay r ( ) Evet Kaç tane: 11. Baban z sigara içiyor mu?: ( ) çmiyor ( ) çiyor ( ) çiyordu, b rakt 12. Anneniz sigara içiyor mu?: ( ) çmiyor ( ) çiyor ( ) çiyordu, b rakt 13. Kardefl veya kardeflleriniz sigara içiyor mu?: ( ) çmiyor ( ) çiyor ( ) çiyordu, b rakt 14. Siz sigara içiyor musunuz? ( ) Hiç içmedim ( ) Bir kez denedim, hiç sevmedim ( ) Bir kez denedim, hofluma gitti ( ) Ara s ra içiyorum ( ) Düzenli içiyorum ( ) çiyordum, b rakt m Hiç içmiyorsan z, ankete kat ld n z için teflekkür ederiz. Sigaray denediyseniz ya da düzenli içiyorsan z lütfen afla daki sorular da yan tlay n z. 15. Sigaray deneme ya da bafllama nedeniniz nedir?: ( ) Merak ettim ( ) Özendim ( ) Di er (Lütfen belirtiniz): 16. Birilerine özendiyseniz, kime özendiniz?: ( ) Anneme ( ) Babama ( ) Kardeflime ( ) Arkadafllar ma ( ) Filmler ( ) Reklamlar ( ) Di er (Lütfen belirtiniz) 17. Sigaray ilk kez kaç yafl ndayken denediniz?: 18. Sürekli içiyorsan z, ne kadar zamand r sigara içiyorsunuz?: 19. Günde yaklafl k kaç tane sigara içiyorsunuz?: ( ) 5 ten az ( ) 5-10 ( ) ( ) 21 den fazla 20. Ne cins sigara içiyorsunuz? (Lütfen yaz n z): 21. Afla da belirtilen sigara ile ilgili yak nmalar sizde var m? Lütfen olanlar belirtiniz. ( ) Öksürük ( ) Balgam ç karma ( ) Kanl balgam ( ) Nefes darl ( ) Di er (Lütfen yaz n z): 22. B rakmay düflünür müsünüz?: ( ) Hay r ( ) Evet 23. B rakmay denediniz mi?: ( ) Hay r ( ) Evet 50 TORAKS DERG S C LT 2, SAYI 3 ARALIK 2001

3 zmir li Lise Ö rencilerinin Sigara Al flkanl n Etkileyen Faktörler gözlenmifltir. Oran erkeklerde ürkütücü boyutlara (%62.8) ulafl rken kad nlarda %24.3 olarak belirlenmifltir [3]. Eriflkinlerin ço unlu unun sigaraya genç yafllarda bafllad bilinmektedir. Bir çal flmada, yafllar aras ndaki sigara içicilerinin %71 inin sigaraya 18 yafl veya alt nda bafllad gösterilmifltir [4]. Bu nedenle gençlerin sigaraya bafllamas n önlemenin ya da bu yafllarda b rakmas n sa laman n toplumdaki sigara ile mücadelenin en etkili yolu oldu una inan lmaktad r. Bu aç dan sigaraya bafllama yafl n n, bafllama nedenlerinin bilinmesi, çocuklarda ve gençlerde içme oranlar n n saptanmas bu mücadeleye yön verecektir. zmir kent merkezindeki farkl kategorilerdeki lise ö rencilerinde sigara içme prevalans n belirlemek ve cinsiyetin, ailenin ve sosyal farkl l klar n bunun üzerine etkisini araflt rmak amac yla bu çal flma planlanm flt r. GEREÇ VE YÖNTEM zmir il merkezindeki liseler genel, meslek, anadolu, özel, fen ve güzel sanatlar olmak üzere 6 farkl kategoriye ayr ld. Bu okul tiplerinin toplam ö renci say s n temsil eden oran koruyacak flekilde rastgele örnekleme yöntemiyle seçilen 10 lisede (3 genel lise, 3 meslek, di er liseler birer adet) anket çal flmas düzenlendi (Tablo I). Hedef grup olarak bu okullar n ikinci s n f nda ö renim gören ö renciler seçildi. Okullara gidildi inde araflt rma yap lacak s n flar rastgele seçildi. Uygulanan anket formunda (Tablo II) ö rencilere 2 bölüm halinde toplam 23 soru yöneltildi. lk 14 soru kimlik, okul, aile ve kiflinin sigara içip içmedi i ile ilgili idi. Sonraki 9 soruda sigara içen ö rencilerin bafllama nedenleri, tiryakilik durumlar ve b rakmaya bak fllar sorguland. Sigara içen ö renciler ara s ra içenler ve düzenli olarak her gün içenler olarak ikiye ayr ld. Daha sa l kl bilgi alabilmek amac yla anket formunun bafl na kifli ve okul ismi yaz lmamas belirtildi, sonuçlar n okul idaresine ve ailelere verilmeyece i, de erlendirmenin okul isimleri olarak de il tüm zmir genelinde yap laca yaz ld ve ayr ca uygulama öncesi sözlü olarak belirtildi. Anket çal flmas, rehberlik dersinde ö retmenler s n f d fl na ç kart larak çal flmac lar n gözetiminde uyguland. Araflt rman n saha çal flmas Ocak-1999 ile fiubat 1999 tarihlerinde gerçeklefltirildi. statistiksel de erlendirmeler 2 ve t testi yöntemleri kullan larak gerçeklefltirildi. SONUÇLAR Araflt rma 713 ü (%68) erkek ve 336 s (%32) k z olan toplam 1049 ö renciye uyguland. Çal flmaya kat - lan ö rencilerin yafl ortalamas 16.3±0.7 idi. Ö renciler aras nda sigara içme prevalans n n %23.2 oldu u gözlendi. Bu durum erkeklerde %22.7 iken, k zlarda %24.1 olarak hesapland, arada istatistiksel olarak anlaml bir fark saptanmad (Tablo III). Tablo III. Ö rencilerin sigara içme durumlar Ara s ra içen Düzenli içen Toplam (%) (%) (%) Erkek (10.8) (11.9) (22.7) K z (12.8) (11.3) (24.1) Toplam (11.4) (11.7) (23.2) Ö rencilerin ailelerinin sigara al flkanl klar ve e itim düzeyleri Tablo IV ve V te gösterilmifltir. Annebaban n sigara içiyor olmas ile ö rencilerin sigara içmesi aras nda da istatistiksel bir iliflki saptanmad. Ayr ca, annebaban n sosyal durumu ile çocu un sigara içme durumu aras nda istatistiksel bir iliflki kurulamad. Evde kardefl olup olmamas n n ö rencilerin sigara içmesi üzerine etkisi gözlenmezken, evdeki kardeflin sigara içmesi ile ö rencilerin sigara içmesi aras nda anlaml bir iliflki oldu u gözlendi (p<0.01). Ailelerin e itim durumu ile ö rencilerin sigara içmeleri aras nda iliflki gözlenmemifltir. Okullara göre sigara içme oran de erlendirildi inde fen nde sigara içme prevalans n n di er okullara göre istatistiksel olarak anlaml bir flekilde düflük oldu u, ancak di- Tablo IV. Aile bireylerinin sigara al flkanl klar Sigara içen ö renci (n=243) Sigara içmeyen ö renci (n=806) çmiyor B rakm fl çiyor çmiyor B rakm fl çiyor (%) (%) (%) (%) (%) (%) Baba (26.8) (10.2) (63.0) (31.3) (13.7) (55.0) Anne (55.1) (7.0) (37.9) (63.5) (6.2) (30.3) Kardefl * * (55.6) (4.0) (40.6) (80.2) (3.4) (16.4) * p<0.01 TORAKS DERG S C LT 2, SAYI 3 ARALIK

4 Göksel T. ve ark. Tablo V. Aile bireylerinin e itim durumu E itimsiz lkokul Ortaokul Lise Üniversite (%) (%) (%) (%) (%) Sigara Baba içen (2.1) (30.0) (16.0) (25.5) (26.3) ö renci Anne (n=243) (5.3) (40.3) (14.4) (23.0) (16.9) Sigara Baba içmeyen (1.4) (26.2) (15.4) (26.2) (30.9) ö renci Anne (n=806) (4.9) (36.9) (13.0) (24.1) (20.9) er okullar aras nda herhangi bir istatistiksel fark olmad gözlendi (Grafik 1). Düzenli olarak sigara içen ö rencilerin büyük bir bölümü (%46.1) günde 5 ten az sigara içerken, %28.8 i 5-10 adet, %17.4 ü adet, %7.8 i 20 den fazla sigara içmekteydi. Sigaray ilk kez deneme yafl ortalama 13.3, içme süresi 2.7 y l olarak belirlendi. Sigara bafllama yafl ve içme süresiyle günde içilen sigara say s aras nda anlaml bir iliflki saptand. Günde adet sigara içenlerde bafllama yafl, 5-10 adet içenlere göre daha düflüktü (12.6 yafl ve 13.9; p<0.001). Günde adet sigara içenler, 5 ten az içenlere göre daha uzun süredir içiyorlard (3.5 y l ve 2.2 y l; p<0.01). Sigaray deneme ya da bafllama nedeniniz nedir sorusunu yan tlarken, ö rencilerin %52.6 s merak, %36.2 si özenti, %11.3 ü ise bunlar n d fl ndaki çeflitli nedenleri belirttiler. Bu özentinin en önemli nedeninin arkadafllardan etkilenme oldu unu gözledik (Grafik 2). Ö rencilerin %80.1 i yabanc marka sigara içerken, %19.9 u yerli sigaralar içmekteydi. Ö rencilerin büyük bir bölümünde (%78.9) sigaraya ba l yak nmalar bulunmamaktayd. Ancak %12.6 s nda öksürük ve %8.5 inde balgam ç karma yak nmas mevcuttu. Sigara içen ö rencilerin %68.8 i b rakmay düflündü ünü belirtti. çicilerin %42 si daha önce b rakmay denemifl fakat baflar l olamam flt. Ancak, 33 ö renci (%3.1) daha önce içmesine ra men sigaray b rakabildi ini ifade etmifltir. TARTIfiMA Çal flmam zda zmir ilindeki lise 2. s n f ö rencilerinde (16 yafl) sigara içme oran %23.2 bulunmufltur. P AR n 1988 de yapt çal flmada [3] yafl grubunda sigara içme oran %30 olarak belirlenmifltir ile 1990 aras nda yap lan çeflitli illeri kapsayan çal flmalarda sigara içme oranlar %18 ile 43 aras nda de iflmektedir [5-8]. zmir e en yak n il olan Manisa da 2000 y l nda yap lan bir çal flmada [9] lise ö rencilerinde sigara içme oran n n %29.1 oldu u gözlenmifltir. Ayn merkezleri kapsayan y llara göre sonuçlar n al nd çal flmalar mevcut olmasa da liselerdeki sigara içme oranlar n n 80 li y llara göre artt n söylemek mümkün de ildir. Amerika da lise ö rencilerinde sigara içme oran 1990 l y llarda artmaya bafllam fl ve 1991 de %27.5 iken 1997 de %36.4 e ç kt gözlenmifltir [10]. Türkiye çal flmalar nda eriflkinlerde ve gençlerde sigara al flkanl n n erkeklerde belirgin bir flekilde daha yüksek oldu u izlenmektedir [3,6,8,9]. Bu durum genellikle ülkemizin sosyo-ekonomik koflullar na ba lanmaktad r. Ancak bizim çal flmam zda, arada anlaml fark olmasa da k z ö rencilerde sigara içme oran hafifçe daha yüksek ç km flt r. Amerika da [11] ve talya da liselerde yap lan [12] çal flmalarda Fen Meslek Özel okul Güzel sanatlar Genel lise Anadolu A r k a d a fl l a r Baba Kardefl Filmler Reklamlar Anne Grafik 1. Okullardaki sigara içme prevalans Grafik 2. Ö rencilerin sigaraya özenme nedenleri 52 TORAKS DERG S C LT2, SAYI 3 ARALIK 2001

5 zmir li Lise Ö rencilerinin Sigara Al flkanl n Etkileyen Faktörler gözlendi i gibi, bat ülkelerinde k z ö renciler aras nda sigara kullan m daha yayg nd r. Bu durum, zmir gibi yaflam standard daha yüksek ve kad nlar n sosyo-ekonomik aç - dan daha rahat oldu u merkezlerde k z ö renciler aras nda sigaran n yayg nlaflt n göstermektedir. Lise özelliklerine göre sigara içme durumu incelendi inde, sadece fen ö rencilerinin sigaraya e ilimlerinin daha az oldu u gözlenmifltir. Di er liseler aras nda bir fark bulunmamaktad r. Entelektüel düzeyi yüksek ve çal flkan olan ö rencilerin sigaraya ilgilerinin düflük oldu unun görülmesi olumlu bir durumdur. Pek çok çal flmada evde annebaba ya da kardeflin sigara içmesinin gençlerin sigaraya bafllamas üzerinde özendirici bir rol oynad ortaya koyulmufltur [12-15]. Aile içi sorunlar n da ayn etkiye sahip oldu u gösterilmifltir [13]. Bizim çal flmam zda annebaban n sigara içmesi, e itim düzeyinin düflük olmas ya da aile düzeninde bozukluklar ile gençlerin sigara içmesi aras nda bir iliflki gözlenmemifltir. Ancak, evdeki kardeflin sigara içmesi ile ö rencilerin sigara içmesi aras nda güçlü bir iliflki bulunmaktad r. Benzer sonuçlar Manisa çal flmas nda da gözlenmifltir. Çelik ve arkadafllar [9] annebabalar n sigara içmesi ile ö rencilerinki aras nda bir iliflki gözlemezlerken, kardefllerin birbirlerinden etkilendi ini belirtmifllerdir. Çevre ve arkadafl faktörü, her türlü kötü al flkanl kta oldu u gibi sigara konusunda da belirleyici olabilmektedir. Sigara içen arkadafllar n varl nda çocu un toplumda kendine yer bulma iste i ya da grup bask s onun sigaraya bafllamas n kolaylaflt rmaktad r. Bizim çal flmam zda, çocuklar n sigaraya bafllamada en çok özendikleri kiflilerin arkadafllar oldu u gözlenmifltir. Benzer sonuçlar baflka çal flmalarda da elde edilmifltir [12,13]. Bu çal flmada çocuklar n önemli bir bölümünün (%80.1) yabanc marka sigara içti i gözlenmektedir. Bu durum, pek çok sinema filminde ve spor karfl laflmalar nda yap lan gizli reklamlar n ne derece özendirici ve gençler üzerinde ne kadar etkili oldu unu göstermektedir. Bu çal flmada zmir de gençler aras nda sigaray ilk deneme yafl n n 13 e düfltü ü gözlenmifltir. Yani, çocuklar n büyük bir k sm sigaraya ortaokul y llar nda bafllamaktad r. Ayr ca bu çal flma, çocuklar sigaraya ne kadar erken bafllarsa, günlük tüketilen sigara miktar n n o kadar fazla oldu unu göstermifltir. Bu durum bize sigarayla mücadelenin lise y llar yla birlikte özellikle ortaokul y llar n hedeflemesi gerekti ini düflündürmektedir. E er o y llarda etkili mücadele ile baflar l olunursa eriflkinlerdeki sigara içme oranlar ve sigaraya ba l geliflen hastal klarda da azalma olacakt r. Chassin ve arkadafllar sigaray erken yafllar nda b rakan gençlerin yar s n n eriflkin dönemde sigara içmedi ini göstermifltir [16]. Sigara içen ö rencilerdeki b rakma niyeti umut verici gibi görünse de, eylemin baflar s kuflku vericidir. Çünkü içicilerin %42 si daha önce denemesine ra men baflar l olamam fl ve ancak %3.1 lik bir grup sigaray b rakabildi ini ifade etmifltir. Amerika da yap lan bir çal flmada benzer sonuçlar (%67 b rakma niyetinde olanlar, %3 baflar ) gözlenmifltir. Bu durum, sigara içen gençlerde etkin ve planl bir sigaray b rakt rma program na ne kadar gereksinim oldu unu göstermektedir [4]. Sonuç olarak, gençlerimiz giderek daha küçük yafllarda sigaraya bafllamakta ve bu kötü al flkanl n sorunlar n yaflamlar n n sonraki y llar na aktarmaktad rlar. Bat toplumlar n n yaklafl m n örnek alarak hem devlet hem de toplum olarak sigaray özendirici eylemlere ve koflullara karfl kararl l kla mücadele etmeli ve gençlerin bu zararl al flkanl ktan kurtulabilmesi için destek verebilecek kurumlara ulaflabilmelerini kolaylaflt racak ad mlar atmal y z. KAYNAKLAR 1. Wechsler H, Rigotti NA, Gledhill-Hoyt J, et al. Increased levels of cigarette use among collage students: a cause for national concern. JAMA 1998; 280: Centers for Disease Control. Projected smoking-related deaths among youth-united States. MMWR 1996; 45: P AR. Sigara al flkanl klar ve sigara ile mücadele kampanyas kamuoyu araflt rmas raporu Burt RD, Peterson AV. Smoking cessation among high school seniors. Preventive Medicine 1998; 27: Önder R, Egemen A. Lise ça gençli inin sigara içme durumu. Türk Hij Den Biyol Derg 1987; 44: Kocabafl A. Orta dereceli okul ö rencilerinde sigara içme al flkanl. Ankara T p Mecmuas 1988; 41: Tümerdem Y, Ayhan B, Emekli U ve ark. stanbul kentinde ö renim gençli inde sigara içme olay etkinliklerinin araflt r lmas. Solunum II 1986; Sezer RE, Öztürk fiz, Bilgin N ve ark. Elaz da Lise ve dengi okul üçüncü s n f ö rencilerinde sigara içme durumu F rat Üniv Derg 1990; 5: Çelik P, Esen A, Yorganc o lu A ve ark.manisa ilinde lise ö rencilerinin sigaraya karfl tutumlar. Toraks 2000; 1: Centers for Disease Control. Tobacco use among high school students- United States, MMWR 1998; 47: Coogan PF, Adams M, Geller AC et al. Factors associated with smoking among children and adolescents in Connecticut. Am J Prev Med 1998; 15: Gaeta G, Del Castello E, Cuomo S et al. Familial and friends who smoke: influence on adolescents. G Ital Cardiol 1998; 28: Flay BR, Hu FB, Richardson J. Psychosocial predictors of different stages of cigarette smoking among high school students. Preventive Medicine 1998; 27: Skinner WF, Massey JL, Krohn MD, Lauer RM. Social influences and constraints on the initiation and cessation of adolescent tobacco use. J Behav Med 1985; 8: Collins LM, Sussman S, Rauch JM et al. Psychosocial predictors of young adolescents cigarette smoking: a sixteen-month, three wave longitudinal study. J Appl Social Psychol 1987; 17: Chassin L, Presson CC, Sherman SJ, et al. The natural history of cigarette smoking: predicting young-adult smoking outcomes from adolescent smoking patterns. Health Psychol 1990; 9: TORAKS DERG S C LT 2, SAYI 3 ARALIK